نگاهی گذرا به آثار علمی فیض کاشانی(ره)

د) کتاب های اخلاقی و عرفانی

الف) کتاب های تفسیری

الصافی: این کتاب در تفسیر قرآن بنا بر روایات و احادیث ائمه معصوم(ع) است و در سال 1075 ه‍. ق تألیف شده است.
الاصفی: این کتاب برگزیده و منتخبی از الصافی است که بر تفاسیر ائمه معصوم(ع) و دیدگاه های مفسران بزرگ اعتماد دارد و در سال 1077 ه‍. ق تألیف شده است.
تنویر المواهب: تفسیر قرآن و شرح بر تفسیر مواهب العلیه حسین کاشفی است.

ب) کتاب های حدیثی

الوافی: شرح بر الکافی است که در جمع و ترتیب اخبار کتب اربعه و حل متشابهات و تفسیر آیات مرتبط به آنها، دارای تأمل و دقت فراوانی است که در سال 1068 ه‍. ق تألیف شده است.
الشافی: برگزیده الوافی است که شامل بر دو جلد است: جلد اول آن در عقاید و اخلاق و جلد دوم در شرایع و احکام است. این کتاب در سال 1082 ه‍. ق تألیف شده است.
علم الیقین: این کتاب بر اساس کتاب و سنت و اخبار ائمه معصوم(ع) است و علم به خدا و ملایکه و کتب و رسل و روز قیامت را تشریح می کند که در سال 1042 ه‍. ق تألیف آن به پایان رسیده است.
المعارف: خلاصه و فشرده ای از کتاب علم الیقین است که در سال 1036 ه‍. ق تألیف شده است.
انوار الحکمه: این کتاب خلاصه ای دیگر از علم الیقین، همراه با فواید حکمت آمیز مربوط به آن است که در سال 1043 ه‍. ق تألیف شده است.
عین الیقین: منتخبی از علم الیقین است. این کتاب که با عباراتی روشن و روان، خلاصه ای از معارف و نتایج افکار بزرگان را بیان می کند، در سال 1039 ه‍. ق تألیف شده است.
اصول المعارف: خلاصه و منتخبی از مسائل مهم عین الیقین است. در این کتاب فیض توجه شایانی به شناخت اسرار دین دارد و بر این باور است که بین اسرار الهی با حکمت برگرفته از نفوس مستعد، هیچ تناقضی وجود ندارد. این اثر در سال 1089 ه‍. ق تألیف شده است.
النوادر: احادیثی را دربردارد که در کتاب های اربعه شیعه، کافی، استبصار، من لا یحضره الفقیه و تهذیب بیان شده است.
قرة العیون: در سال 1088 ه‍. ق تألیف شده است.
الکلمات الطریقه: در سال 1090 ه‍. ق نگاشته شده است.
سفینة النجاة: این کتاب انحصار منابع احکام شرعی به آیات محکمه و احادیث ائمه معصوم(ع) را بررسی می کند و در سال 1058 ه‍. ق تألیف شده است.
الخطب: این اثر شامل بیش از یکصد خطبه نماز جمعه و دو عید فطر و قربان از ائمه معصوم(ع) و عالمان بزرگ است که در سال 1067 ه‍. ق تألیف شده است.
وصف الخیل: نام رساله ای برای انتخاب اسب بر اساس احادیث معصومان(ع) است که در سال 1067 ه‍. ق به فارسی نگاشته است.
الاربعین: این اثر برگی از دفتر بی پایان فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) است و ایشان اشاره نیز می کند که این مختصر، قطره ای از دریای بی کران فضایل و مناقب امام است. در این اثر به کتاب های دیگر نیز توجه شده است.
بشارة الشیعه: این رساله در ضمن چهل بشارت ثابت می کند که تنها فرقه نجات بخش از بین فرق اسلامی، فقط شیعه است که به آنها مژده بهشت داده اند. این رساله در سال 1081 ه‍. ق تألیف شده است.
رساله در جواب سؤال از تفسیر آیه «الامانة».

ج) کتاب های اصولی و فقهی

معتصم الشیعه: مسائل مهم فقهی و موارد اختلاف شیعه، همراه با ادله و مدارک را دربرمی گیرد و در سال 1029 ه‍. ق تألیف شده است.
النخبة الکبری: این اثر که خلاصه همه ابواب فقه، همراه با آداب و سنن ظاهری و باطنی و اصول علم اخلاق را دربردارد، در سال 1050 ه‍. ق تألیف شده است.
التطهیر: منتخبی از النخبة الکبری است و در بیان اخلاق و تطهیر و تهذیب باطن است.
مفاتیح الشرایع: در این کتاب، مسائل مهم فقهی با دلایل و اقوال مختلف آمده و به پاره ای از مسائلی که در کتاب های متداول بیان نشده است، اشاره می کند. این کتاب از حیث بیان و برهان و اجمال و ایجاز عبارات، جزو کتاب های فصیح فقهی است. این اثر در سال 1042 ه‍. ق تألیف شده است.
الحق المبین: در کیفیت و چگونگی تفقه در دین است و در سال 1068 ه‍. ق تألیف شده است.
الاصول الاصلیه: این کتاب 10 اصل از کتاب و سنت و اخبار ائمه معصوم(ع) را دربردارد و در سال 1044 ه‍. ق تألیف شده است.
نقد الاصول الفقهیه: این اثر خلاصه ای از اصول فقه است و اولین تألیف فیض است که وی در دوران جوانی آن را نگاشته است.
شهاب الثاقب: در اثبات وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت است که در سال 1057 ه‍. ق تألیف شده است.
ابواب الجنان: این اثر ضمن بیان وجوب نماز جمعه، آداب و احکام، شرایط آن را بیان، و ضمن برشمردن فضیلت های نماز جمعه، عامه مردم را به آن تشویق می کند. این کتاب در سال 1055 ه‍. ق به فارسی نوشته شده است.
ترجمة الصلاة: ترجمه ای از اذکار نماز همراه با بیان آداب و سنن و هیئت آنهاست.
مفاتیح الخیر: در موضوع احکام نماز و ملحقات آن که به فارسی تألیف شده است.
ترجمة الطّهارة: ترجمه ای بر باب طهارت فقه بنا بر آیات و احادیث معصومان(ع) است که به زبان فارسی تألیف شده است.
اذکار الطّهارة: اذکار مربوط به طهارت است.
ترجمة الزکاة: در بیان انواع زکات، شرایط و آداب مربوط به آن است.
ترجمة الصّیام: از جهت حجم و خصوصیات، مانند ترجمة الصلاة است.
ترجمة الحج.
رساله الضوابط الخمس: در احکام شک، سهو و فراموشی در نماز است.
رساله جهاز الاموات: در مسائل مهم شرعی مربوط به جنازه اعم از احکام وصیت، احتضار تا تعزیه و ادای حقوق میت است.
رساله فی بیان اخذ الاجرة عن العبادات: این رساله بیان کننده مغایرتِ گرفتن اجرت برای عبادت در دین اسلام است.
الاستقلالیة: رساله ای در اثبات ولایت استقلالی پدر در ازدواج دختر باکره خود است که پنج قول را نقل می کند و با دلایل روشن آنها را نقد می کند. فیض کاشانی، این اثر را در سال 1064 ه‍. ق نگاشته است.
المحاکمة بین الفاضلین: رساله ای در بیان تفقه در دین است و رسیدن به پاسخ این پرسش که آیا اجتهاد در احکام لازم است یا خیر؟ مؤلف ضمن بیان گفتار صاحب معالم الاصول، اعتراض یکی از فضلا را نیز بیان و بین آنها قضاوت و محاکمه می کند.
راه صواب: رساله ای از فیض است که اختلاف مسلمانان را علت یابی می کند. این رساله در سال 1040 ه‍. ق تألیف شده است.
شرایط الایمان: منتخبی از رساله راه صواب است و در سال 1026 ه‍. ق تألیف شده است.
مفاتیح الخیر؛
رساله النخبة الصغری؛
تعلیقات النخبة الصغری؛
رساله زاد الحاج.

د) کتاب های اخلاقی و عرفانی

المحجةالبیضاء فی تهذیب الاحیاء: این کتاب اخلاقی بی نظیر، درباره کتاب احیاء العلوم غزالی است. در این اثر، فیض برخی مستحدثات آن را ساقط و مطالب حق آن را با اخبار و احادیث ائمه معصوم(ع) و کلمات عالمان شیعه تأیید می کند. در سال 1049 ه‍. ق گردآوری شده است.
الحقائق فی اسرار الدین: منتخب و فشرده ای از المحجة البیضاء است که در سال 1090 ه‍. ق آن را نگاشته است.
ضیاءالقلب: این کتاب تأثیر احکام پنج گانه بر باطن را بررسی می کند که در سال 1057 ه‍. ق تألیف کرده است.
آیینه شاهی: رساله ای برگزیده و خلاصه ای از کتاب ضیاءالقلب است که در سال 1066 ه‍. ق برای شاه عباس دوم به فارسی تألیف شده است.
تسهیل السبیل: بیان چگونگی به دست آوردن علم و عمل و کیفیت آنها و بیان سادگی تحصیل اعتقادات حق و مسائل شرعی و آنچه را برای نجات لازم است، دربردارد. این کتاب علت انتخاب کشف المحجة سید بن طاووس علوی را استدلال می کند که سید در آن کتاب، فرزندش را پند می دهد. این اثر در سال 1040 ه‍. ق تألیف شده است.
منهاج النجاة: از علمی می گوید که طلب آن بر هر مسلمانی واجب است. این کتاب در سال 1042 ه‍. ق نگاشته شده است.
رساله زادالسالک: در چگونگی سلوک راه حق و شرایط و آداب آن است.
رفع الفتنه: رساله ای که حقیقت علم و عالم و همچنین معنای زهد و عبادت و عابدان را بیان می کند و به فارسی نوشته شده است.
شرح الصدر: شامل خلاصه ای از حالات و مصیبت هایی است که در عمر بابرکت خود دیده است؛ اعم از روزگار هجرت، اقامت، تحصیل، تدریس، عزت، مقامات، گمنامی، شهرت، خلوت، صحبت، دوری از دوستان و معاشرت با آنها. این رساله شمه ای از سوز سینه ایشان است که در سال 1065 ه‍. ق تألیف شده است.
الانصاف: این رساله می کوشد راه شناخت اسرار دین و کیفیت تحصیل یقین را بیان کند. این اثر در سال 1083 ه‍. ق تألیف شده است.
هدیة الاشراف: این اثر خلاصه ای از الانصاف است.
السانح الغیبی: این رساله بیانگر معنای ایمان و کفر و مراتب و شرایط آنهاست.
الفت نامه: در این اثر فیض تلاش در تشویق مؤمنان بر مودّت، دوستی و اتحاد و یکپارچگی دارد و آن را اساس اسلام و تنها راه حصول مقاصد دینی و دنیایی می داند. فیض درباره انگیزه خود از نوشتن این اثر، می گوید: «طریقه جمعیت و الفت و مرافقت و اخوت در دین در زمان ما مندرس شده و قلوب اکثر اهل ایمان را با یکدیگر تنافری و تخالفی روی داده و نفاق و ریا در میان اکثر مردم شایع شده به حیثیتی که سه کس، بلکه دو نیز نادر یافت می شود که میان ایشان مصادقتی بی ریا و نفاق باشد، از برای خدا و به جهت امر دینی».[1]
الاعتذار: در جواب مکتوب یکی از عالمان مازندرانی مقیم مشهد است که از فیض می خواهد نزد شاه صفوی وساطت کند تا کرسی امامت جمعه جامع مشهد را به وی واگذارد تا به این وسیله، مقرری او افزایش یابد و مشکلاتش حل شود. فیض درخواست او را با شرح مختصری از زندگی و گرفتاری های خود رد می کند.
مشواق نامه: رساله ای است که فیض در رد مخالفان شعر و شاعری نوشته و شامل معانی حقیقی و اصطلاحات بین عرفاست.
شرح بر جزء رابع رسالات اخوان الصفا: درباره تهذیب و اصلاح نفس نوشته شده است.

ه‍) کتاب های فلسفی و کلامی

الکلمات المکنونة: در بیان توحید و مراقبت آن و اقوال مختلف است و در سال 1090 ه‍. ق تألیف شده است.
اللالی: منتخباتی از الکلمات المکنونة است.
الکلمات المخزونة: این کتاب نیز خلاصه ای از الکلمات المکنونة است که در سال 1089 ه‍. ق تألیف شده است.
اللباب: این اثر خلاصه ای گفتاری از کیفیت علم خداوند نسبت به اشیاست.
اللب: این کتاب فشرده ای از گفتارها در معنای حدوث عالم است.
میزان القیامة: این کتاب مشتمل بر قول حق درباره میزان روز قیامت و جمع بین گفتههای مختلف است که در سال 1040 ه‍. ق تألیف شده است.
مراة الآخرة: این کتاب درباره شناخت معاد، روز قیامت، حقیقت بهشت و دوزخ، در سال 1040 ه‍. ق تألیف شده است.
ترجمة العقاید: شامل اصول عقاید شیعی به زبان فارسی است و با استفاده از تنبیهات قرآنی و اشارات نبوی اصول عقاید شیعی را بیان می کند. این کتاب در سال 1043 ه‍. ق تألیف شده است.
ترجمة الشریعة: این اثر معنای شریعت و فایده و چگونگی سلوک آن با مکلفان و انواع حسنات و سیئات را دربردارد که به زبان فارسی تألیف شده است.
الاحجار الشداد و السیوف الحداد: رساله ای در نفی جوهر فرد است که در اوایل جوانی فیض تألیف شده است.
المحاکمة بین الطائفین: این رساله گویا در پاسخ به پرسشی درباره تفاوت دو گروه اسلامی است که یکی منسوب به علم و دیگری منسوب به زهد و عبادت، نگاشته شده است. وی بر این باور است که اهل علم به وسیله فکر و تعلیم و خشوع، ریاضات نفسانی و اهل زهد به وسیله ذکر و تهجد و رکوع، ریاضات بدنی میکشند، ولی اگر اهل علم از علم خود بهره نیکو ببرند، از اهل عبادت با فضیلت ترند.

رساله در جواب سؤال یکی از فضلای ابهر است که از کیفیت علم خداوند تعالی به موجودات در ازل پرسیده بود. وی نیز پس از بررسی اصل شبهه به صورت مستدل به پرسش ایشان پاسخ می دهد.

رساله در جواب سؤال از تجدد طبایع و حرکت وجود جسمانی است.

رساله در جواب پرسش اهل مولتان است. گروهی از اهل مولتان درباره حقیقت مذهب امامیه پرسش هایی مطرح می کنند که فیض این رساله را در پاسخ به این پرسش ها نگاشته است.

عین الیقین: به بررسی و شناخت پایه های اساسی اصول اعتقادی با بیان ادله عقلی و امور کشفی و شواهد قرآنی و نبوی می پردازد که در سال 1036 ه‍. ق تألیف شده است.
الحق الیقین.

و) کتاب های ادعیه و اذکار

جلاء العیون: در انواع اذکار قلبی است.
شرح الصحیفة السجادیة: شرح مختصر بر صحیفه امام سجاد(ع) است که در سال 1055 ه‍. ق تألیف شده است. البته به علت ایجاز و اختصار بسیار که احتیاج به شرحی دیگر دارد.
حاشیه صحیفه سجادیه: در حاشیه شرح صحیفه سجادیه سید نعمت الله جزایری می نویسد.
خلاصة الاذکار: خلاصه جامعی از اذکار وارده از قرآن و حدیث در هر عمل و وقت و موقعیتی را بیان می کند که در سال 1033 ه‍. ق تألیف شده است.
الاذکار المهمة: خلاصه کتاب خلاصة الاذکار اوست که به فارسی تألیف شده است.
مختصر الاوراد: این کتاب نیز مشتمل بر اذکار و ادعیه مخصوص هر شب و روز و هفته و سال است که در سال 1067 ه‍. ق تألیف شده است.
اهم ما یعمل: شامل اعمال مهم در شرع اعم از اعمال و اذکار و دعاهای شرعی هفتگی و روزانه و سالانه است.
الذریعة الضراعة: شامل مناجات های ائمه معصوم(ع) است که در سال 1050 ه‍. ق تألیف شده است.
الرفع و الدفع: این اثر شامل دعاها، تعویذها و طلسم ها برای رفع آفت ها و دفع بلیه هاست که به فارسی تألیف شده است.
ثناء المعصومین: نویسنده در این اثر، سلام، صلوات، تهیت و ثنا به ائمه معصوم(ع) را همراه با ذکر بعضی حمد و ثناهایی که منسوب به علامه طوسی است، می آورد.
مکارم الاخلاق؛
کلمات السریة العلیة: در ادعیه معصومان(ع) است که در سال 1088 ه‍. ق، تألیف شده است.
زادالعقبی: در ادعیه معصومان(ع) است.
منتخب الاوراد؛
لب الحسنات: خلاصه ای از منتخب الاوراد است.

ز) کتاب های نجومی

تشریح العالم: این کتاب در بیان علم هیئت، اجسام و ارواح آن، کیفیت افلاک و عناصر و انواع اجسام بسیط و مرکب است.
غنیةالانام: رساله ای در شناخت روزها و ساعت ها بر مبنای احادیث ائمه معصوم(ع) است که در اوان جوانی مؤلف، تألیف شده است.
معیار الساعات: نام رساله ای فارسی در شناخت ساعت های روز و شب به همراه جداول و ارقام است.
تقویم المحسنین: در شناخت نیک و بد ایام و ساعت ها نگاشته شده است. مؤلف در این کتاب باورهای مردم را درباره سعد و نحس زمان ها بررسی می کند و باورهایی را که پیشینه حدیثی دارند، شرعی و معتبر و آنهایی را که پیشینه حدیثی ندارند، حدس و تخمین می داند که ارزش توجه ندارند.
من لا یحضره التقویم: شامل احادیث مربوط به سعد و نحس ایام و اوقات و مطالب متداول در تقویم هاست.

ح) کتاب های منظوم

منتخب رسائل اخوان الصفا؛
منتخب الفتوحات المکیة؛
الموذج: اشعار اهل عرفان است که مشتمل بر هفتاد غزل در توحید به زبان فارسی تألیف شده است.
آب زلال: مثنوی فارسی است که شامل دو بخش می شود: بخش اول، نفس را و بخش دوم؛ حضرت حق تعالی را مخاطب ساخته و هر دو جرعه شامل سه نفس است.
آداب الضیافة: منظومه ای فارسی است.
گلزار قدس: شامل قصاید، رباعیات، غزلیات و مرثیات است.
دیوان شعر فیض؛
منتخب کبیر: منتخب اشعار وی است.
منتخب صغیر؛
منتخب دیوان شمس؛
سراج السالکین: منتخب مثنوی مولوی است.
منتخب مکاتیب قطب بن یحیی؛
السبیل، دهرآشوب، تنفیس الهموم، شراب طهور، شوق الجمال، شوق العشق، شوق المهدی، وسیله الابتهال، تسنیم، سلسبیل، ندبة المعارف، و ندبة المستغیث نیز شماری از مثنوی ها و قصاید اوست.

ط) دیگر کتاب ها و رساله ها

رساله ای در باب پرسش ها و پاسخ نامه های فیض که از کتاب های دانشمندان و اهل معرفت به همراه اشعارشان استخراج کرده است.

فهرست علوم: این اثر انواع علوم را اعم از دینی و دنیایی، عقل و عرفانی تبیین و تشریح می کند.
العوامل: معروف به عوامل ملا محسن که این کتاب نحوی، برای طلاب علوم دینی، منبع مقدماتی است.
فهرست مصنفات: ایشان نام های تمامی آنها، موضوع، شماره ابیات، تاریخ تألیف و بعضی مزایای دیگر هر یک را به طور مشروح بیان می کند.

رساله پاسخ به سؤال قاضی سعید قمی، یکی از شاگردانش؛

منشآت: نامه هایی که فیض به سلطان، بزرگان و یاران خود نوشت و آنها نیز پاسخ هایی دادند. مطالب آنها دربردارنده مباحث مختلف ادبی، سیاسی و اجتماعی است.
المشرق: این اثر در کشف معانی حقایق تألیف شده است.
مصباح الانظار؛
کلمات الرائقة؛
فهرست مصنّفات: در سال 1069 ه‍. ق تألیف شده است.
فهرست مصنّفات: در سال 1090 ه‍. ق تألیف شده است.
تخلیص التهاب النیران؛
مجموعه اجازات.

پی نوشت

[1] رسول جعفریان، ده رساله فیض کاشانی، ص209-