نحوه شکل‌گیری عادات‌غذایی در انسان

برلیانت بزرگمهر : مشاور رئیس انجمن تغذیه ایران ، مشاور تغذیه و رژیم درمانی

تحریریه زندگی آنلاین : یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در شکل‌گیری برنامه غذایی هر فرد، عادات غذایی او است. عادات غذایی در واقع حرف اول را در انتخاب غذایی، تنظیم برنامه غذایی و رفتارهای تغذیه‌ای فرد به عهده دارد و تعیین کننده تمایل شخص به غذاها و مواد غذایی مصرفی او است. سوالی که در اینجا مطرح می‌‌شود، این است که عادات غذایی چگونه در شخص شکل می‌‌گیرند و تحت تأثیر چه شرایط و عواملی قرار دارند؟

 بیشتربخوانید:

هضم کننده‌های طبیعی را بشناسید

عوامل مؤثر در شکل‌گیری عادات غذایی

عادات غذایی مرسوم در خانواده، مهم‌ترین عامل جهت شکل‌گیری عادات غذایی در کودک محسوب می‌‌شود. این عادات در کودکان بسیار گسترده و تاثیرگذار می‌‌باشند، به عنوان مثال:

 مصرف گوشت قرمز

در اکثر خانواده‌ها، گوشت قرمز در واقع ماده اصلی غذاها را تشکیل می‌‌دهد و این امر موجب تمایل کودک به مصرف این ماده غذایی می‌شود.

 عادت به مصرف غذاهای سرخ‌کرده و پر روغن

معمولاً در خانواده‌های ایرانی، غذاها به صورت سرخ‌کرده عمیق (سرخ کردن به مدت طولانی و استفاده از روغن زیاد) استفاده می‌‌شوند. در بسیاری از خانواده‌ها چنانچه غذا به صورت سرخ‌کرده تهیه نشود، مورد دلخواه خانواده نیست و غذاهای پخته را در واقع غذا به حساب نمی‌آورند.

 بیشتربخوانید:

رژیم غذایی مدیترانه ای

 استفاده از نمک زیاد در غذا

استفاده دائم از نمکدان بر سر سفره غذا از سنت‌های دیرین هموطنانمان است. جالب‌تر آنکه برای غذاهای شور و پر نمک که لطمه زیادی به سلامت انسان وارد می‌‌سازد. از واژه مثبت «خوش‌نمک» استفاده می‌‌کنند، یعنی یک اقدام منفی را به صورت یک واژه مثبت جلوه می‌‌دهند و این امر می‌‌تواند عادت مصرف نمک زیاد را در غذا موجه جلوه دهد و هرگز کودکان را متوجه مضرات استفاده از نمک زیاد ننماید.

 عادت به استفاده از شیرینی

مصرف شیرینی به خصوص شیرینی‌تر و خامه‌ای، به عنوان میان‌وعده در اکثر خانه‌ها رواج زیادی دارد. پذیرایی از میهمانان عمدتاً با چای و شیرینی به صورت عادتی اجتناب‌ناپذیر درآمده است. دادن قنداغ به طفل شیرخوار به محض گریه کردن، به عنوان رفع نفخ، تقریباً در اکثریت قریب به اتفاق خانواده‌ها بسیار رایج است و این امر موجب برقراری عادت مصرف مواد غذایی شیرین از بدو کودکی می‌‌شود.

ریزه‌خواری

عادت به اینکه دائماً مشغول خوردن تنقلات باشیم و نیز اعتقاد به اینکه «ریزه‌خواری موجب چاقی نمی‌شود، چون هر بار مقدار کمی ماده غذایی مصرف می‌‌کنیم» از عاداتی است که منجر به چاقی، اختلالات قلبی – عروقی، افزایش چربی‌های نامطلوب خون، افزایش فشار خون و نداشتن اشتها به هنگام صرف وعده‌های اصلی غذا و در نتیجه عدم دریافت میزان کافی مواد مغذی، می‌‌شود.

پر کردن بشقاب غذا

اکثر والدین و افراد بزرگ‌تر خانواده به هنگام غذا خوردن، بشقاب خود را انباشته از غذا می‌کنند و اعتقاد به این جمله دارند که «باید غذای موجود در بشقاب تا انتها خورده شود»، یعنی هیچ غذایی در بشقاب باقی نماند.

این جمله کاملاً صحیح و منطبق با آداب و سنن صحیح خانوادگی و اجتماعی است، اما در صورتی که بشقاب را انباشته از غذا کنیم و مجبور به پرخوری شویم، می‌‌تواند کاملاً زیان‌آور باشد.

 بیشتربخوانید:

رژیم غذایی مدیترانه ای برای بیماران قلبی

 سریع غذا خوردن

بسیاری از افراد عادت دارند وقت کمی را به خوردن غذا اختصاص دهند و معتقدند به این امر که «بهتر است به جای نشستن طولانی بر سر سفره جهت غذا خوردن، به کارهای واجب‌تری رسیدگی کنند» که این امر از عادات بسیار مضر و نامناسب است.

 حذف برخی از وعده‌های اصلی غذایی

محدود کردن وعده‌های غذایی موجب خالی نگه داشتن طولانی معده و سپس پرخوری و بدخوری در وعده‌های محدود غذایی می‌شود. این امر موجب افزایش احتمال چاقی و تبعات نامطلوب آن و کاهش جذب مواد مغذی موجود در غذا می‌‌گردد، زیرا چنانچه در یک وعده غذایی مقدار زیادی غذا میل شود، جذب مواد مغذی کاهش پیدا می‌‌کند، بنابراین بهتر است تعداد وعده‌های غذایی را افزایش و مقدار غذا در هر وعده را کاهش دهیم، البته منظور از این امر، ریزه‌خواری نیست، بلکه استفاده از سه وعده اصلی غذایی و دو میان‌وعده کم‌کالری مانند میوه‌ها یا سبزیجات می‌‌باشد.

مصرف غذاهای فرآوری شده

استفاده مکرر از غذاهای آماده فرآوری شده که از مراکز تهیه غذا خریداری می‌‌شود از عاداتی است که توسط بعضی از خانواده‌ها، به کودکان منتقل می‌‌شود. این غذاها اکثراً پرنمک و بسیار چرب هستند، به اضافه اینکه از طرز آماده‌سازی و طبخ آن‌ها نیز اطلاعاتی در دست نداریم. امروزه کودکان و نوجوانان و افراد در ابتدای سنین جوانی تمایل زیادی به مصرف این قبیل غذاها دارند.

همراه داشتن تنقلات پرکالری

داشتن تنقلاتی مانند شکلات، آب‌نبات، گز، چیپس، پفک و ... در جیب لباس یا کیف دستی عادتی است که بعضی از والدین به خصوص مادران هنگامی که با فرزندان خود از خانه بیرون می‌‌روند، به همراه دارند. استفاده مکرر از این قبیل تنقلات پرکالری زیان‌آور بوده و به خصوص ایجاد عادت به مصرف این مواد در کودکان می‌‌کند.

 استفاده از رژیم‌های لاغری غلط

پیروی از این قبیل رژیم‌ها توسط والدین به خصوص مادران الگوی نامناسبی است برای کودکان. این رژیم‌ها مضرات زیادی در بر دارند. فاقد مواد مغذی کافی برای حفظ سلامت و ایمنی شخص هستند، ضمناً به علت ناکافی بودن، قابل ادامه دادن نیستند و پس از مدتی نه چندان طولانی، موجب حریص شدن شخص به مصرف مواد پرکالری و فاقد ارزش تغذیه‌ای می‌‌شوند و منجر به پرخوری می‌‌گردند که نتیجه آن بسیار آسیب‌رسان و زیان‌آور است. این فرم تغذیه والدین، در کودک ایجاد عادت غلط نوسان در برنامه غذایی کرده و او را در سنین نوجوانی و جوانی به سوی استفاده از رژیم‌های لاغری غلط سوق می‌دهد.

 بیشتر بخوانید:

چرا هر چقدر ورزش می کنم ران هایم لاغرنمی شوند؟

چگونه اندام‎مان را دوست داشته باشیم؟

 نقش رسانه‌های گروهی

رسانه‌های گروهی نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری عادات غذایی در افراد و به خصوص کودکان دارند. گاه برخی از رسانه‌ها با تبلیغات بسیار جذاب و چشمگیر افراد را تشویق به مصرف بعضی از مواد غذایی یا غذاهای فاقد ارزش تغذیه‌ای و نامناسب و حتی مضر می‌‌نمایند.

از آنجایی که این قبیل رسانه‌ها تلاش زیادی می‌کنند که تبلیغاتشان جذابیت داشته باشد و مورد پسند عموم و به خصوص کودکان باشد، لذا در شکل‌گیری عادات غذایی زیان‌آور در افراد و به خصوص کودکان تأثیر مهمی دارد و حتی گاه تحت تأثیر این تبلیغات، کودکان والدینشان را مجبور به خرید تنقلات و غذاهای مضر و نامناسب می‌‌نمایند.

عادت به مصرف نوشابه‌های گازدار

در گذشته بر سر هر سفره غذا، ماست و دوغ جزء ضروریات سفره بود و اعضای خانواده از دوغ به عنوان بهترین و لذیذترین نوشیدنی استفاده می‌‌کردند. کودکان عادت به مصرف دوغ داشتند، اما امروزه مصرف دوغ در بسیاری از خانواده‌ها منسوخ شده و جای خود را به نوشابه‌های آماده داده است. در حال حاضر بر سر اکثر سفره‌های غذا چه در مهمانی‌ها و چه در مواقع عادی، نوشابه‌های گازدار جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده‌اند. این نوشابه‌ها فاقد ارزش تغذیه‌ای کافی و مناسب هستند و صرفاً از مقدار زیادی شکر و رنگ‌های مصنوعی در تهیه آنها استفاده شده است. ضمناً چون جهت گازدار شدن نوشابه اکثراً از اسید فسفریک استفاده می‌شود، این نوشابه‌ها تعادل نسبت کلسیم به فسفر را به هم زده و موجب کاهش جذب کلسیم غذا می‌‌شوند.

کمبود مصرف آب

جانشین کردن آب با نوشابه‌های گازدار و آب‌میوه‌های آماده فرآوری شده که معمولاً حاوی مقداری شکر و رنگ‌های مصنوعی می‌‌باشند از دیگر عادات مرسوم در خانواده‌ها است. امروزه کودکان و نوجوانان از آب به میزان کافی و لازم استفاده نمی‌کنند که این امر به سلامت آنان لطمه می‌‌زند، زیرا آب وظایف مهمی در حفظ سلامت انسان به عهده دارد.

 تغییرات تغذیه‌ای در اوقات و مراسم خاص

یکی از عوامل بسیار مهم در شکل‌گیری عادات غذایی غلط، تغییرات گسترده‌ای است که در اوقات خاص مانند تعطیلات نوروزی، مسافرت‌ها، جشن‌ها و مهمانی‌ها در برنامه غذایی خانواده‌ها رخ می‌‌دهد. این تغییرات می‌‌تواند در تغذیه خانوار و به خصوص کودکان اشکالات مهم و چشمگیری ایجاد کند.

مهم‌ترین دگرگونی در تغذیه در شرایط خاص، در تعطیلات نوروز رخ می‌‌دهد. عید نوروز را افراد به طور معمول به دید و بازدید از فامیل و دوستان می‌‌گذرانند و یا به مسافرت‌های تفریحی می‌‌روند. در دید و بازدیدهای عید برای پذیرایی از مهمانان تنقلات مختلفی سرو می‌‌شود که از مهم‌ترین آنها شیرینی و مواد شیرین از قبیل گز، سوهان، باقلوا، شکلات و ... می‌‌باشد. این تنقلات بسیار پرکالری بوده و فاقد مواد مغذی مفید و ضروری برای انسان هستند، ضمناً علاوه بر آنکه موجب افزایش وزن و چاقی و پیامدهای ناگوار ناشی از آن مانند اختلالات قلبی – عروقی و ... می‌‌شوند، چنانچه نزدیک به وعده‌های اصلی غذایی مصرف شوند، جلوی اشتها را جهت صرف غذای اصلی می‌‌گیرند و مانع دریافت میزان کافی مواد مغذی موجود در غذا می‌‌شوند. مسئله دیگر این تنقلات این است که به سلامت دندان‌ها لطمه زده و موجب پوسیدگی مینای دندان می‌‌گردند.  حال تصور کنید چنانچه طبق روال معمول در کشورمان هر خانواده در روز 5 تا 6 بار به مهمانی‌های نوروزی برود، مسائل گفته شده و لطمات موجود به سلامت چند برابر خواهد شد. اما مهم‌ترین و اساسی‌ترین اشکالِ مداومت در مصرف این نوع تنقلات پرکالری برقراری عادت غلط تمایل به مصرف مواد شیرین و اکثراً پرچرب است. این عادت در اکثر موارد در خانواده، به خصوص کودکان نهادینه شده و قسمت عمده‌ای از برنامه غذایی آنان را تشکیل می‌‌دهد و تا آخر عمر با آنان همراه خواهد بود.

افرادی که تعطیلات عید را در سفر می‌‌گذرانند نیز تغییرات عمده و گسترده‌ای در تغذیه خود ایجاد می‌‌کنند، از جمله آنکه معمولاً سه وعده غذای اصلی (صبحانه، ناهار و شام) را در هتل یا رستوران صرف می‌‌نمایند و به طور معمول غذای این قبیل مراکز، سرخ‌کرده عمیق، حاوی چربی بالا و نمک زیاد است.

اکثر افراد عادت دارند در طول سفر در وسیله نقلیه و نیز در محل اقامت خود از تنقلات چرب و شیرین یا شور (مانند انواع آجیل شور) به طور مکرر و به مقدار زیاد استفاده کنند. تصور این گروه آن است که جهت خوشگذرانی و لذت بردن از سفر، نباید محدودیتی در تغذیه خود قائل شوند و پرخوری و ریزه‌خواری، این لذت را فراهم می‌‌کند.

این باور غلط، به سرعت و به آسانی به کودکان منتقل شده و ایشان برای همیشه و تا آخر عمر از آن پیروی خواهند کرد. تبعات چنین رفتارهای تغذیه‌ای نادرست، مسلماً نامناسب و زیان‌آور خواهد بود. توجه داشته باشیم در این ایام که به جشن باستانی نوروز نزدیک می‌‌شویم، رفتارهای تغذیه‌ای و برنامه غذایی خود را در این ایام به گونه‌ای تنظیم نماییم که پس از گذراندن اوقات خوش جشن نوروزی، دچار اختلالات و عوارض وخیم و ناگوار تغذیه غلط، در این ایام شیرین و خاطره‌انگیز نشده و نیز برنامه غذایی بی‌رویه و نامناسب این اوقات، منجر به برقراری عادات غذایی مضر و زیان‌رسان در طول زندگی‌مان نشود.