شناخت و راه های پیشگیری بیماری ایدز

مقدمه

همچنان که وارد هزاره جدید میشویم، ویروس ازبین برنده سیستم ایمنی بدن انسان یا همان HIV به ایفای نقشی بـرجستـه در بـه خـطر انـداختـن سـلامتی بشر در سراسر جهان ادامه می دهد. آمـارهـای ارائـه شـده اخـیر از سوی سـازمـان مـلل نـشان میـدهـد که تقریبا 34 میلیون نفـر از مردم جهان به این بیماری مبتلا هستند و هر ساله تعـداد 5٫6 میلون نفر به این مقدار افزوده میگردد. فاجعه انسانی مربوط به ایدز بی مانند است.

بیشتر موارد راه های انتقال ویروس HIV میـتـواند بـه طرق مخـتلف بـه  رفـتـار بشر مربوط گردد؛ مانند مواد مخدر و فعالیتهای جنسی. درحالی کـه ایـنگونه رفتارها در بـرخی از جوامع رواج بسیاری یافته است، اغلب آنها را می تـوان بــا آموزش و مشاوره منـاسب تـغیـیر داده و یا اصـلاح نـمـود.  چـندین کشور از قبیل تایلند و اوگاندا توانسته اند با سعی بسیار در این زمینه با موفقیت میـزان انتشار ایــن بـیـماری را کاهش دهند.

در کشـور آمـریـکـا بـا ایـنکه رفتارهای مخاطره انگیز در برخی از گروه ها هـمانـنـد مــردان همجنس گرا بطور قابل توجـهـی کـاهش یـافـتـه اسـت، گزارشهای اخیر حاکی از طغیان مجدد بیماری ایدز میباشند. این تجدید فعالیت قطعا بصـورت چند عاملی بوده و بخشی از آن بدلیل حمایت عمومی و سیاسی متزلزل می باشـد. روشـهـای مـبـارزاتی عـمــده ماننده تلاشهـای آمـوزشـی “روابط جنسی ایمن تر”، ترویج کاندوم و برنامه های تعویض سوزن سـرنگ برای تغییر دادن رفتارها در طول زمان دارای نتایجی متغیر و متناقض بوده است. بعلاوه توان بالقوه پزشکان ( یا متخصصان بالینی ) در جهت تاثیر گذاری بر اعمال و رفـتار بـیـماران، متاسفانه عمدتا فراموش شده است. برخلاف کشیدن سیگار، کـه مـا نقشی شناخته شده در انجام تلاش برای ممانعت از سلامتی عمومی ایفا می کنـیم، مشاوره و اطلاع رسانی درباره پیشـگیـری از ایـدز در کـمـتـر از یـک درصـد مـوارد مـراجعه بـیـماران بـه پـزشـک عـمومی خـود ارائـه می گردد. درنهایت، دستیابی علم پزشکی به معالجات جدید، که باعث حفظ جان و سلامتی و جلوگیری از ابتلا به بسیاری از بیماری های ویروسی می شود نـیـز مـمـکن اسـت تـرس از دچـار شـدن به ایدز را کاهش دهد. متـاسـفانه این روشهای درمانی برای همه جواب نداده، انجامشان مشکل بوده و منوط به داشتن پتانسیل پاد زهری و عوارض بلند مدت خواهد بود.

از آنجایی که احتمال تولید یک دارو و یا واکسن در آینده نزدیک کم می باشد، تلاش برای کاستن بیماری مسری ایدز باید به عـنوان هدفی اولیه بر پیشگیری از این بیماری تمرکز یـابد. پــزشکان و  ارائه کنندگان اقلام بـهداشتی باید نقش عمـده ای در ارائه مشـاوره و اطلاع رسانی های پیشگیرانه ایفا نمایند. برای پزشکان مهم است که بدانند پیشگیری از ایدز نیازی به مهارتهای مشاوره ای و مداخلات روانشناختی گسترده ندارد. پیشگیری بـعنوان بخشی از آموزش سلامتی روزمره بوده و با تشخیص و سنجش ریسک و فراهم آوردن اطلاعات میتوان رفتارهای پرخطر را اصلاح نمود.

چه افرادی در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند؟

تنها در کشور آمریکا، گفته میشود بیش از یک میلیون نفر مبتلا به ایدز بـوده و هر ساله از 40 تا 80 هزار نفر به این تعداد افزوده می گردد. بطور قابل توجهی ملاحـظه شد که در بـیـن مـردان هـمـجنس گرا و معتادان تزریقی همچنان که بیماری مسری ایدز گـستـرش یافته، گروههای در مـعـرض خـطـر و راه هـای انـتـقـال تـغـییر یـافـته است. زنان، جوانان و نـوجـوانـان و اقــلیتهـای نژادی سریع ترن جمعیت درحال گسترش مبتـلا بـه ویـروس ایـدز بشمار می روند. در ایران پیش از این الگوی انـتـقـال، بیماری معتادین تزریقی محسوب می شد، اما اکنون این الگو به رفتارهای پرخطر جنسی مبدل گشته است.

با اینکه زمانی تعداد مبتلایان در بین آنها اندک بود، جوانان و زنــان نـوجوان 20 درصد کل تعداد بیماران آلوده را در سراسر جهان تشکیل می دهـنــد. مهمترین و سریعترین عامل انتقال ویروس HIV از طریق رفتارهای مخاطره انگیز جنسی میباشد. در حالیکه  بصورت سنتی در مراکز شهـری متمـرکـز شـده، مـوارد بـیـماری بتـدریج به حومه شهرها درحال انتقال میباشد.

بنابراین در جواب سؤال، “چه افرادی در معرض خطر این بیماری قرار دارند؟” در یک کلمه-همه! پزشکان فرض را بـر این میگیرند که تمامی بیمارانشان — نوجوانان و جوانان — در معرض خطر ابتلا قرار دارنـد. آنـها از هـر کـدام سـؤالاتی خاص درباره رفتارهای جنسی و رفتارهای پر خطر دیگر پرسیده، و بر این اساس مشاوره و آموزش خود را ارائه مینمایند. تصور اینکه فردی در خطر ابتلا قرار ندارد، یک عمل خطرناک و گمراه کننده است.

پیشگریری از HIV و رفتارهای جنسی

به منظور ارائه مشاوره و آموزش مؤثر در مورد ایدز، یک پزشک ابتدا باید بتواند از سابـقـه و گـذشته جنـسی فـرد به صـورتی جـامع و فراگیر آگاهی حاصل نماید. این هدف زمانی عملی می گـردد که مباحث مربوط به مسائل جنسی براحتـی مـطرح شـده، تـفـاوتهای فردی محترم شمرده شده، از واژه های عامیانه قابل فهم توسط همه بیماران استفاده شده و سؤالاتی واضح در مورد رفتـارهـای بـخصوص پرسیده شود – نه اینکه فقط سؤال شود، “آیا روابط جنسی داشتی؟”

پرهیز با تک تک افراد بایـد مـحـدوده ای از گـزیـنـه هـای جنسی در رابطه با انتقال ویروس HIV و رفتارهای پر خطر به بحث گذارده شود — از قبیل پرهیز. هـمه مردم (بخصوص نوجوانـان) بـایـد در تـصمیمشان بـرای خـودداری از روابـط جـنـسـی حمـایـت شــونــد. بـا ایــن حـال بسیاری از افراد جوان داشتن روابط جنسی را انتخاب میکنند. راهکار پیـشگیـری از HIV که صرفا بر اساس پرهیز باشد، گزینه ای گمراه کننده و غیر واقعی است. بنابـرایـن بـایـد همه با پیامهای غیر قضاوتی که بر رعـایـت مسـؤلیـتهای شخصی برای محافظت از HIV تاکید دارد، راهنمایی و هدایت شوند. بخـصوص، بـا ایـنکه راهبرهای روابط جنسی ایمن در گـذشتـه بر مـحدود نمودن تعداد شریک های جنـسی و دوری از اشخاصی که احتمال ابتلا به ویروس ایدز در آنها وجود دارد تاکید می شد، بـه نـظر بـرخی پـزشکان مسائل تر عبارتند از:

از خـود بوسیله اسـتـفـاده از کـانـدومـهای لاســتیکی و بندهای دندان مناسب و مستحکم محافظت نمایید
خود را به فعالیتهای جنسی کم خطر تر محدود کنید

اشخاصی که بـه لاسـتیک حساسیت دارند میتوانند کاندومهای پلی اورتان را بکار ببرند. نحوه استفاده صحیح و مناسب از کاندوم باید آموخته شود. استفاده نادرست از کاندوم ممکن است باعث پارگی آن شده و عـلاوه بـر بـارداریـهـای نـاخـواسته، مـنـجـر به انتقال بیماری ایدرز گردد.

مبانی HIV

ویروس HIV از طریق عمل جـنسی با در مـعـرض قـرار گـرفتـن غشـاءهـای مـخـاطی آلت تناسلی مرد، دهان، مهبل و مقعد با منی مبتلا به ویرس ایدز، پیش انزال، ترشـح هـای مـهبـلی یـا خـون انـتـقال مـی یـابد. چنین راه انتقال ویروس HIV غیر قابل پیش بــیـنـی میباشد. بعبارت دیگر شخصی ممکن است با یکبار عمل جنسی مبتلا شـود، و شخص دیگری چندین بار روابط جنسی داشته باشد و هرگز مبتلا نگردد. به عـلاوه، تعیین درصد احتمال ابتلا هنگام رفتارهای جنسی خاص قابل برآورد نمیباشد. فقط می توان در مورد هر رفتار، از واژه های پرخطر و کم خطر استفاده نمود.

اعمال کم خطر و پر خطر

استمناء متقابل، نوازش و بوسیدن پایین ترین خطر را دارا میباشند. مقاربتهای مـهبلی و مقعدی محافظت نشده (بدون کاندوم) بطور واضح پر خطرترین اعمال جنسی هستند. پزشکان سعی نموده اند کج فهمی های متداول را برطرف نمایند — از قبیل اینکه مردان از طریق مقاربت مهبلی یا مقعدی دچار HIV نمیشوند. این واضح است که صحیح نمی باشد. شاید بزرگترین محدوده خاکستری در ذهن افراد در خصوص انتقال جنسی HIV از طـریـق سـکس دهـانـی بـاشد. انـتقال ویروس ایدز بر اثر سکس دهـانـی ثـابـت شـده و اطلاعات جدید نشان می دهند که سکس دهانی بیشتر از آنچه که قبلا تصور می شد میتواند خطرساز باشد. بنابراین، با اینکه در گذشته مباحثاتی راجـع بـه مـیـزان خـطرات سکس دهانی وجود داشته است، موضوع استفاده مناسب از کاندومهای لاستـیـکی و بندهای دندانی در حین سکس دهانی بسیار حائز اهمیت میباشد.

پیشگیری از HIV و مواد مخدر

یک سوم مبتلایان به HIV گفته می شود که معتادان تزریقی هسـتـنـد. ایـن آمار شامل تـعـداد افـرادی کـه هـم زمـان با اعتیاد به مواد مخدر (تزریقی و غیر تزیرقی) یـا الـکـل، از طریق رفتارهای پر خطر جنسی دچار HIV می شوند، نمیـگردد. افرادی که آلوده به مواد مخدر هستند باید نکات زیر را رعایت نمایند:

– پرهیز کلی از مصرف مواد مخدر
– مراجعه به برنامه های درمان و ترک اعتیاد
– استفاده از سرنگهای تمیز و خودداری از بکارگیری شراکتی سرنگ
– دوری از ارتباط جنسی خطرناک یا هر نوع عملی کـه دیـگران را در مـعـرض خـطــر قرار دهد.

متاسفانه این هدف همیشه عملی نمی شوند. بیماران خیلی اوقات مـایـل یـا قـادر بـه تغییر دادن اعمال و رفتار، پـذیـرش درمـان یــا دستـیابی بــه خـدمات بـکارگیری روشهای مناسب نیستند. از آنجایی که این سناریو اغلب تکرار میشود، راهبرد پیشگیری از HIV بیشتر شبیه یک مدل کاهش آسیب می بـاشـد. این مدل می پذیرد که استفاده از مواد مخدر وجود داشته و اتفاق می افتد، امـا ســعی در به حداقل رساندن پی آمدهای مضر آن رفتار می نماید.

مبانی HIV در خصوص مصرف مواد مخدر

اولین قدم آموزش صحیح است.درمورد بیمارانی که مرتبا از مواد مخدر تزریقی استفاده می کنند نیز نحوه انتقال را شرح میدهیم — ویروس HIV هنگـامی از طـریق مصرف مواد منتقل می شــود که خون یا دیگر مایعات بدن از یک فرد مبتلا به شخصی که هنوز مبتلا نشده انتقال یابد. باید دانست که سوزنها یا سرنگهـای مشـتـرک متداول ترین راه انتقال بیماری ایدز در بین معتادان تزریقی محسوب می گردد. آـنها باید از چنین رفتارهای جدا پرهیز کنند. برای هر تزریق باید از سرنگهای استریل شده استـفاده نمود. اشخاصی که همچنان به استفاده اشتراکی از سرنگ مبـادرت مـی ورزند، بـاید از جـزئیات کامل نحوه ضدعفونی نمودن وسایل خود آگاهی یابند.

ویروس HIV بطور مؤثر از طریق شستشوی مناسب وسایل استعمال مواد بـا آب تمیز از بین می رود. بعد از آب کشیدن، آن را حداقل به مدت یک دقیقه در یک مـایع ضـد عفونی کننده قوی بـاید خیـسانـد یا شستشو داد. در برخی کشورها محل هایی وجود دارد که در معتادان تزریقی می تـوانند سوزن های مستعمل و آلوده خود را با سوزنهای استریل تعویض کنند. مطالعات نشان داده که برنامه های تعویض سوزن انتقال بیماری را در بین معتادان تزریقی کاهش داده و یک ایده مفـیـد بـرای هـر بـرنامـه فـراگیر پیـشگیری از ایـدز است. اگرچـه، بــرخــی نـقـادان بیم دارند که چنین برنامه ها معتادان تزریقی را از یافتن راههای درمان بازداشته و مــمکن است بــر استـفاده از مــواد مــخدر صحه بگذارد. هیچ مـدرکی ایـن ادعـاهـا را تـصدیــق نمی کند. با حمایتهای شدید انجنهای علمی، مذاکره درباره برنامه تعویض سوزن ظاهرا بیشتر جنبه سیاسی پـیـدا کرده تا جـنـبـه سلامـتـی همگانی.

پیشگیری از HIV و بارداری

هیچ کدام از برنامه های  پیشگیری از HIV به اندازه برنامه های پیشگیری در زنان باردار موفق نبوده است. 90 درصد از مـوارد بـیـماری ایـدز در کـودکان بـدلیل انتقال آن از طریق مـادر-فـرزنـدی روی میـدهد. در آمریکا سالانه 7000 کودک از طریق مادران مبـتـلا بـه HIV متولد میشوند،ولی تعداد نادری از این کودکان حامل ویروس ایدز نیستند. در کشورهای در حـال تـوسـعـه ایـن تــعداد بسیار بسیار بیشتر است. در خلال بارداری یـا زایـمـان اگـر درمانهای مناسبی صورت نگیرد، ویروس HIV میتواند در بیش از یـک سـوم موارد از مـادر به فرزند انتقال یابد. در سالهای اخـیر معالجات دارویـی در خصـوص مبــارزه با HIV موارد میزان انتقال بیماری را کاهش داده اند. یک داروی خاص بنام  AZT یا zidovudine، وقتی هم به مادر باردار و هم به کـودک تـازه بـدنیا آمده داده میشود، میتواند به میزان 8 درصد انتقال بیماری را کاهش دهد. داروهای دیگر HIV نـیـز مـمـکن اسـت مـؤثر باشند ولی در این خصوص مطالعات کافی صورت نگرفته است.

زنانی که در سنین بچه آوری قرار دارنـد بـاید تـست HIV را حتما انجام داده و از مشاوره صحیح در این زمینه برخوردار گردند. زنــانی که مبتلا به HIV هستند باید اطلاعات کافی در مــورد جـلوگیــری از بــارداری، خطر انــتقـال ویــروس HIV از مادر به فرزند، و بکارگیری داروهـــای ضـد ایدز جهت کاستن احتمال انتقال از پزشک خود کسب نمایند. همـچنـیـن بـرای زنـان مـبــتلا به HIV بخصوص کسانی که شوهرشان HIV – منـفـی هسـتـنـد لازم است تا مشاوره ای صحـیـح در مـورد رفـتـارهای جنــسی ایـمن دریافت کنند، و اگر قصد بارداری دارند، جایگزینهای آمیزش محافظت نشده را بیاموزند.

در کشورهایی که داروهای ضد ایدز ازقبیل AZT بسادگی در دسترس است برنامه های پیشگیری در زنان باردار در کاهش تعداد کودکان مبتلا به HIV کاملا موفــق بــوده اسـت. این وضعیت در کشـورهای درحال توسعه بسیار بـد مـی بـاشد چـرا کـه فـقـدان مـنـابــع دستـیابی بـه داروهـای ضد ایدز را محدود کرده و امکان انجام تستهای مربــوط به HIV را کاهش داده است.

پیشگیری از HIV بعد از در معرض قرار گرفتن

تا قبل از این، مردم بعد از دچار شدن به HIV، مثلا بدلیل پارگی کاندوم و یــا استفاده از سرنگهای آلوده، انگیزه کمی برای یافتن مراقبتهای پزشکـی داشـتـنـد. مطالـعات نشان داده اند که استفاده از AZT بلافاصله بعد از استفاده از سرنگ آلوده، می تـواند تا میزان 80 درصد احتمال ابتلا به HIV را کاهش دهد. پیشگیری پس از پیدایش (PEP) مسـتـلزم استفاده از داروهای ضد HIV بلافاصله بعد از در معرض ویروس قرار گرفتن می بـاشد. اگر این روش برای معتادان تزریقی مفید بوده باشد، منطقی بنظر می رسد که برای افرادی که از طریق تماس جنسی در معرض ابتلا قرار دارند نیز مفید واقع گردد.

نظریه اصلی در مورد PEP بعنوان یـک راهبرد پیشگیری کننده از HIV این است که مصرف داروهای ضد ایدز بعد از اینکه فرد در معرض HIV قرار میگیرد، ممکن است بتواند از طریق متوقف نمودن تکثیر عفونت و یا تقــویت سیستم ایمنی بدن برای از بین بردن ویروس از ابتلا به بیماری جلوگیری نماید.

تا به امـروز مـدرک آشـکاری که PEP را بعد از رفتارهای پر خطر جنسی مؤثر بداند، وجـود نـداشـتـه و بـرای PEP فعـلا رهنمودهای ملی و یا موافقت نامه ای در این شرایـط تـهـیـه نشده است. با اینحال در بسیاری از کشورها پـزشــکان و متخصصان بالینی PEP را بعد از رفتارهای پرخطر جنسی به افراد پیشنهاد می کنند.

اغلب مردم ( و بسیاری متخصصان بالینی ) تا بحـال چـیـزی در مــورد PEP به گوششان نخورده است. برای پیاده سازی راهبردهای فراگیر پیـشگیـری از HIV،  بـالابـردن سـطــح آگاهی جامعه ضروری است. ببینید آیا PEP در محل زندگی شما ارائه می شــود. مـردم باید بدانند که PEP یک خط مشی اولیه برای پیشگیری از HIV نمی بـاشد. اســتفــاده از کاندوم، اعمال جنسی ایمن و پرهیز از رفتارهای پـرخــطر دیـگر، “استانداردهای طلایی” راهبردهای پیشگیری از ایدز محسوب می شـوند. با این حال در صورتیکه متدهای اولیه پیشگیری دچار نقصان شد، می توان از PEP برای کاهش احتمال ابتلا به بیماری در فرد استفاده نمود.  مـیزان تـاثیر پـذیـری PEP در کـاهـش خـطر ابـتـلا بعد از رفتارهای پر خطر جنسی کماکان ناشناخته مانده است.

اگر چه رهنمودهای پذیرفته شده جهـانـی بـرای PEP وجـود ندارد، این متد برای کسانی که دارای تماسهای جنسی محافظت نشده مقعـدی، مـهـبلی و یـا دهـانی بـا انـزال فرد مبتلا به HIV یا محتمل به آن (مانند معتادان تزریقی) بوده اند، توصیه میـگردد. PEP باید حـداکثر سه روز (72 ساعت) بعد از در مـعرض قـرار گـرفتن شروع شود. PEP برای افرادی کـه از طـریق اعـمال جـنسی ایـزوله در مـعرض ویـروس HIV قـرار گرفته، یـا در آیـنده قصد انجام رفتارهای ایمن تر را دارند، بسیار مناسب می بـاشد، امـا رهـنمودهـای سـریـع و قطعی برای زمان بکارگیری PEP تحت این شرایط وجود ندارد.

نتیجه

بـا نـبـودن واکسـن و درمان قطعی تلاش ما برای غلبه بر بیماری مسـری HIV بـایـد روی پیشگیری از آن تمرکز یابد. چـه اعـمـال جـنـسی بـاشـد، چـه مـصـرف مـواد مخـدر و چه  رفتارهای دیگری که فرد را در معرض خطر ابتلا قرار دهد، لازم اسـت مـردم از آموزشها و مهارتهای صحیح برای محافظت از خودشان بهره مند گردند.