دکتر علیرضا زالی؛ متخصص و جراح مغز و اعصاب
یکی دیگر از روش‌هایی که امروزه در تشخیص تومورهای مغزی کمتر مورد استفاده واقع می‌شود، آنژیوگرافی است.
در این روش با به تصویر کشیدن عروق مغزی، از جا به جا شدن عروق مغزی طبیعی مشکوک می‌شدند که مثلا ضایعه‌ای فضای داخل جمجمه را اشغال و عروق مغزی را جا به جا کرده است. از نمای جا به جا شده عروق مغزی نسبت به محل طبیعی آن، حدس زده می‌شد که غده‌ای وجود دارد یا خیر.
گاهی اوقات در تومورهای مغزی پرعروق هم با استفاده از آنژیوگرافی، تصاویر بسیار شفاف و روشنی در قسمت موضعی، به دلیل پرخونی موضعی که در غده‌های مغزی وجود داشت، از تومورهای مغزی – عروقی دیده می‌شد. در این موارد، گاه به طور اتفاقی ممکن بود ضایعات عروقی که علائم تومورهای مغزی را تقلید کرده‌اند، کشف شوند.
امروزه از آنژیوگرافی در تشخیص تومورهای مغزی به ندرت و در موارد استثنایی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، در مواردی که بین یک ضایعه عروقی و ضایعه‌ای که به دلیل غده مغزی ایجاد شده است، نتوان تشخیص دقیقی داد از آنژیوگرافی استفاده می‌گردد.
در برخی موارد که می‌خواهیم پلان درمانی جدیدی را برای بیمار طراحی کنیم (بریزیم)، وضعیت قرار گرفتن عروق اصلی و حیاتی مغز نسبت به تومور اهمیت زیادی دارد (مانند اینکه آیا در حاشیه تومور هستند؟ آیا غلاف تومور یا غده را در برگرفته‌اند؟
آیا تومور فضای اطراف آنها را اشغال کرده است؟ و اینکه آیا این عروق در درون تومورها هستند)، جهت پیشگیری از صدمات ناشی از آسیب عروقی در هنگام جراحی تومورهای مغزی، می‌توان از روش تشخیصی آنژیوگرافی استفاده نمود.
کاربرد دیگر استفاده از آنژیوگرافی در تشخیص تومورهای مغزی، در مورد تومورهای بسیار پرخون است. گاه قبل از انجام روش جراحی ممکن است برای کاهش آثار خونریزی ناشی از مداخله جراحی، 48-24 ساعت قبل از عمل از طریق آنژیوگرافی موادی به داخل عروق تومور تزریق شود تا این مواد خونرسانی به غده را کم کنند و عمل جراحی با خونریزی کمتر و سلامت بیشتر انجام گردد.
امروزه روش‌های جدید تشخیصی که تقریبا از سال 1975 میلادی، به عنوان تغییر اساسی در تشخیص تومورهای مغزی مورد توجه واقع شده استفاده از روش سیتیاسکن یا مقطع‌برداری کامپیوتری از مغز است که برای اولین‌بار این امکان را فراهم کرد که پزشک بتواند مغز و عناصر داخل جمجمه را به طور مستقیم به تفسیر بکشد.
سیتیاسکن در سال‌های اولیه تغییرات بسیار مهمی کد و به تدریج نسل‌های جدید سیتیاسکن شکل گرفت.
در نسل‌های جدید سیتیاسکن دو تغییر اساسی به وجود آمد: یکی اینکه سرعت آن افزایش یافت که در حال حاضر نسل جدید سیتیاسکن تحت عنوان (Fast Scan) نامیده می‌شود، و دیگر اینکه میزان شفافیت موضوع تصاویر مغزی به تدریج پیشرفت نسل‌های جدید سی‌تی اسکن بیشتر شد و قدرت تشخیصی بالاتر و قدرت تمایز بافتی بیشتری فراهم گردید. ضمن اینکه در بررسی‌های جدید سیتیاسکن امکان بازسازی سه بعدی نیز فراهم شد.
استفاده از سیتیاسکن در تشخیص
سیتیاسکن به دو نوع با تزریق و بدون تزریق تقسیم می‌شود.
در حدود 60 درصد موارد برای تشخیص تومورهای مغزی، نیاز به تزریق در سیتیاسکن وجود دارد.
استفاده از سیتیاسکن بدون تزریق به تنهایی برای رد وجود غده کفایت نمی‌کند و برای پیگیری تومورهای مغزی حتما باید از روش سیتیاسکن با تزریق استفاده کرد؛ زیرا در بسیاری از موارد سیتیاسکن بدون تزریق ممکن است ضایعه فضاگیر مغزی را نشان ندهد و باعث تشخیص منفی کاذب شود؛ اما با استفاده از سیتیاسکن با تزریق، می‌توان به تشخیص قطعی رسید. نکته دیگر اینکه با انجام سیتیاسکن امکان بررسی استخوان‌های جمجمه به خوبی وجود دارد.
بنابراین، سیتیاسکن یکی از روش‌های مناسب برای ارزیابی ضایعات استخوانی جمجمه و تومورهای منشاء گرفته از استخوان‌های جمجمه و یا تومورهای مغزی است که به داخل استخوان‌های جمجمه تهاجم پیدا کرده‌اند.
محدودیت‌های استفاده از سیتیاسکن
1- معمولا تصاویر در سیتیاسکن، حتی در بهترین شرایط، به صورت دو بعدی هستند؛ مگر اینکه بازسازی شوند که در این صورت تصاویر باز هم به صورت سه بعدی نخواهد بود؛ زیرا ابعاد تصویربرداری حداکثر در دو بعد است.
2- نکته دیگر نیاز به استفاده از تزریق مواد حاجب است که به دلیل مشکلاتی که در تزریق مواد حاجب وجود دارد، ممکن است مخاطرات بالقوه‌ای داشته باشد.
3- اصول سیتیاسکن در ضایعات قسمت تحتانی مغز و حفره خلفی و قسمت پس سری (به دلیل وضعیت قرارگیری استخوان‌ها) ممکن است با اشکالات تکنیکی روبرو باشد.
روش استاندارد طلایی در تشخیص تومورهای مغزی
امروزه استفاده از MRI به عنوان روش استاندارد طلایی برای تشخیص و پیگیری مداخلات درمانی در تومورهای مغزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مبنای کار در MRI
خلاف روش‌های دیگر، استفاده از میدان مغناطیسی است و در آن از اشعه استفاده نمی‌شود. در واقع، MRI به مثابه یک آهن‌ربای بزرگی عمل می‌کند که با نیروی مغناطیسی که توسط MRI به نسوج مغزی یا نخاعی ارسال می‌شود پروتون‌ها در داخل نسوج و بافت‌های مغزی و نخاعی به حرکت درخواهند آمد و براساس القای ناشی از میدان مغناطیسی ایجاد شده جدید، وضعیت جدیدی از نظر پروتونی و جنبش مولکولی در سطح بافت‌های مغز ایجاد می‌گردد.
به محض اینکه آثار نیروی القایی مغناطیسی از روی نسوج مغزی برداشته شود، پروتون‌ها از جنب و جوش خواهند افتاد و به وضعیت اولیه خود برخواهند گشت. در دو حالت مذکور، یعنی مرحله اول القای مغناطیسی و مرحله بازگشت به وضعیت اول پروتون‌ها، امکاناتی ایجاد می‌شود که پزشک قادر است با استفاده از نرم‌افزارهای کامپیوتری تغییرات مولکولی را به شکل تصویرسازی انجام دهد.
ویژگی‌های استفاده از MRI
1- وضوح تصاویر بسیار بالاست. در استفاده از این روش، به دلیل تمایز بافتی ایجاد شده از هیچ روش دیگری به عنوان روش جایگزین نمی‌توان استفاده کرد؛ به همین دلیل این روش به روش‌های تشخیصی دیگر ارجحیت دارد.
2- در استفاده از MRI، گاه می‌توان تصاویر را به صورت کاملا سه‌بعدی مشاهده کرد و با تلفیق تصاویر مختلف در MRI، ضایعه مغزی را از ابعاد مختلف به طور کاملا هندسی مورد بررسی و ارزیابی قرار داد.
3- در مواردی که تصاویر سیتیاسکن وضوح کافی نداشته باشند، مناطقی مانند قسمت ساقه مغز و یا حفره خلقی به خوبی با MRI قابل مشاهده هستند.
در واقع، تشخیص بسیاری از ضایعاتی که به دلیل کوچک بودن توسط روش‌های دیگر قابل تشخیص نباشد، توسط MRI امکان‌پذیر است.
اساس طبقه‌بندی دستگاه‌های MRI
از آنجا که اساس تصویربرداری در MRI نیروی مغناطیسی است، طبقه‌بندی دستگاه‌های MRI مبتنی بر میدان مغناطیسی است که از آن استفاده می‌شود. به همین دلیل، نامگذاری دستگاه‌های مختلف بر مبنای (تسلا) انجام می‌گیرد.
به طور مثال، در دستگاهی که سه دهم تسلا است (دستگاه‌های قدیمی MRI)، قدرت تشخیصی و تمایز تصویر و سرعت انجام کار به مراتب کمتر از دستگاهی خواهد بود که 5/1 تسلا می‌باشد. هر چه بر میزان تسلا و قدرت مغناطیسی MRI افزوده شود، بر تمایز بافتی، وضوح و قدرت تشخیصی افزون‌تر خواهد شد؛ ضمن اینکه سرعت انجام کار نیز به حداقل می‌رسد.
معمولا در روش‌های موجود استفاده از دستگاه‌های MRI با شدت حداکثر 5/1 تسلا، تقریبا تمامی ضایعات مغزی و تومورهای مغزی قابل کشف هستند. البته دستگاه‌های 3 تسلا و 7 تسلا هم وجود دارند که معمولا در روش‌های پژوهشی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
برای مواردی مانند ارزیابی عملکرد ساختمان‌های مغزی، و عمدتا برای تشخیص ضایعات و تومورهای مغزی دستگاهی با قدرت 5/1 تسلا کفایت می‌کنند.
روش‌های مختلف MRI
MRI همانند سیتیاسکن به دو روش بدون تزریق و با تزریق قابل انجام است. اگرچه در استفاده از مواردی که به عنوان مواد تزریقی در MRI مورد استفاده قرار می‌گیرند، خطرات بالقوه ناچیزی وجود دارد، اما خطرات و عوارض جانبی داروهایی که در تزریق هنگام MRI استفاده می‌شوند، به مراتب کمتر از داروهایی است که در روش‌های سیتیاسکن استفاده می‌گردند.
کنترا اندیکاسیون‌های استفاده از MRI
مشکلاتی که ممکن است مانع انجام MRI شود به قرار زیر است:
1- با توجه به اینکه وجود فلز در بدن باعث مخدوش شدن تصاویر MRI و افت کیفیت تصاویر می‌شود و اینکه ممکن است جسم فلزی را در بدن جابجا کند، به همین دلیل برای فردی که در مغز، نخاع یا قسمتی از بدنش، ترکش وجود داشته باشد، نمی‌توان از MRI استفاده کرد.
2- افرادی که دریچه‌های فلزی در قلب خود دارند.
3- در کسانی که برای بسته شدن عروق مغزی از موادی تحت عنوان (کلیپس) استفاده شده است به موادی که به صورت قدیمی‌تر استفاده می‌شده است.
چه نوع وسایلی که در ارگان‌ها کار گذاشته می‌شوند با MRI سازگاری دارد؟
البته امروز جهت رفع این مشکل، ابزار پزشکی، در داخل بدن از داخل جمجمه و یا سایر ارگان‌ها تعبیه می‌شود، تلاش شده از اجسام مغزی استفاده شود که سازگار با MRI خواهند بود. به طور مثال امروزه بسیاری از ادوات پزشکی از تیتانیوم ساخته می‌شوند. این فلز نه تنها در انجام MRI مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه در میدان مغناطیسی هم جابجا نخواهد شد و امروزه، کلیپس‌‌های جدید مغزی، همگی از جنس تیتانیوم هستند؛ حتی سیم‌هایی که برای ثابت کردن استخوان جمجمه مورد استفاده قرار می‌گیرد، شبیه تیتانیوم هستند و یا مش که به عنوان پوشش در برخی از نسوج جمجمه استفاده می‌شود از تیتانیوم و یا موادی مشابه ساخته می‌شود.
نکته‌ای که هنگام انجام MRI باید به آن توجه شود
با توجه به اینکه فرد برای انجام MRI، باید در فضایی تونل مانند قرار بگیرد، برخی افراد هنگام قرار گرفتن در این فضا، دچار نوعی ترس ذاتی از فضاهای بسته می‌شوند که «کلاستروفوبیا» نامیده می‌شود، انجام MRI در این بیماران باعث مشکلاتی می‌شود که در موارد بسیار ضروری می‌توان این کار را با روش بیهوشی عمومی انجام داد.
