فاطمه زهرا(سلام الله علیها) الگوی سامان دهی، تشکّل و رشد اعتقادی و اخلاقی خانواده

1. مقدمه

هیچ کس را توان معرفت حضرت زهرای مرضیه سلام الله علیها نبوده و نیست، جز پروردگار هستی و خاصان اولیای او، که بلندای شناخت او، پرنده ای تیزپرواز می طلبد رها شده از تمامی قیدها و بندها. که فاطمه سری است از اسرار الهی، فاطمه، بزرگ بانوی جهان اسلام به عنوان برترین زنان عالم همواره در کلام حضرات معصومان علیهم السلام به ویژه رسول الله (ص) مورد توجه و عنایت خاص بوده است؛ از رسول الله(ص) روایت شده است که«یا بنیة انه لیس احد من نساء العالمین اعظم رزیة منک فلاتکونی من ادنی امراة صبرا انک سیدة نساء اهل الجنة» (شیخ صدوق: 1414، ص 262) «دخترم هیچ کدام از زنان جهان ارزش و مقام تو را ندارند. پس در صبر و بردباری همانند کم ترین زنان نباش؛ زیرا تو سید و بزرگ زنان بهشتی.» فاطمه زهرا به عنوان برترین زنان عالم هستی همواره به عنوان الگویی برتر مطرح بوده و هست که ابعاد وجودی آن بزرگوار فراتر از حضور در زمان و مکانی خاص است. امروزه سه موضوع مهم تشکیل زندگی مشترک وآداب همسر داری وفرزند داری به خاطر هجمه های پیدا وناپیدای ناتوی فرهنگی به شدت نیازمند تعریف وروشنگری والگو دهی است و می طلبد تا نسل جوان ما با اقتداء به حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بطور شایسته به این حوزه ها ورود کرده تا بتواند زندگی خوب وسعادتمندانه ای را برای خود فراهم آورند.

در همین راستا، آن حضرت در ازدواج فاطمه علیها السلام با امام علی (علیه السلام) به مشورت و تبادل نظر با دخترش روی آورد و فرمود: «دخترم فاطمه پسر عمویت علی (علیه السلام) از تو خواستگاری نموده است. پاسخ تو چیست؟ «فاطمه (علیها السلام) به پدر احترام می کند که نظر شما چه می باشد؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «اذن الله فیه من السماء»؛ خدا از آسمان در این ازدواج اجازت فرمود. فاطمه (علیها السلام) گفت: «رضیت بما رضی الله لی و رسوله»؛ خشنودم به آنچه که خدا و پیامبر او برای من رضایت دادند. (دشتی: 1373، ص 28) دختران و پسران جوان ما به خوبی می دانند که ازدواج با چه کسانی مورد رضایت خداوند و پیامبر اوست و در مقابل، خداوند و پیامبر(صلی الله علیه وآله) با ازدواج با چه کسانی مخالف و ناراضی هستند.

2. احترام به نظر پدر

از آنجا که هیچ پدر و مادری نیست که آرزوی خوشبختی و سعادت فرزندان خود را نداشته باشد، از این رو دختران و پسران نباید در خیرخواهی آنان تردید کنند و نظر آنان را نادیده بگیرند. حضرت زهرا علیها السلام پس از مشورت پدر با او، به پدر احترام نموده رای و نظر پدر را محترم شمرد و سپس عرض کرد: «یا رسول الله انت اولی بماتری» (مجلسی: 1411، ج 43، ص 99) «ای رسول خدا تو از من سزاوارتری که اظهارنظر کنی.» البته، والدین نیز وقتی ببینند پسر یا دختر در انتخاب خود خطا نکرده اند و مورد مناسبی را برگزیده اند نظر خود را بر آن ها تحمیل نمی کنند.

3. پای بندی به ارزش های والای انسانی

از آن جایی که پایه تربیت انسان های نسل های آینده، در امر مقدس ازدواج گذاشته می شود، توجه و پای بندی به ارزش های انسانی و اخلاقی از اساسی ترین اموری است که مورد توجه دختر و پسر قرار می گیرد. سلامت جسم و جان و دین و ایمان، از مهم ترین مسائل در این زمینه است. به همین دلیل، وقتی بزرگان و ثروتمندان قریش به خواستگاری آن حضرت آمدند، جواب رد شنیدند. ولی وقتی امام علی (علیه السلام) ایمان مجسم، که به ظاهر مال و ثروتی از دنیا نداشت، ولی از عظمت و بزرگی روح برخوردار بود، به خواستگاری زهرا علیها السلام آمد، آن بزرگوار جواب مثبت داد. (دشتی: 1373، ص 35)

4. حالات معنوی و توجه به آفریدگار هستی

شب ازدواج و آغازین لحظه های شروع یک زندگی نوین برای هر زن و مردی شیرین و خاطره انگیز است، ولی متاسفانه برخی این لحظه های شیرین را به انواع گناه و معاصی می آلایند و می پندارند که هرگونه زشتی ها و مفاسدی می تواند مجاز باشد. غافل از این که، وقتی آغاز زندگی مشترک و فصل جدید حیات با گناه و نافرمانی خدا آغاز شود، ثمراتی بس تلخ و رنج آور و فرجامی ناخوشایند خواهد داشت. و فراموش نمی شود که در مواقع حساس امتحانات الهی سخت و دشوارتر از زمان های عادی است، البته، دختران و پسرانی که در نگاه خود به آینده ای سعادتمند فکر می کنند، حتی الامکان از فراهم شدن زمینه گناه جلوگیری می کنند. حال ببینیم کامل ترین الگوی بانوان جهان در آن شب خاطره انگیز چه حالاتی داشت؟نقل شده است در شب ازدواج، حضرت امام علی (علیه السلام) همسرگرامی خود را نگران و گریان دید؛ پرسید: چرا ناراحتی؟ پاسخ داد: «تفکرت فی حالی و امری عند ذهاب عمری و نزولی فی قبری فشبهت دخولی فی فراشی بمنزلی کدخولی الی لحدی و قبری فانشدک الله ان قمت الی الصلاة فنعبد الله تعالی هذه اللیلة؛ درباره حال و رفتار خویش تفکر کردم، به یاد پایان عمر خویش و منزلگاه دیگر به نام قبر افتادم که امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از این جا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. در این آغازین لحظه های زندگی، تو را به پروردگار سوگند می دهم که بیا تا به نماز بایستیم تا باهم در این شب خدا را عبادت کنیم و به راستی زندگی که این گونه آغاز شد، ارزش آن را دارد که ثمرات آن بهترین و گرانبهاترین انسان ها باشد که در تاریخ بشری بی مانند و نزد خداوند گران ترین باشند. (دشتی: 1373، ص 40)

آداب همسرداری

شب ازدواج و آغازین لحظه های شروع یک زندگی نوین برای هر زن و مردی شیرین و خاطره انگیز است، ولی متاسفانه برخی این لحظه های شیرین را به انواع گناه و معاصی می آلایند و می پندارند که هرگونه زشتی ها و مفاسدی می تواند مجاز باشد. غافل از این که، وقتی آغاز زندگی مشترک و فصل جدید حیات با گناه و نافرمانی خدا آغاز شود، ثمراتی بس تلخ و رنج آور و فرجامی ناخوشایند خواهد داشت. و فراموش نمی شود که در مواقع حساس امتحانات الهی سخت و دشوارتر از زمان های عادی است، البته، دختران و پسرانی که در نگاه خود به آینده ای سعادتمند فکر می کنند، حتی الامکان از فراهم شدن زمینه گناه جلوگیری می کنند. حال ببینیم کامل ترین الگوی بانوان جهان در آن شب خاطره انگیز چه حالاتی داشت؟نقل شده است در شب ازدواج، حضرت امام علی (علیه السلام) همسرگرامی خود را نگران و گریان دید؛ پرسید: چرا ناراحتی؟ پاسخ داد: «تفکرت فی حالی و امری عند ذهاب عمری و نزولی فی قبری فشبهت دخولی فی فراشی بمنزلی کدخولی الی لحدی و قبری فانشدک الله ان قمت الی الصلاة فنعبد الله تعالی هذه اللیلة؛ درباره حال و رفتار خویش تفکر کردم، به یاد پایان عمر خویش و منزلگاه دیگر به نام قبر افتادم که امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از این جا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. در این آغازین لحظه های زندگی، تو را به پروردگار سوگند می دهم که بیا تا به نماز بایستیم تا باهم در این شب خدا را عبادت کنیم. و به راستی زندگی که این گونه آغاز شد، ارزش آن را دارد که ثمرات آن بهترین و گرانبهاترین انسان ها باشد که در تاریخ بشری بی مانند و نزد خداوند گران ترین باشند. (دشتی: 1373، ص 40)

1. مقدم داشتن همسر بر خود

وقتی زن و مرد به عقد یکدیگر در آمدند خداوند محبت آن دو را به دل یکدیگر می اندازد. گویی یک روح در دو بدن می شوند. و از این پس، برای گرم تر کردن کانون خانواده به نکات فراوانی می بایست توجه شود. از جمله آن ها ایثار و از خودگذشتگی است؛ به این معنا که برای تامین و تداوم سعادت خانواده دیگری را بر خود مقدم داشته، برخی از حقوق خود را نادیده بگیرد.

در یکی از روزها، صبحگاهان امام علی (علیه السلام) به همسر عزیزش فرمود: فاطمه جان آیا غذایی داری تا از گرسنگی بیرون آیم؟ فاطمه پاسخ داد: نه. به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید سوگند، دو روز است که در منزل غذایی کافی نداریم، آنچه بود به شما و فرزندانم دادم و خود ازغذای اندک موجود، استفاده نکردم. امام با تاسف فرمود: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟ حضرت فاطمه (علیها السلام) فرمود: «یا ابا الحسن انی لاستحیی من الهی ان اکلف نفسک ما لا تقدر علیه.» «ای ابا الحسن من از پروردگار خود حیا می کنم که چیزی را که تو بر آن توان و قدرت نداری، از تو درخواست نمایم.» (مجلسی: 1411، ج 37، ص 103 و ج 93، ص 147)

2. تقسیم کار در زندگی

یکی از عوامل شادابی و تکامل خانواده ها تعیین حدود مسؤولیت افراد در خانواده است. البته، تعیین این مسؤولیت ها بنابر شایستگی ها و توانمندی هایی است که خداوند در انسان به ودیعه نهاده است. با تقسیم کار، عدالت اجتماعی در محیط خانواده سعادت می آفریند و زن را از دخالت در اموری که سزاوار نیست باز می دارد. از امام باقر (علیه السلام) روایت شده است که « حضرت فاطمه (علیها السلام) کارهای منزل را با حضرت امام علی (علیه السلام) این گونه تقسیم کردند: خمیر کردن آرد و تمیز کردن و جارب زدن منزل به عهده فاطمه باشد و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم و مواد اولیه غذایی را علی (علیه السلام) انجام دهد. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است: این تقسیم کار با اشاره رسول خدا (صلی الله علیه وآله) انجام گرفت، آن گاه که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: کارهای داخل منزل را فاطمه علیها السلام و کارهای بیرون منزل را امام علی (علیه السلام) انجام دهد. حضرت زهرا با خوشحالی فرمود: «فلا یعلم ما داخلنی من السرور الا الله باکفائی رسول الله تحمل رقاب الرجال.» (حرعاملی: 1403، ج 14، ص 123) «جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم؛ زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت.» و شاید خوشحالی آن حضرت از این جهت بود که از برخورد با نامحرم به دور خواهد ماند، چه این که کار کردن غیرضروری زنان و اختلاط زنان با مردان با روح تقوا بیگانه است.

در روایتی دیگر آن حضرت در پاسخ پدر بزرگوارشان که پرسیده بود: در کدام لحظه زن به خداوند نزدیک تر است؟ فرمود: «ادنی ما تکون من ربها ان تلزم قعر بیتها.» (مجلسی: 1411، بحارالانوار، ج 43، ص 92) «نزدیک ترین حالات زن به خداوند زمانی است که در خانه خود می ماند.» البته، روشن است در مواردی خروج زن از خانه ضرورت پیدا می کند. مثل مواردی که آن بانوی بزرگوار برای دفاع از حقوق غصب شده خود و شوهرش به مسجد یا دارالخلافه رفت و یا امور ضروری دیگر و آنچه از آن مذمت شده بیرون رفتن های غیرضروری دختران و زنان است که قطعا پیامدهای ناگواری به دنبال خواهد داشت و متاسفانه امروزه بسیار شاهد این گونه امور هستیم. که تحت تاثیر لطمات فرهنگی وفکری دشمن قرار گرفته وبه ضعف در عفاف وحجاب گرفتار شده اند

3. رعایت ادب و احترام نسبت به همسر

در روایتی آمده است آن حضرت ملاک و معیار ارزشمندی انسان را در مهربانی با همسر و نرمی با دیگران ذکر کرده است: «بهترین شما کسی است که در برخورد با مردم نرم تر و مهربان تر باشد و ارزشمندترین مردم کسانی هستند که با زنان خود مهربان و بخشنده اند.» (دشتی: 1373، ص 157) و آن گاه که می خواهد شدت علاقه و وفاداری خود را به شوهر مظلومش ابراز نماید می فرماید: «علی جان! جانم فدای تو، و جان و روح من سپر بلاهای جان تو، ای اباالحسن! همواره با تو خواهم بود، اگر تو در خیر و نیکی به سر می بری با تو خواهم زیست و یا اگر در سختی و بلاها گرفتار شدی باز هم با تو خواهم بود.» (دشتی: 1373، ص 147) به خلاف عشق های ظاهری و دروغین، که تنها در هنگام عافیت و شادی ابراز می شود، نه در هنگام مشکلات و ناراحتی ها. (مجلسی، ج 37، ص 67 و ج 43، ص 51)

4. تحمل مشکلات و سختی ها

الف. تحمل گرسنگی:

رسول الله(ص) روزی وارد منزل حضرت فاطمه (علیها السلام) شد و فرمود: دخترم در چه حالی و چگونه زندگی می کنی؟ پاسخ شنید: «درد و گرسنگی بی تابم کرده و هر لحظه رو به فزونی است و غذایی ندارم تا رفع گرسنگی کنم» رسول الله(ص) فرمود: «دخترم آیا راضی نیستی که بزرگ زنان جهانیان باشی؟» (مجلسی: 1411، ج 43، ص 37)

ب. تحمل کمبودهای زندگی

حضرت زهرا(علیها السلام) روزی در خدمت پدر از مشکلات زندگی و کمبودهای رفاهی سخن به میان آورد و فرمود: «ای رسول خدا من و پسر عمویم چیزی از وسایل رفاهی نداریم، مگر پوست گوسفندی که شب ها بر روی آن می خوابیم و روزها بر روی آن شتر خود را علف می دهیم.»رسول الله(ص) فرمود: «دخترم صبر و تحمل داشته باش، زیرا موسی بن عمران ده سال با همسرش زندگی کرد و فرشی جز یک قطعه عبای قطوانی نداشتند.» (دشتی: 1373، ص 297)

این نکته قابل ذکر است همسرانی که امور رفاهی فراوانی به شوهران خود تحمیل می کنند، غافلند از این که توانایی های انسان حد و مرزی دارد و اگر شخص نتوانست از راه مشروع توقعات همسرش را برآورده کند به ناگزیر از راه های نامشروع آن ها را تامین می نماید و چه خسارتی از این بزرگ تر که زن با توقعات نابجای خود، پای اموال شبهه ناک و حرام را به خانه خود باز نماید. البته، فلسفه این ساده زیستی را در حکایت زیر به خوبی می توان دریافت:

«سلمان فارسی می گوید: روزی حضرت زهرا(علیها السلام) را دیدم که چادری وصله دار و ساده بر سر دارد. در شگفتی ماندم و گفتم: عجبا دختران پادشاه ایران و قیصر روم بر کرسی های طلایی می نشینند و پارچه های زرین به تن می کنند، و این دختر رسول خداست که نه چادرهای گران قیمت بر سردارد و نه لباس های زیبا حضرت فاطمه (علیها السلام) پاسخ داد: «ای سلمان! خداوند بزرگ، لباس های زرین و تخت های طلایی را برای ما در روز قیامت ذخیره کرده است.» (مجلسی: 1411، ج 8، ص 303)

آداب فرزند پروری

حضرت زهرا (علیهاالسلام) که خود، تربیت یافته دامان وحی بود، به خوبی می دانست که در تربیت اسلامی از چگونگی شیر دادن به کودک و نگاه های محبت آمیز مادر و بوسه زدن بر لب های معصوم کودکان گرفته تا تمام حرکات و اعمال و گفتارش، بر روحیه حساس آنها تأثیر می گذارد. او می دانست که باید امامانی چون حسن و حسین (علیهماالسلام) و شیر زنانی چون زینب و ام کلثوم را تربیت کند و نمونه هایی را به جامعه تحویل دهد که آیینه و معرف حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه گر باشد و انسان های کمال یافته ای که از این مکتب اعجازآمیز بیرون می آیند، به خوبی می توانند روح پرعظمت و نیروی وصف ناپذیر وجودی حضرت زهرا (علیهاالسلام) را نشان دهند؛ وجود مطهر و روح بی آلایشی که نسلی پاک را به تاریخ هدیه کرد و در حقیقت، مادر روزگار همچو آن را به خود ندیده و نخواهد دید و بر ماست که با به کار بستن شیوه های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین کنیم.

تأثیر شخصیت معنوی مادر بر کودک (وراثت) مجموعه خصلت های روحی و روانی مادر، عامل مؤثری در تکوین شخصیت کودک است. طینت پاک و الهی مادر بر وجود فرزندان چنان اثر می گذارد که زمینه الهی شدن آنها را فراهم می سازد.برتری و شایستگی های روحی و روانی حضرت زهرا (علیهاالسلام) عامل مهمی در شکل گیری شخصیت کودکان بزرگوارش بود، چنان که در زیارت حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) می خوانیم:

اشهد انک نورا فی الاصلاب الشامخه و الارحام المطهره لم تنجسک الجاهلیه بانجاسها.

شهادت می دهم که نوری بودی در صلب مردان بزرگ و در رحم زنانی پاک که هرگز آلوده به ناپاکی های جاهلیت نگردید.شخصیت عظیمی چون امام حسین (علیه السلام) نیز از دامان پاک و سرشت الهی ای، چون زهرای مرضیه مقدور و ممکن شده است.بنابراین، هر مادری که می خواهد فرزندانی باایمان و خداشناس داشته باشد، شایسته است که در ابتدا بر ایمان و تقوای خود بیفزاید تا بتواند فرزندانی پاک و خداپرست را پرورش دهد. (دشتی: 1373، ص 247)

تأثیر نام نیکو بر شخصیت فرزندنام گذاری، برای طفل اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا اولین چیزی که در فهم لطیف و حساس کودک راه پیدا می کند، نام و شهرت اوست و اینکه این نام حامل چه بار فرهنگی و معنایی است، تأثیر شگرفی بر روح و روان او دارد، بدین جهت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، یکی از حقوقی را که فرزندان بر عهده پدر دارند، نام نیکو و پسندیده می شمارد و می فرماید: «حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه؛ تعیین نام مناسب، حقی است که فرزند بر ذمه پدر خود دارد».حضرت زهرا (علیهاالسلام) با هم فکری و همیاری رسول الله(ص) و علی (علیه السلام) زیباترین نام ها را برای فرزندانش انتخاب کرد و حقی که بر عهده داشت به بهترین شکل ممکن ادا کرد تا زمینه ای برای پرورش هر چه بهتر روح و روان فرزندانش به وجود آید. (دشتی: 1373، ص 250)

رفتار و اخلاق عملی

با پند و اندرز نمی توان صحت و درستی صفات اخلاقی ای را که رعایت نمی شود، به دیگران اثبات کرد و آموخت. کسی که می خواهد دیگری را تربیت کند، باید در عمل، به آنچه می گوید پای بند باشد. مادری که به تربیت فرزند خود علاقه مند است، باید خود، دارای فضایل اخلاقی باشد و همواره رفتار صحیح را رعایت کند تا فرزندانش با آسودگی خاطر، در عمل از او الگو گیرند.حضرت زهرا (علیهاالسلام) با عمل به آنچه می فرمود، فرزندانش را با اخلاق و رفتار اسلامی آشنا می ساخت، چنان که امام حسن (علیه السلام) می فرماید:

مادرم، فاطمه (علیه السلام) را دیدم که شب جمعه در محراب خویش به عبادت ایستاده بود و پیوسته در رکوع و سجود بود تا اینکه سپیده صبح بردمید و از او می شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن دعا می کرد و نامشان را بر زبان جاری می ساخت و بر ایشان بسیار دعا می کرد، ولی برای خویش هیچ دعا نمی کرد، من به او گفتم: ای مادر! چرا همان گونه که برای دیگران دعا می کنی، برای خود دعا نمی کنی، فرمود: یا بنیّ الجار ثم الدّار؛ ای پسرکم نخست باید همسایگان را دریافت، آن گاه به خانه پرداخت.حضرت نصیحتی را به فرزندش آموخت که از شب تا به صبح به آن عمل کرده بود و چنین پند و اندرزی است که اثر می گذارد و تربیت می کند. (دشتی: 1373، ص 195)

پرورش شخصیت توحیدی

پدران و مادران مکلفند تا فرزندان خویش را با روحیه خداپرستی آشنا سازند و شوق عبادت و تقرب به خالق بی همتا را در آنان پرورش دهند.کودکانی که از نخستین روزهای حیات خویش، با ایمان به خدا تربیت می شوند، اراده ای قوی و روانی نیرومند دارند. از همان دوران کودکی، رشید و باشهامت هستند و نتایج درخشان ایمان، از خلال گفتار و رفتارشان به خوبی مشهود است.از اساسی ترین مسائلی که بزرگ بانوی اسلام، در منطق رفتاری خود در تربیت کودکانش بر آن تأکید می ورزید، توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی در فرزندانش بود.آن یگانه مربی روزگار چنان شوق بندگی و عبودیت و خضوع در برابر معبود را در دل و جان فرزندانش تقویت می کرد که آنان بهترین کارها و بالاترین لذت ها و زیباترین دقایق را لحظات عبادت و تقرب به خدا می دانستند.حضرت زهرا علیهاالسلام روحیه تعبد و بندگی را از کودکی به فرزندانش می آموخت و آنها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا می ساخت، به گونه ای که حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن وادار می کرد.

حضرت در روز بچه ها را می خوابانید تا کاملاً استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می داد تا بدین گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوب تری از نظر جسمی و روحی برای شب زنده داری داشته باشند. او به حدی در این کار جدی و قاطع بود که نمی گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می فرمود: «محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند».گویا فاطمه (علیهاالسلام) می خواهد از دوران کودکی در قلب پاک فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا کند و محبوب راستین را به آنان نشان بدهد تا در جوانی جذب جلوه های دروغین نشوند. این روش تربیتی فاطمه (علیهاالسلام)، به عنوان یک سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا، درگفتار امامان معصوم نیز به چشم می خورد.

پرورش شخصیت عاطفی

بوسیدن و ملاطفت با کودکان

یکی از مهم ترین نیازهای هر کودک برخورداری از عواطف پاک و مهر و محبت خانواده و خویشاوندان و والدین است. هنگامی که کودک از زلال محبت خانواده سیراب شد و عطش محبت و توجه عاطفی او برطرف گردید، با روانی آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماع می گذارد تا همگان از برکات وجود او بهره مند شوند. یکی از راه های پرورش شخصیت عاطفی کودک، ابراز محبت و از جمله بوسیدن است.

بوسه های مکرر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بر رخسار و دست و بازوی فاطمه (علیهاالسلام) نشانه ای از ابراز علاقه آن حضرت به فرزندش بود. آن حضرت به محبت کردن و توجه به کودکان بسیار اهمیت می داد، چنان که: روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) امام حسن (علیه السلام) را می بوسید و نوازش می کرد، اقرع بن حابس عرض کرد: من ده فرزند دارم، ولی تا به حال هیچ یک از آنان را نبوسیده ام. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) غضبناک شد و فرمود: اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه کنم؟ هر کس نسبت به اطفال ترحم نکند و احترام بزرگ سالان را نگه ندارد، از ما نیست. حضرت زهرا (علیهاالسلام) نیز که تربیت یافته چنین مکتبی بود، با بوسیدن مکرر فرزندان خود، شخصیت عاطفی آنها را پرورش می داد.

پرورش روحیه ایثار

مقدم داشتن دیگران بر خود، اصلی بسیار ارزشمند و انسانی است که هر کس، نمی تواند دارنده آن باشد. حضرت زهرا (علیهاالسلام) فرزندانش را با چنین روحیه ای پرورش داده بود.آنجا که پس از یک روز گرسنگی، وقت افطار، در به صدا در می آید و گرسنه بی سرپرستی درخواست طعام می کند، پس از آنکه حضرت علی و فاطمه (علیهماالسلام) طعامشان را که قرص نانی بود تقدیم آن فقیر می کنند، فرزندان آنها نیز که پرورش یافته چنین پدر و مادری هستند، دیگران را بر خود مقدم می شمارند و قرص نان خود را به فقیر می دهند و این عمل تا سه شب تکرار می شود و نتیجه این روحیه ایثار و از خود گذشتگی، آن می شود که فرزندان بزرگوار آن حضرت تمام هستی خود را برای پیشرفت و تکامل انسانیت فدا می کنند.

بازی با کودکان، روش مؤثر در تربیت

بازی، شیوه ای است که تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه فرزند به جای می گذارد، خلاقیت او را شکوفا و عواطف کودکانه او را از محبت سیراب می سازد. بازی کودکانه مادر با فرزندان، رشد جسمی و فکری کودک را سرعت می بخشد و احساسات پاک مادری را به او منتقل می کند، نشاط، شادابی، خلاقیت، ابتکار و نوآوری و اعتماد به نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته کودک فراهم می آورد.

حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از همان دوران کودکی با فرزندانش هم بازی می شد و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی، نوع الفاظ و حرکات مادر سرمشق کودک قرار می گیرد، بنابراین باید از کلمات و جملات مناسبی استفاده کرد. افزون بر این باید در قالب بازی و شوخی، شخصیت کودک را تقویت ساخت و او را به داشتن نیکی ها و ارزش های اکتسابی تشویق و راهنمایی کرد.نقل شده است حضرت با فرزندش امام حسن مجتبی (علیه السلام) بازی می کرد و او را بالا می انداخت و می فرمود: « پسرم حسن، مانند پدرت باش، ریسمان ظلم را از حق بر کن، خدایی را بپرست که صاحب نعمت های متعدد است و هیچ گاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مکن».همچنین نقل شده است که وقتی فرزندش حسین (علیه السلام) را بازی می داد، این گونه می فرمود: «انت شبیه بأبی لست شبیه بعلی؛ تو به پدر من (پیامبر) شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری».

دعا برای سلامتی فرزندان

از وظایف والدین، دقت در سلامت جسم فرزندان است. حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) به عنوان الگو و مادر نمونه، با حساسیت بالایی این مسئله را پی گیری می کرد و چنان چه فرزندانش بیمار می شدند، با توکل به خدا و دعا به درگاه او برای آنها طلب سلامتی می کرد.همان گونه که ابن عباس می گوید: حسنین بیمار شدند، پیامبر با جمعی از یاران به عیادتشان آمد و به علی (علیه السلام) گفتند: ای ابوالحسن خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی، علی (علیه السلام) و فاطمه و فضه خادمه نذر کردند که اگر آنها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند.

ارتباط علمی حضرت زهرا با فرزندان

حضرت مجتبی (علیه السلام) در پنج سالگی هر روز به مسجد می رفت و از کلمات و مواعظی که پیغمبر اکرم در مسجد بیان می فرمود، همه آنچه را به ذهن مبارک خود می سپرد، به خانه می آمد برای مادر بزرگوار خود حرف به حرف بیان می کرد و چون امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به خانه تشریف می آورد، حضرت صدیقه طاهره (علیهاالسلام) آنها را برای آن جناب بازگو می کرد. روزی حضرت علی (علیه السلام) پرسید: ای فاطمه، تو به مسجد حاضر نبودی از کجا این کلمات را فهمیدی؟ گفت: فرزندم حسن هر روز آنچه پدر بزرگوارم بر منبر می گوید، بی کم وکاست به همان ترتیب برایم بیان می کند. چنان که گفتیم، فاطمه زهرا (علیهاالسلام) با کودکان خود گفت وگوهای علمی داشت و آنان را به بیان نطق علمی تشویق می کرد و این کار مادر افزون بر انس امام حسن مجتبی (علیه السلام) با مسجد، سبب می شد که وی با شوق و اشتیاق همه مواعظ و کلمات پیامبر را به ذهن بسپارد.

منابع

بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیسر القرآن، موسسه بعثت، قم، 1416.

حر عاملی محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، بیروت، دار الاحیاء، 1403.

حسینی شاهرودی، سیدمحمد، الگوهای رفتاری حضرت زهرا(س)، تربیت فرزند، قم، 1389.

حسینی، سیدعلی، کرامات و مقامات عرفانی حضرت زهرا(س)، قم، 1390.

دشتی، محمد، نهج الحیات، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیر المومنین (ع)، قم، 1373.

صدوق، محمد بن علی کمال الدین، نشر داوری، قم، 1385.

طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان، بنیاد فرهنگ اسلامی، تهران، 1378.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامی، تهران، 1388.

عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، دار السیرة، بیروت، 1417.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت، 1403.

محمدی اشتهاردی، محمد، نگاهی بر زندگی حضرت فاطمه (س)، قم، 1379.