نکته هایی از معارف حسینی (علی اکبر(ع))

علی اکبر (ع)، نخستین فرزند پسر امام حسین(ع) بود. علّت نامیده شدن او به «علی بزرگ تر»، این بود که امام حسین(ع) به دلیل شدّت علاقه ای که به نام پدر بزرگوارش داشت، نام سه فرزند پسرِ خود را «علی» گذاشت. از این رو، اوّلی به «علی بزرگ تر» و دومی به «علی میانه» و سومی به «علی کوچک تر» معروف شدند.

بنا به نقلی، علی اکبر، در یازدهم شعبان سال سی و سوم هجری،[1] متولّد شد.[2] کنیه او ابو الحسن، و مادرش لیلی دختر ابو مُرّة بن عُروة بن مسعود ثَقَفی است.[3]

گفتنی است مادر لیلا، یعنی مادر بزرگ علی اکبر، میمونه دختر ابو سفیان بوده است و به همین جهت، بر پایه گزارشی، معاویه، او را شایسته ترین فرد برای خلافت می دانست و او را چنین توصیف کرد:

شایسته ترین فرد برای این کار (خلافت)، علی بن الحسین بن علی (ع) است. جدّش پیامبر خدا(ص) است و دلیری بنی هاشم، سخاوت بنی امیّه و فخر ثقیف را دارد.[4]

البته این سخن معاویه، در واقع، یک موضعگیری سیاسی، به منظور نفی خلافت از خاندان رسالت است، نه این که واقعاً او خلافت را حقّ علی اکبر می دانسته است.

همچنین پیشنهاد امان به علی اکبر در جریان عاشورا را به خاطر انتسابش به ابوسفیان از جهت مادر، می توان یک حرکت سیاسی با هدف جدا کردن علی اکبر از امام حسین(ع) ارزیابی کرد که با این پاسخ قاطع وی، رو به رو شد:

به خدا سوگند، خویشاوندی پیامبر خدا (ص)، برای مراعات کردن، سزامندتر است![5]

برخی گفته اند ایشان، از جدّ بزرگوارش امام علی(ع)، حدیث نقل کرده که ظاهراً اشتباه است. گفتنی است شماری از بزرگان، مانند شیخ طوسی و شیخ مفید، امام زین العابدین (ع) را بزرگ ترین فرزند امام حسین(ع) دانسته اند؛[6] ولی این نظریّه، خلاف رأی مشهور سیره نویسان و نَسَب شناسان است.[7] محقّق شوشتری، در ردّ این نظریّه، با اشاره به سخن شیخ طوسی در این باره می گوید:

پیش از شیخ طوسی در الرجال، شیخ مفید در الإرشاد است که این علی (شهید کربلا) را به «اصغر» توصیف کرده است و احمد بن طاووس و علّامه حلّی هم از او پیروی کرده اند؛ همچنین، علی بن طاووس و ابن داوود.

مامقانی[8] می گوید:

علّامه حلّی، منکر این نظر الإرشاد در توصیف علی به «اصغر» شده؛ چرا که زبیر بن بکّار، ابن قتیبه، طبری، ابن ابی زهره، دینوری و بَلاذُری و مُزَنی و عمری و ابو الفرج و مؤلّف الزواجر، از اهل سنّت، و ابن همّام، مؤلّف الأنوار و ابو الفضل صابونی مؤلّف الفاخر، از شیعیان، او را به «اکبر » توصیف کرده اند. می گویم: همین طور است نظر مُصعب بن زبیر در کتاب نسب قریش و ابو مخنف بنا بر روایت طبری و مسعودی؛ بلکه سیره نویسان، در این، اختلافی ندارند. من پیش از شیخ مفید، جز علی بن احمد کوفی مؤلّف الاستغاثة، کسی را نمی شناسم که قائل به این نظر باشد و نظر کوفی هم اعتباری ندارد؛ چون نوشته اش مخدوش است، همان گونه که در جای خود، آن را دانستی.

ظاهر، این است که آن چه باعث شده که شیخ مفید و شیخ طوسی، این نظر را انتخاب کنند، وجود خبر صحیحی است که در آن آمده که واجب است امام، پسر بزرگ تر را جانشین خود قرار دهد. به همین جهت هم بود که جمعی در باره عبد اللّه افطَح، به اشتباه افتاده اند؛ زیرا او پسر بزرگِ امام صادق(ع) بود؛ امّا مقصود خبر یاد شده، این است که پسر بزرگ تر، وقتی جانشین می شود که ناتوانی و مشکلی نداشته باشد؛ ولی عبد اللّه افطَح مشکل داشت، همان گونه که شرط جانشینی پسر بزرگ تر، مربوط به زمان مرگ پدر است، و امام حسین(ع) در زمان شهادتش پسری بزرگ تر از امام زین العابدین(ع) نداشت. بنا بر این، کسی جز او نبود و مراد حدیث هم، پسر بزرگ امام بودن است. پس این که علّامه حلّی، خبر را با جانشین شدن امیر مؤمنان، نقض کرده و گفته که ایشان، پسر کوچک پدرش بوده، نقض نابه جایی است؛ چرا که پدر ایشان، امام نبوده و به علاوه، پدرش هم او را جانشین قرار نداده بود.

امّا آن چه در الإقبال، به نقل از مختصر المنتخب در زیارت های عاشورا آمده که: «و [سلام] بر پسر تو علی اصغر که مصیبت او، بر تو وارد شد»، اشکالش این است که اوّلًا این زیارت، منسوب به امام معصوم نیست و چه بسا که برخی علما آن را گفته باشند. ثانیاً ظاهرا کلمه «اصغر»، حاشیه ای بوده که از روی اجتهاد، از نظر شیخ مفید و شیخ طوسی و ابن طاووس و علّامه حلّی گرفته شده و به متن، افزوده شده است.

ابو الفرج، در مقاتل الطالبیّین خود، نقل کرده که یزید به امام زین العابدین(ع) گفت: نامت چیست؟ ایشان به او پاسخ داد: «علی». یزید گفت: مگر علی را خدا نکُشت؟ فرمود: «برادر بزرگ تری به نام علی داشتم که شما او را کُشتید». این خبر را نسبُ قریش هم نقل کرده؛ امّا به جای یزید، ابن زیاد آورده است.

اگر چه در این که چه کسی علی اکبر است، اختلاف هست، اما در این، اختلافی نیست که علی اکبر و علی اصغر، دو اسم برای علی اکبر و امام زین العابدین (ع) هستند و همین طور، اختلافی نیست که نام کودک شیرخوار امام(ع)، عبد اللّه بوده است. کمال الدین بن ابی طلحه، از عالمان اهل سنّت، حرف شگفتی زده که این علی را «اکبر »، امام زین العابدین (ع) را «علی اوسط» و کودک شیرخوار را «علی اصغر» معرّفی کرده است، و همانند اوست ابن شهرآشوب شیعی در معرّفی کودک شیرخوار به «علی اصغر». او گفته است: «حسین(ع) یکّه و تنها ماند، در حالی که علی اصغر، در دامانش بود».

همین طور، مشهور است که علی اکبر، اوّلین شهید اهل بیت بوده و طبری و ابو الفرج، به این مطلب، تصریح کرده اند و در «زیارت ناحیه » هم آمده است. ابن شهرآشوب، او را از بیستمین شهید اهل بیت، دانسته است.

در باره سنّ علی اکبر در هنگام شهادت در کربلا، اختلاف نظر وجود دارد و تا بیست و هشت سال هم گزارش شده است؛[9] لیکن بنا بر نظریّه مشهور که وی بزرگ تر از امام زین العابدین(ع) بوده است و با عنایت به این که امام زین العابدین(ع) هنگام واقعه عاشورا، بیست و سه سال داشته، باید سنّ علی اکبر، بیش از این باشد و لذا گزارش های مبنی بر «ولادت وی در زمان خلافت عثمان» و 25 ساله بودن وی در وقت شهادت»، درباره سن ایشان، واقع بینانه تر به نظر می رسد.

پی نوشت ها: