آیه ولایت در نگاه شاعران

بر سر سفره ولایت

از جمله آیاتی که توجّه شاعران شیعی را به خود معطوف ساخته است آیۀ مبارکۀ 55 سورۀ مائده است که به نقل از اکثر مفسّران در نعت حضرت علی(ع) نازل شده است که:

«انّما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون»

در شأن نزول این آیه چنین آورده اند که: روزی حضرت امیر المؤمنین علی(ع) در مسجد در حال اقامۀ نماز بودند که سائلی از راه رسید و از هر که درخواست کمک نمود کسی او را مساعدت ننمود و حضرت در حین نماز هنگام رکوع به سائل اشاره نمود و انگشتر خود را به او بخشید و در پی این ماجرا این آیه بر نبی مکرّم اسلام(ص) نازل شد. این ماجرا چنان مورد توجّه شعرای پارسی سرا قرار گرفته است که اغلب در مدایح خود بدان اشاره نموده اند معروفترین شعر در این خصوص را محمد حسین بهجت متخلص به شهریار سروده است که:

برو ای گدای مسکین در خانۀ علی زن

که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را

از دیدگاه مفسران و شاعران این آیه از افتخارات مولا امیر المؤمنین علی(ع) و شیعیانش به شمار می آید و از آنجا که تاج و افسر را فراوان مورد نظر قرار داده اند و با آوردن کلمۀ انّما اوّلین واژۀ مزبور آن را به مانند تاجی معنوی بر سر حضرتش تعبیر نموده اند.

مرحوم میرزا حبیب الله مجتهد خراسانی چنین سروده است:

شاهی که بر سر نهاد دیهیم...

از افسر انّما علی بود

مرحوم مهدی الهی قمشه ای از شعرای معاصر که در مناقب مولای متقیان علی (علیه السلام) فراوان سروده است و در شماره های پیشین فصلنامه قرآنی کوثر(6) به قصیدۀ قرآنیۀ او، در مدح حضرت مولا اشاره نموده ایم نیز چنین سروده است:

بر سر از سلطان عزّت یافت تاج انما

آری ایمان را نگهبان در صف هیجا علی است

خوشدل تهرانی نیز چنین نگاشته است:

آری آری مرتضی بر مسند احمد نشست

آری آری هل اتی از انّما افسر گرفت

چنانکه مشاهده می کنید. شاعر دو آیه را در تلمیح ماجرای غدیر دخیل می سازد و تشبیهی نغز و بدیع ارایه می نماید منزوی تهرانی نیز تصویر و برداشتی دیگر از این آیه دارد و آن را معامله ای سودمند دانسته است. زیرا با اهدای خاتم به دریافت تاج کرامت ولی الهی دست می یابد و با این مراعات النظیر خاتم و تاج و پادشاهی تشبیهی زیبا جلوه گر نموده است، آنجا که می فرماید:

علی شهی است که از انّما؛ زبار خدای

گرفت تاج کرامت به دادن خاتم

نادری مشهدی هم، اینچنین به این موضوع نگریسته است:

سلطان انّما تاج دارای لا فتی تخت

مولای هر دو عالم، با شبیر و شبّر

اما میرزا علی آشوب آشتیانی(ادیب خلوت) انّما را تخت و اورنگ پادشاهی توصیف نموده و هل اتی را افسر گرفته است.

خدیو انّما اورنگ و شاه هل اتی افسر

یکه انداز ید اللّه، یکه تاز لا فتی الاّ

بنایی یزدی، آیۀ مزبور را تخت و سریری توصیف کرده که مولا امیر المؤمنین علی (ع) موجب افتخار آن آیه است:

شد بعد حج اندر غدیر با جمع اصحاب کثیر

آن شاه بی مثل و نظیر فخر سریر انما

روشن اردستانی، حکم ابلاغ ولایت امیر المؤمنین علی(ع) را به این آیه مستند می سازد.

در غدیر خم رسول الله را شد جانشین

ملک دین بر وی مسلّم شد به حکم انّما

خواجه عبد الله انصاری(پیر هرات)، نیز نشان ولایت علی (ع) را از این آیه می داند و می سراید

ای خوانده تو را خدا ولی ادرکنی

بر تو زنبی نصّ جلی ادرکنی

دستم تهی و لطف تو بی پایان است

یا حضرت مرتضی علی ادرکنی

وحشی بافقی، وجه تمایز حضرت مولا را در همین آیه می داند و نشانه های سرفرازی از علم و افسر برتریش بر دیگران را بر این نکته مهم معطوف می داند:

به تاج انما گردد سرافراز

به دین افسر شود از جمله ممتاز

به اورنگ خلافت جا دهندش

کنند از انّما رایت بلندش

حکیم شفایی اصفهانی، دو آیت برجسته در فضیلت حضرت امیر المؤمنین علی(ع) را یکی در همین آیه و دیگر در ماجرای غدیر می داند و می سراید:

یکی از فضل او غدیر خم است

دیگری انما ولیکم است

و در بیتی دیگر بلندای جود و بخشش او را با این آیه مورد نظر قرار داده است.

از انّما ولیکم الله نوشته اند

برهان با تناهی چودش بر آفتاب

حمزۀ کوچک و ارمینی، به استناد این آیه تمام سورۀ مائده را مدح حضرتش می داند:

سراسر مائده در مدحت اوست

که حق بهر زکاتش انّما گفت

محمد طاهر قمی سرّ این مدحت خداوندی را اخلاص حضرت در جود و بخشش می داند:

چو داد از سر اخلاص خاتم خود را

نهاد بر سر او تاج انّما غفّار

سلمان ساوجی در مقایسه ای در مدح حضرت علی(ع) و حضرت عیسی ابن مریم(ع) چنین می سراید

ور به طاعت گفت عیسی را اوصافی ورا

در یقیمون الصلوه آمد ندا از حق ترا

لطف الله نیشابوری به دو مدح حق تعالی و مدح حضرت رسول اکرم(ص) اشاره می کند که:

بنی اندر مقام انت منیّ مادحش بوده

چنانک اندر خطاب انّما بودش خدا خاطب

مرحوم واعظ قزوینی شاعر قرن یازدهم تعبیر زیبایی از این آیه و ماجرا را به تصویر می کشد که نگین انگشتری حضرت که از برجستگی برخوردار بود و معمولاّ نقش های نگین حالت برجسته دارد از اینکه حضرت به او دل نبسته و به تصدّق از انگشت مبارکش خارج شده است شرمگین می شود و از خجالت و غم آن نقش برجسته به خود فرو می رود که آنگونه می سراید:

رفت از آن ساعت به خود نقش نگین از غم فرو

کز کَفَش انگشتر از بهر تصّدق شد جدا

خانم صغری زادهوش، از شعرای معاصر شهر اصفهان این جود و بخشش را منحصر به حضرت علی علیه السلام می داند و چنین می سراید:

به جز علی که میان نماز در مسجد

به راه حق دهد انگشتری به فقیر؟

 و سهیلی خوانساری، نیز در بین اشعار خویش اینچنین به این موضوع اشاره دارد:

گفت سائل را که خاتم داد هنگام نماز

دید چون استاده خواهان مستمندی بر دَرَست

محتشم کاشانی، با عنایت به این ماجرا می سراید

برات خویش به مهر دهنده ای بر سال

که در رکوع بخواهند می دهد خاتم

برخی شاعران به احتجاج با مخالفان شأن نزول این آیه پرداخته اند که در ادامه به نام شاعر و بیت مربوطه اشاره می نماییم.

ابن یمین فریومدی:

مرتضی را دان ولیّ اهل ایمان تا ابد

چون زدیوان ابد دارد مثال انما

آن که در حین صلات از مال خود دادی زکات

جز علی را کس نمی دانمّ بّه نصّ انما

سرودۀ شاه نعمت الله ولی:

حکم فرمانش به نام انّما کرده نشان

یرلغ توقیع آن آتش از طه زدند

جام گیتی نما علیّ ولی

معنی انّما علیّ ولی

السیری لاهیجی:

شاهی که از بلندی قدرش خبر دهد

ایزد به هل اتی و به تاکید انّما

قاسم سروی متخلص به سروی:

بود مؤمنان را امیر معظّم

که بر معنی انّما می نشیند

همای شیرازی:

گوهر تاج سلونی ماه برج لو کشف

تاج بخشش شهریاران تاجدار انما

نصرت خراسانی:

به نص قرآن در انما ولیکم اوست

زبعد احمد برمؤمنان امیر کبیر

حامد اصفهانی (مؤلف این مقاله):

او ولی است شما را که خدایش فرمود

در رکوع داده نگینی به گدایی از جود

ناصر خسرو قبادیانی:

آن را که در رکوع غنی کرد بی سؤال

درویش را به پیش پیمبر سخاوتش

بدیهی است با پژوهشی عمیق تر در این خصوص به تعابیر شگرف و نغز دیگری دست خواهیم یافت و این نوشتار نگاهی گذرا به یک آیه در نگاه شاعران است. امید است که مورد توجه علاقه مندان قرآن و قرآن ناطق حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) قرار گرفته باشد.

منابع و ماخذ:

١- قرآن مجید سوره مبارکه مائده

2- دیوان محتشم کاشانی

3- دیوان الهی قمشه ای

4- دیوان ناصر خسرو قبادیاتی

5- دیوان شهریار

6- دیوان وحشی بافقی

7- کلیات خواجه عبدالله انصاری

8- دیوان شاه نعمت ا... ولی

9- دیوان ابن یمین فریومدی

10- یاس نیلوفری علیرضا لطفی (حامد اصفهانی)