بررسی ابعاد فقهی نقش زن در پشتیبانی دفاع مقدس

مقدمه

در اسلام به نقش و کارکرد زنان در صحنه های فعالیت اجتماعی، سیاسی اهمیت و اعتبار کافی داده شده اما در طول تاریخ به دلایل متعددی این حقوق یا مخدوش یا تعمداً نقض گردیده است طوری که برخی می پندارند زنان فاقد این حقوقند. (حقوق زن) حضور فعالانه زنان در عرصه های انقلاب اسلامی و تجدید سازمان اجتماعی و نیز حضور پیشقدمانه آنها در رخدادهای جنگ و جبهه و مسائل سیاسی، اجتماعی جامعه اسلامی به منزله نیمی از پیکره این جامعه همواره تأیید رهبر و بنیانگذار انقلاب اسلامی بوده است. ریشه دعوت و حرکت زنان به انجام دادن این قبیل فعالیتها به نقش الگویی زنان صدر اسلام و بانوان عصر پیامبر اسلام حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم بخصوص حضرت زهرا سلام الله علیه و حضرت زینب سلام الله علیه بر می گردد که بر اساس ایدئولوژی اسلامی و برنامه های اجتماعی اسلام قرار داشته است. در متون تاریخی، اغلب از نقش زنان درباری و از تأثیر زنان غرب و شرق زده یا به اصطلاح روشنفکر بر تحولات اجتماعی سخن به میان آمده، ولی زنانی که در حادثه گریبایدف، جنبش تنباکو، نهضت مشروطه، کشف حجاب، قیام 30 تیر 1331 و... مشارکت داشته اند، از توده زنان مسلمانی بوده اند که گوش به فرمان مراجع تقلید و به منظور انجام تکلیف شرعی و الهی پا به میدان مبارزه گذاشتند. از دهه 1340 تا پیروزی انقلاب اسلامی، این زنان حضور گسترده تر و مستمرتری از خود نشان دادند، علت آن، اولا: خودباوری بیشتری بوده که امام خمینی(ره) در زنان پدید آورد. ثانیا: لبیک آنان به دعوت امام برای حضور سیاسی اجتماعی بوده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنان هنوز نیاسوده و خستگی یک مبارزه طولانی علیه رژیم پهلوی را از تن بیرون نکرده بودند که بار دیگر بر خود تکلیف دیدند برای دفاع از انقلاب، به ایفای نقش های تازه تر و مؤثرتر در عرصه های جدیدتر بپردازند، از این رو، شرکت در بحران هایی را که در گوشه و کنار کشور، بویژه در کردستان بر پا شد، جزء وظیفه خود دانستند، ولی آنچه بعد از حدود 5/1 سال پس از پیروزی، زنان را به کمک و مساعدت بیشتر طلبید، دفاع مقدس است که هشت سال نظاره گر رشادت های زنان و مردان این مرز و بوم بود. از مشارکت سیاسی اجتماعی زنان معاصر ایران و از حضور آنان در دفاع از کشور، بسیار سخن گفته شده اما کمتر، مصداقی از آن ارائه گردیده است. حوادث پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه دفاع مقدس نیز از این قاعده مستثنی نیست. آیا سخن از مشارکت زنان، یک تعارف سیاسی است؟ اگر تعارف نیست مصداق های آن چیست؟ بی شک فعالیت های همه جانبه زنان در دفاع مقدس را می توان به مثابه یکی از مهم ترین مصادیق مشارکت زنان در دفاع از این مرز و بوم دانست. مشارکت بانوان در دفاع مقدس، از اهمیت به سزایی برخوردار است، زیرا از جهت کمیت، حدود نیمی از آحاد جامعه را زنان تشکیل می دهند و مشارکت زن، یعنی هماهنگی نیمی از نیروهای جامعه در راستای یک هدف. در اینجا ما به یاری خداوند متعال تلاش داریم تا گوشه ای از فعالیت های زنان را در هشت سال دفاع مقدس به عرصه ظهور بگذاریم.

بخش اول: نقش پشتیبانی زنان در دفاع مقدس

فراخور ورود به هر بحثی شناخت اصطلاحات و الفاظ آن ضرورت مینماید. چراکه در صورت بی توجهی به معانی و مفاهیم دقیق اصطلاحات به بیان آن مباحث دچار مطالعه شده و نتیجه ی مطلوبی حاصل نخواهد شد.

معنی لغوی و اصطلاحی: زن در لغت: در لغت نامه دهخدا زن. [ زَ ] (اِ) نقیض مرد باشد. (برهان). مطلق فردی از افراد اناث خواه منکوحه باشد و خواه غیرمنکوحه. (آنندراج). مادینه انسان. بشر ماده. امراءة. مقابل مرد. مقابل رجل. (فرهنگ فارسی معین). انسان و ماده ای از نوع بشر و مراءة و نساء و خاتون و بانو. ج، زنان. (ناظم الاطباء). مادینه از آدمی.(دهخدا، علی اکبر،لغت نامه دهخدا زیر نظر دکتر محمد معین و جعفر شهیدی، 1377،ج9،ص12924)

نقش در لغت: نقش در لغت به معنی نگارش، نگاشتن،نگار کردن چیزی به دو رنگ یا چند رنگ (همان، ج14، ص22662)

نقش در اصطلاح: نقش، به رفتاری اطلاق می شود که دیگران از فردی که پایگاه معینی را احراز کرده است، انتظار دارند. نقشهای مناسب به صورت بخشی از فرایند اجتماعی شدن به فرد آموخته می شود و سپس او آنها را می پذیرد.(دانشنامه رشد)

دفاع در لغت: دفاع. [ دِ ] (ع مص) دور کردن از کسی. (از منتهی الارب). دور کردن. (دهار). دفع کردن از کسی. (تاج المصادر بیهقی) (از ترجمان القرآن جرجانی) (از اقرب الموارد). ؛؛ همدیگر را راندن. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء). ؛؛ مزاحم کسی شدن ( دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر دکتر محمد معین و جعفر شهیدی، 1377،ج7،ص10940) دفاع در اصطلاح: (اصطلاح فقه) در مقابل جهاد است و آن در موقعی است که دشمنان بر مردم مسلمان هجوم آوردند و حمله نمایند، آن بر همه افراد واجب است. دفاع از حقوق اولیه هر فردی است جهت حفظ مال و جان و عرض و ناموس خود. از فرهنگ علوم نقلی، از شرح لمعه ج 2 ص 325). مسئله دفاع از کیان اسلام یکی از مهمترین مباحث، در علم فقه به شمار می رود و دفاع از کیان اسلام به اقدامی اطلاق می شود که در برابر هجوم کفار به سرزمین های اسلامی صورت می گیرد.)فهرست کتابخانه تخصصی آیت الله بروجردی (قم)، پایان نامه حوزوی، 1396،ص1308

مقدس در لغت و اصلاح: مقدّس در لغت به معنی «پاک، پاکیزه، منزه، پاک کرده، به پاکی یادشده، و به پاکی خوانده شده» (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، 1377،ج14،ص21318) درمنابع دینی، امر مقدس به طهارت و پاکی تعریف شده است: «التقدیس: التطهیر الالهی المذکور فی قوله تعالی «و یطهرکم تطهیرا» دون التطهیر الذی هو ازاله النجاسه المحسوسه». مقدس اصیل از هرگونه عیب و نقص مبرا است و دارای طهارت و نزاهت مطلق است، مقدسات تبعی به نسبت پیوندشان با مقدس اصیل و در نتیجه، به نسبت پاکی شان، مقدس شمرده می شوند، مقدس در این معنا، در مقابل نامقدس، پلید و ناپاک قرار دار؛ چنان که گاهی امر قدسی در مقابل امر عرفی قرار می گیرد. امر قدسی امری است که رو به آسمان دارد و امر عرفی امری است عقلانی و از متن زندگی مادی برخاسته است و دل در گرو عرف دارد. جدا نگه داشتن ناپاکی های ظاهری همچون نجاسات (خون، بول، مدفوع، سگ و خوک) از حیطه امور مقدس، احتمالا به دلیل طهارت معنوی و ظاهری امور مقدس است. بر این اساس، اگر بخواهیم از حیطه امور مقدس احتمالا به دلیل طهارت معنوی و ظاهری امور مقدس است. بر این اساس، اگر بخواهیم از مقدس تعریفی ماهوی ارائه دهیم (نه تعریف به ویژگی ها، آن چنان که دورکیم انجام داده است) باید بگوییم مقدس آن چیزی است که از منظر مردم، در باطن و ظاهر خود، از هرگونه ناپاکی، عیب و نقص به دور می باشد.(واحد تحقیقات مؤسسه فرهنگی هنری جام طهور، دایره المعارف طهور، اصول عقاید، 1395،ج1،ص17662)

بخش دوم: نقش زنان در جنگ های صدر اسلام

مطالعه جنگ هایی که در زمان پیامبر گرامی اسلام، رخداده است بیانگر این است که شرکت کننده در این جنگها، در زمینه های مختلف نقش آفرینی می کردند، و تمام این نقش آفرینی ها مورد تأیید پیامبر اسلام (ص) بعنوان مبلغ و مجری احکام ناب اسلامی نیز بوده است. که به برخی از این موارد اشاره می شود:

حضور برخی از زنان در جنگهای اسلام چنان با ارزش مهم بوده است که حضرت رسول (ص) مقام آنان را بالاتر از مردان جنگی میدانند.

فداکاری نسیبه دختر کعب، مشهور به ام عماره، به اندازه ای حساس و ضروری بود که پیامبر اکرم (ص) به فرزند او عمار فرمود: «امروز - جنگ احد - مقام مادر تو از مردان جنگی والاتر است». (واقدی المغازی، ج 1 ص 273- به نقل از نقش زنان مسلمان در جنگ؛ ص 13-3)

هر چند ممکن بود بانوان صدر اسلام در جنگ عزیزانشان را نیز از دست بدهند اما این باعث نمی شد دست از خدمت در جنگ بردارند.

حنمه دختر جحش؛ وی با اینکه دایی و برادر و شوهرش در جنگ احد به شهادت رسیده بودند، خود نیز با کمال رشادت و شهامت همگام با سایر رزمندگان به مداوای مجروحان می پرداخت و به آنان آب می رساند.( طبقات الکبری، ج 8 ص 241- به نقل از همان)

1- معالجه مجروحان

تاریخ جنگهای صدر اسلام، بیانگر و شاهد آن است که مسئولیت معالجه مجروحان جنگی به زنان واگذار می شداست. زنانی مانند نسیبه، جراحه و ام عطټه، در بسیاری از غزوات و جنگهای پیامبر اسلام (ص) حضور داشتند و عهده دار مسئولیت امداد بودند. ام عطیه می گوید: «من در هفت غزوه به همراه پیامبر (ص) شرکت کردم و علاوه بر آن بارداری، معالجه مجروحین جنگی را نیز عهده دار بودم» (طبقات الکبری، ج 8 ص 445؛ الاصابة، ج 4 ص 471- به نقل از همان) در برخی روایات آمده که رسول خدا(ص) زنان را با خود به جنگ می برد، سماعه از امام باقر(ع) یا امام صادق (ع) نقل می کند که پیامبر(ص) جهت معالجه مجروحان، زنان را نیز به جنگ فرا می خواند؛ از غنایم چیزی به آنها نمیداد، لکن مبلغی به ایشان عطا می کرد. (سنن ترمذی، ج 4 ص 126- به نقل از همان) در برخی متون تاریخی آمده است که هنگام عزیمت به سوی جنگ، برخی از زنان به صورت گروهی یا فردی، خدمت پیامبر(ص) رسیدند و برای کمک به رزمندگان و معالجه مجروحان، تقاضای حضور در جنگ کردند؛ پیامبر (ص) اجازه فرمودند. شرکت حضرت فاطمه (س) در جنگ احد، از همه موارد مهمتر است. آنگاه که آن حضرت به احد آمده بود، پیامبر(ص) مجروح شده بود و خون زخم صورت مبارکش بند نمی آمد، حضرت زهرا(س) به معالجه پدر گرامی پراخت. واقدی در این باره می گوید: «فاطمه (س) چهره پیامبر(ص) را می شست و علی (ع) با سپر خود آب می ریخت؛ ولی خون باز نمی ایستاد. حضرت فاطمه (س) قطعه حصیری را سوزاند و خاکستر آن را بر زخم پاشی تا خون بند آمد. نیز نقل شده است که با پشم سوخته آن را معالجه کرد.» (واقدی، المغازی، ج 1 ص 250- به نقل از همان)

2- پرستاری بیماران:

دومین مسئولیتی که زنان عهده دار آن بودند، وظیفه پرستاری از بیماران جبهه بود. پیامبر(ص) همه نیروهای کارآمد را در جبهه به کار می گرفت و زنانی چون ام عطیه، معاذه غفاریه، لیلای غفاریه، و ام سنان اسلمه را به جبهه می برد تا علاوه بر مسئولیت معالجه مجروحین، وظیفه پرستاری بیماران را نیز عهده دار باشند.( اعلام النساء، ج 5 ص 61 الاصابه، ج 4 ص 402- به نقل از همان)

٣- تدارکات و پشتیبانی جبهه:

در جنگ احد، بسیاری از نیروهای مسلمان فرار کرده بودند و پیامبر(ص) با تنی چند از یاران نزدیک خود، در برابر هجوم دشمن مقاومت می کرد. وضعیت سختی پیش آمده بود که چهارده تن از زنان مسلمان برای یاری رزمندگان روانه جبهه احد شدند.

واقدی می نویسد: «محمد بن مسلمة، همراه زنان به جستجوی آب پرداختند. این چهارده نفر بودند که فاطمه (س) دختر پیامبر اکرم(ص) نیز با ایشان بود. زنان آب و غذا را بر پشت خویش می بردند و به درمان مجروحان می پرداختند و به آنان آب می دادند»( واقدی، المغازی، ج 1 ص 249- به نقل از همان)

در متون تاریخی، نام شش تن از زنان مسلمان بعنوان ساقیان رزمندگان به چشم می خورد که علاوه بر درمان مجروحان عهده دار آبرسانی وسقایت رزمندگان جبهه نیز بوده اند. اینان عبارت بودند از: ام ایمن، ام سلیم، ام کثیر، ربیع دختر معوذ، حمنه و نسیبه. عمربن خطاب درباره ام تسلیم می گوید: «وی در جنگ احد مشک های آب را برای ما حمل می کرد» (الاستیعاب، در حاشیه الاصابه، ج 4 ص 463- به نقل از همان)

4- آشپزی:

ام عطیه گوید: «با رسول خدا(ص) در هفت جنگ شرکت کردم و یکی از وظایفم تهیه غذا برای رزمندگان بود» (الطبقات الکبری، ج 8 ص 455؛ مسند أحمد بن حنبل، ج 4 ص 84- به نقل از همان)

5- تهیه دارو:

ام ابیه گوید: «بکی از کارهای ما در جنگ خیبر تهیه دارو برای معالجه رزمندگان مجروح بود»( کنزالعمال، ج 4 ص 345- به نقل از همان)

6- رساندن مهمات به رزمندگان:

ام ابیه ضمن برشمردن فعالیتهای خود در جنگ خیبر؛ می گوید: «ونناولالستهام»: یعنی تیرها را برای رزمندگان فراهم میکردیم. (اسد الغابة، ج 5 ص 584- به نقل از همان)

7- تعمیر تجهیزات آسیب دیده:

ام سنان اسلمیه یکی از زنان قهرمانی است که در جنگ خیبر حضور یافت. هنگامی که از حرکت پیامبر اسلام(ص) بسوی خیبر آگاه شد، نزد آن حضرت آمد و گفت: «ای پیامبر خدا! بسیار مایلم که در این نبرد در معیت شما باشم تا مشکها آسیب دیده را تعمیر و اصلاح کنم...». (اعلام النساء، ج 2 ص 263- به نقل از همان)

8- انتقال مجروحان و شهدا به پشت جبهه:

ربیعه دختر معوذبن عقراء، از زنان متعهدی است که چنین مسئولیتی را عهده دار بود. وی می گوید:

آنگاه که با رسول خدا(ص) در جنگی شرکت میجستیم به رزمندگان خدمت کرده، آنان را سیراب می کردیم و مجروحان را به مدینه انتقال می دادیم». (اسد الغابة، ج 5 ص452؛ اعلام النساء، ج 1 ص 442- به نقل از همان)

بخش سوم: نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی ایران

تاریخ کشورمان حضور زنان را در پشت صحنه های بزرگ نشان می دهد. شکستن قلیان ها توسط همسران ناصرالدین شاه و سرپیجی از دستورات او مبنی بر آماده کردن قلیان پس از تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی، کمکهای مادی و معنوی زنان گیلان به انقلابیون در نهضت جنگل، مقاومت زنان مسلمان در برابر توطئه کشف حجاب و تظاهرات بزرگ آنها در مشهد، در اعتراض به همین توطئه و نمونه های دیگر، همگی در راستای همین حضور فعال زنان مسلمان در صحنه سیاسی کشور است. با این همه تأثیر زنان در شکل گیری و تداوم انقلاب اسلامی از هر دوره تاریخی بیشتر بوده است. حضور استوار زنان را در صحنه های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در مقاومت صبورانه آنها در برابر فشارها و آزارهای رژیم شاه بر خانواده های آنان می توان دید، در تظاهراتهای گسترده، هزاران زن چادری پیشاپیش صفوف جمعیت حرکت می کردند و با این کار ضمن این که خطر را به جان می خریدند از دامنه ی خطر می کاستند. به نظر کدی: اینان عمدتا زنان بازاری، زنان طبقه پایین و دانشجویان بودند. با وجود تلاشهای گسترده ای که در جهت بی تفاوت کردن مردم و ایجاد روحیه خودمداری و عافیت طلبی، با هدف دور کردن آنها از سیاست انجام می شد، بردباری زنان متعهد مسلمان در برابر انبوه خطرات و مشکلات و ترغیب همسران و فرزندانشان به مبارزه و همکاری، عامل مؤثری در تداوم روند رو به تکامل انقلاب بود. رژیم طاغوت مبارزان مسلمان را در زندانها حبس و شکنجه میکرد، به خانه هایشان یورش می برد و حتی گاه برای اقرار و آزاد متهمان همسر و فرزندان آنها را در برابر دیدگانشان شکنجه می کرد اما هیچ کدام از این مسائل، سبب ایجاد ضعف در روحیه زنان مسلمان نشد. در واقع اگر صبر این زنان و همکاری و یاری آنان با مردان نبود شاید این مقاومت ها ادامه پیدا نمی کرد و ریشه های سازنده و شکل دهنده انقلاب پا نمی گرفت.

بخش چهارم: نقش زنان ایران در هشت سال دفاع مقدس

دوران هشت سالة دفاع مقدس، خاطرات، عملکردها و اقدامات بسیار درخشانی از حضور پر حماسة بانوان و شیرزنان ایرانی در خود به یادگار گذاشته است. این خدمات بانوان در واقع در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، هنری، سیاسی و حتی نظامی همراه و همگام با مردان حماسه آفرین در زمان جنگ، امری پیش پا افتاده نیست که بتوان به سادگی از کنار آن گذشته و آن را نادیده انگاشت. بانوان ایرانی در این مدت هشت ساله نشان دادند که به راستی لیاقت افتخار آفرینی برای جامعة خویش را خواهند داشت. آنها هم در صحنه نبرد به صورت رویارویی مستقیم با دشمن اشغالگر و متجاوز مصاف کردند و هم در پشت جبهه و در عرصه های مختلف منشأ خدمات گرانبهایی گردیدند که تاریخ انسانیت و ارزشها الی الابد از آن همه خدمات ایثارگرانه، به نیکی یاد خواهد نمود. بانوان ایثارگر ایرانی با داشتن تجارب ذیقیمت از حضور در صحنة اجتماع در دوران پیش از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، در طول مدت هشت سال دفاع مقدس به افتخار آفرینی خویش ادامه داده و حتی در برخی از صحنه ها، جلودار مردها در امر پشتیبانی از دفاع مقدس و جنگ تحمیلی بوده اند و به تعبیر امام خمینی: «... از اینها و زحمات اینها، بیشتر از مردها باید گفت. برای این که وقتی که بانوان می آیند در میدان؛ قوة مردها دو چندان می شود یا ده چندان می شود...».( صحیفه امام، ج 13، ص 25) خدمات و عملکرد اقشار مختلف زنان و بانوان ایرانی در طول دفاع مقدس، در واقع تداوم عملکرد درخشان آنها در طول نهضت و انقلاب اسلامی بوده است؛ منتهی به گونه های دیگر و به شکل فعالیت و عملکردهای داوطلبانه حضرت امام با یادآوری این خدمات شایسته بانوان، ضمن تقدیر از فعالیت های مختلف بانوان ایرانی، خطاب به آنها فرمودند: «... امیدوارم که همانطوری که شما خانمها در همه اموری که مربوط به پیشرفت اسلام در قبل از این انقلاب و در زمان انقلاب و بعد از انقلاب داشتید، به همین نحو خداوند توفیق بدهد به شما که با تعهد باقی باشید و خدمت کنید، به این کشوری که در زیر ستم ستمکاران پایمال شده بود...». (همان، ج 19، ص 183) اصلی ترین حماسه ها و عملکرد درخشان بانوان ایرانی در خط مقدم جنگ، تنها به امداد و کمکرسانی به موقع آنها به مجروحین و زخمی های جنگ و نیز خدمات رسانی به موقع در امور تغذیه و تهیه کردن و فراهم ساختن خوراک و پوشاک برای رزمندگان خلاصه نمی شود؛ بلکه مهم تر از همه، شجاعت هایی بوده است که برخی از بانوان ایرانی در خط اول جنگ و بخصوص در ابتدای شروع جنگ تحمیلی و درست در زمانی که خاک مقدس جمهوری اسلامی ایران، از چندین نقطة مرزی مورد تجاوز قرار گرفته بود، به نمایش گذاردند، به طوری که میتوان به جرأت گفت اگر اقدامات، تشویقها، حمایت ها و شرکت مؤثر و مستقیم بانوان ایرانی در استان ها و شهرها و بخصوص آبادی های مرزی کشورمان در ابتدای جنگ، علیه دشمنان نظام و در مقابله با عناصر فریب خوردة داخلی نبود، چه بسا دشمنان در همان ابتدای جنگ تحمیلی، به اهداف و اغراض شوم خود - یعنی تصرف و اشغال سریعتر مناطق مرزی کشور - توفیق می یافتند؛ اما این روحیة شهادت طلبی و بیباکی بانوان غیور ایرانی در داخل شهرها و آبادی های خالی از مردان بیشتر مردها در این زمان در خط مقدم جبهه به دفاع و مقابله با دشمن مشغول بودند)، و تشویق ها و روحیه بخشی آنها به مردان و فرزندان جنگجوی خود، مبنی بر ماندن در شهر و مقاومت ورزیدن و دفاع کردن از خاک و سرزمین خود، در همان ابتدا دشمن را با دژی مستحکم مواجه ساخت. به نظر می رسد که پس از هجوم همه جانبه دشمن به مرزها، شهرها و آبادی های ایران و با ایجاد جنگ روانی و رعب و وحشت در دل ساکنان آن - بخصوص بانوان و کودکان این مناطق به آنها از شوهران مبارز خود می خواهند که با ترک کردن جبهة جنگ و دفاع، خانواده خویش را به شهرهای امن برسانند و بدین وسیله، هم اجازه مقاومت به شوهران و فرزندان خود را در برابر دشمن را نمیدهند و هم خودشان با ترک گفتن منطقه و خالی نمودن شهرها، باعث تضعیف روحیة عناصر خط مقدم گردیده و باعث کاستن از حجم نیروهای مؤثر جبهة مقاومت شده و بعلاوه با ترک کردن منطقه، موقعیت پشت جبهه را خالی کرده و این فرصت را به دشمن می دادند که با دور زدن سپاه مقاومت کننده و سپس داخل شدن به شهر بی دفاع و خالی از سکنه، با سرعت هرچه تمامتر، مناطقی از ایران را به اشغال و تصرف خود در آورند و مقاومت افراد خط مقدم را فرو شکسته و تعداد بسیاری از مدافعین را به اسارت خود در آورند. اما جانفشانی و شجاعت شیرزنان ایرانی و روحیة بالای آنها، در مقاومت کردن و تشویق بی امان همسران و فرزندان خود به مقاومت و عدم ترک صحنه و باقی ماندن در منطقه - علیرغم وحشت و ناامنی - و درست در زمانی که شهر، آماج حملات زمینی و هوایی آنها قرار داشت، در همان ابتدا نقشه های دشمن را نقش بر آب کرده و فرصت آماده شدن، بسیج مردمی و انسجام را به نیروهای نظامی و دفاعی کشور داد. بطوری که در پرتو چنین حرکت شجاعانة آنها، دشمن نه تنها به اشغال سریع مناطق مرزی کشور ما توفیق نیافت، بلکه پس از اندک زمانی زد و خورد با ساکنان محلی - که علیرغم فشارها و وحشتهای فراوان - حاضر به تخلیة منطقة خود نشده بودند و همچنین مقاومتها و هجوم های رزمندگان اسلام، از خاک ایران عقب نشستند. بنابراین اگر گفته شود که یکی از اصلی ترین عوامل زمین گیر شدن ارتش بعث عراق در استان های مرزی کشورمان، در پرتو عملکردها و اقدامات مؤثر بانوان ایرانی مستقر در آبادیها و شهرهای مرزنشین وحدت ذهن و جان فشانی آنها بدست آمده است، سخنی به گزاف گفته نشده است. در عین حال شور و شوق بانوان ایرانی، جهت حضور مؤثر آنها حتی در درون جبهه و در خط مقدم تا پایان دفاع مقدس باقیماند تا آنجا که حضرت امام در سخنرانی خویش، به این مطلب و شور و اشتیاق بانوان اشاره دارند. (همان، ج 16، ص 13) همین شور و اشتیاق بانوان ایرانی است که در کلام امام از آن به عنوان نیروی مضاعفی، یاد شده است و باعث تقویت روحیة مردان در عرصه هشت سال دفاع مقدس می گردید. (همان، ج 19، ص 183) مشارکت بانوان در دفاع مقدس، از اهمیت به سزایی برخوردار است، زیرا از جهت کمیّت، حدود نیمی از آحاد جامعه را زنان تشکیل می دهند و مشارکت زن، یعنی هماهنگی نیمی از نیروهای جامعه در راستای یک هدف. در اینجا ما به یاری خداوند متعال تلاش داریم تا گوشه ای از فعالیت های زنان را در هشت سال دفاع مقدس به عرصه ظهور بگذاریم.

نقش زنان در جنگ هشت ساله دفاع مقدس

بحث مهم زنان در جنگ ایران در سه مقوله اصلی می گنجد:

1- فعالیت زنان در پشت جبهه

2- حضور زنان در میدان نبرد و خط مقدم

3- نقش زنان در حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس پس از پایان جنگ

1- فعالیت زنان در پشت جبهه

الف - تقویت روحیه ی رزمندگان

مساعدت زنان در پشت جبهه، طیف گسترده ای از فعالیت ها را در برمی گیرد. از جمله: تقویت روحیه رزمندگان برای حضوری هر چه پرشورتر در جبهه ها و تشویق مداوم آنان، یکی از مهمترین و بارزترین فعالیت های زنان در ایام جنگ تحمیلی بود. حضور چشمگیر خواهران و همسران و مادران رزمندگان در هنگام بدرقه آنان، دلیلی است بر این مدعا. این ترغیب و تشویق تا جایی ادامه داشت که حتی گاهی این زنان نمونه، خود، پیشانی بندهای این مسافران را محکم کرده، کوله بار سفرشان را می بستند و آنان را مهیای اعزام به جبهه می نمودند، و گاه برای احیای این هدف متعالی، از احساسات، گذشته و آمال و آرزوهای جوانی شان را برای دفاع از آرمان های اسلام و رسیدن به پیروزی لگدمال می کردند.

گواه این مطلب آن که هیچ مادری حاضر نمی شود جگر گوشه اش را که با خون دل و اشک دیده پرورش داده است، به سوی دشمن راهی کند، لیک این مادران غیور، خود زمینه ساز حضور فرزندانشان در جبهه ها بودند. گواه دیگر آن که هر زنی، طالب آن است که مرد زندگیش در کنار او باشد، تا هرگز احساس ترس و وحشت و دلهره بر او غلبه ننماید، اما در آن سال های آتش و خون، زنانی بودند که حتی چند ماه یک بار نیز قادر به دیدن همسرانشان نبودند و تنها دلخوشی شان نامه هایی بود که هر از چند گاهی به دستشان می رسید. حال آن که گاه دیر رسیدن یا نرسیدن آن نامه ها نیز، شور و غوغای دیگری در دلهایشان بر پا می کرد و هزاران فکر و تصور به ذهنشان خطور می نمود. گاه گذشت چندین ماه از تولد فرزندانشان، بهانه ای بود برای یک ملاقات کوتاه و مختصر... اما این زنان صبور و هدفمند، حتی در شهر غربت و در آوارگی ها و جابه جایی های متوالی، لب به شکوه نگشوده و مشتاقانه به استقبال تمامی این سختی ها می رفتند. حتی گاهی خود به همسرانشان اصرار می نمودند که کمتر به خانه بیایند و معتقد بودند، حضور آنان در جبهه ها ضروری تر و مفیدتر است؛ چرا که حضور در جبهه، تکلیفی الهی و مهر تاییدی بر فرمان ولایت بود. در این وادی به طور قطع باید گفت هر یک رزمنده که در جبهه های دفاع مقدس حضور دارد بیانگر حضور دو زن به ظاهر غایب در صحنه است. از یک طرف زنی که به عنوان مادر هویت او را شکل داده و از طرف دیگر، زنی به عنوان همسر که او را حمایت کرده و برای او آرامش خاطر آورده. به گونه ای که اگر عشق و حمایت آن دو زن نبود،حضور مردان هم امکان پذیر نبود. «بسیاری از زنان، همسران خود را حتی به قیمت از دست دادن همه ی لذات معمولی زندگی، راهی میدان مبارزه می کردند و از فکرشان، راهشان و آرمان هایشان دفاع می کردند» چه بسیار خانواده هایی پس از شنیدن خبر شهادت فرزندانشان، خدا را شکر کرده که چنین موهبتی را به آن ها عطا فرموده و با حفظ روحیه ی خود به دلجویی از دیگران می پرداختند و به کوری چشم دشمنان، حتی روی جنازه ی فرزندانشان عطر و گلاب می پاشیدند. زنان در طول دفاع مقدس ثابت کردند که یکی از عوامل تقویت کننده ی روحیه ی رزمندگان و پشتیبانی فرهنگی آن ها از جبهه ها بودند.

ب - کمک های نقدی و غیر نقدی

در دوران هشت سال دفاع مقدس، اگر چه بخش عظیمی از درآمد کشور در جهت تجهیز جبهه ها و رفع نیازهای تدارکاتی هزینه می گردید اما به لحاظ وسعت میدان جنگ از شمالی ترین نقطه مرزهای غربی تا جنوبی ترین نقطه آن، به علاوه تمامی پهنه آبهای نیلگون خلیج فارس، طولانی بودن مدت درگیری، محصاره اقتصادی و وضعیت نامطلوب اقتصاد داخلی، دولت نمی توانست آنچنان که شایسته است تمام هزینه های پشتیبانی جبهه را تحمل نماید. بنابراین مداخله نیروهای مردمی در امر پشتیبانی جنگ بسیار ضروری و حیاتی بود. آن روزها حال و هوای خاصی در مملکت اسلامی ما حاکم بود. در میان این تکاپو، نه تنها مادران تلاش می کردند، بلکه دانش آموزان نیز در سنگر مدرسه علاوه بر درس خواندن به تهیه و تأمین وسایل مورد نیاز رزمندگان مشغول بودند. مرحومه فهیمه بابائیان پور، همسر شهید غلامرضا صادق زاده، در نامه ای به همسرش، می نویسد: «دستم را از زیر چادر بیرون آوردم و یکبار دیگر برای آخرین بار به آن نگاه کردم. از دستم بیرونش آوردم و گفتم: می خواهم برای جبهه بدهم. برادری که در دکه ایستاده بود، گفت: چیه؟ طلاست؟ و بی اختیار نوار آهنگران را پشت بلندگوی دکه گذاشت. صدای آهنگران در میدان پیچید. اما من به خاطر می آوردم لحظات خوشی را که برای خریدنش صرف کرده بودیم. از این مغازه به آن مغازه. مغازه دار وقتی آن را آورد، گفت: عقیق این انگشتر یمنی است. تو خوشحال شدی و به عنوان تنها خرید ازدواجمان آن را خریدی. می خواستم به آن برادر بگویم: آری طلا است. تنها خرید ازدواجمان است. می خواستم بگویم که خیلی دوستش دارم. می خواستم بگویم که چند روزی در دستم کردم که خاطره اش در ذهنم بماند... برادر نوشت: انگشتر طلا با نگین دریافت گردید.... از دکه کمک به جبهه بیرون آمدم و پیش خود گفتم: یا زهرا (علیهاالسلام) قبول کن!( شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

خواهرم! تو چگونه به دنیا می نگریستی که هیچ چیز دنیا برایت ارزشی نداشت؟ تو حتی سرپناه خودت را فروختی و پول آن را برای تهیه ی آمبولانس رزمندگان پرداختی و تمام دارایی ات را برای جبهه اهدا نمودی. تو نه تنها درایی ات، بلکه وجودت را نیز وقف این کار کرده بود.

ج ـ آشپزی و تهیه مواد غذایی

عملیات کربلای چهار و پنج بود که تعداد مجروحین زیاد بود و آن ها را به نقاهتگاهی که به همین منظور در استادیوم آزادی تهران تدارک دیده بودند، آوردند. ساعت 12 شب، به بسیج خواهران محل اطلاع دادند که دویست کیلو هویج را باید آماده و آبگیری کنید. ما بلافاصله با خواهران تماس گرفتیم. آن ها به مسجد آمدند و در مدت 2 ساعت، تمامی 200 کیلو هویج را آب گرفتند و در شیشه آماده کردند. وقتی برادرها برای تحویل آن ها به مسجد آمدند، از سرعت عمل ما شگفت زده شدند...» (شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

د ـ خیاطی و تهیه لباس گرم

در نخستین روزهای جنگ، زنان ایرانی، خانه و کاشانه ی خود را رها کرده و به صورت داوطلبانه به صحنه های نبرد رفته و به صورت های مختلفی شروع به فعالیت کردند. «روزی به دوختن گونی برای سنگر ها و پاسداری از شهرها پرداختند و روزی به تهیه ی آذوقه و لباس و ملحفه برای زخمی ها و بیمارستان ها و حضور فعال در مساجد جامع شهرها و زمانی به بافتن لباس گرم برای مجاهدین فی سبیل الله که عاشقانه به ضیافت الله شتافتند، مشغول شدند. یکی از خواهرانی که در ستاد پشتیبانی مکتب الزهرا (علیهاالسلام) فعالیت کرده است، چنین می گوید: «آن روزها شنیدیم که بعضی کارخانه ها لباس هایی را که برای برادران سپاهی و ارتشی می دوزند، دستی 45 تومان از دولت پول می گیرند. ما با مراجعه به واحد امور صنفی تقاضا کردیم که دو هزار دست لباس را می دوزیم و مجاناً در اختیار دولت می گذاریم.» حتی در مواقع بمباران هوایی دشمن، شبانه روز پشت چرخ خیاطی می نشستیم و فقط کار می کردیم. مادر شهیدی که در فاجعه هفتم تیر پسرش شهید شده بود، اشک می ریخت و شبانه روز در ستاد، لباس می دوخت....( شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

ه ـ اهدای خون

دکتر میلانی، مدیر عامل وقت سازمان انتقال خون ایران، خاطره ای از عملیات کربلای 5 نقل می کند: «... ساعت حدود 3 نیمه شب بود. برای سرکشی به سالن انتقال خون رفتم. دیدم گروهی از خواهران برای اهدای خون از دولت آباد تهران به سازمان آمده اند... آن هم در آن ساعات شب.» (شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

و ـ ازدواج با رزمندگان و جانبازان

زنان ما با تمام مشکلات و دشواری ها مبارزه کردند تا اسلام و مسلمانان پیروز شوند. زنان ما همواره در طول دفاع مقدس در صحنه حضور داشتند. زنان آیینه تمام نمای ایثار و فداکاری و اسطوره های شهادت و شهامت بودند. دختران جوان و فداکار این کشور که در مکتب اسوه و مقتدای خودشان حضرت زهرا پرورش یافته بودند علاوه بر اینکه در بحرانهای مهم خود را در معرض آسیب و خطر قرار دادند و به یاری انقلاب و نظام مقدس جمهوری اسلامی و رزمندگان سلحشور شتافتند با ایثار و فداکاری وصف ناپذیری حاضر شدند با جانبازان و رزمندگان ازدواج کنند در حالی که میدانستند با قبول این علقه، مشقات و سختیهای فراوانی را باید تحمل کنند ولی با اشتیاق فراوان به ازدواج با ایثارگران تن دادند. آنان با این عمل ایثارگرانه هم روحیه رزمندگان اسلام را تقویت کردند و هم برگهای زرینی بر تاریخ انسانیت این مرز و بوم افزودند. خانم دکتر کیهانی، پزشک بزرگواریست که در بیمارستان سرپلذهاب در خدمت مجروحان است او برای روحیه بخشیدن به بچه های جبهه حتی حاضر نشد در شهر خودش (تهران) ازدواج کند، بلکه پس از جاری کردن صیغه عقد در تهران، مراسم ازدواجش را در همان منطقه جنگی برپاساخت و سفره عقدشان از تجهیزات جنگی غنیمتی تزئین شده بود. معصومه صالح خانی، همسر جانباز صفوی (نابینا از دو چشم و محروم دوپا)، می گوید: «اوایل جنگ بود. فکر می کردم من که زن هستم، تکلیف من چیست؟ احساس کردم که باید با یک جانباز ازدواج کنم...» (شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

ز ـ سخنرانی و نامه های پرشور در تشجیع رزمندگان

سخنرانی پرشور مادر بزرگوار شهیدان مهدی و مجید زین الدین، در تشییع پیکرشان، چنان شوری در همگان ایجاد کرد که هزاران هزار جوان برومند با تهییج مادرانشان، داوطلبانه به جبهه اعزام شدند...

و یا سخنرانی فهیمه بابائیان پور، همسر شهید غلامرضا صادق زاده که: «ای همسر شهیدم! راهت ادامه دارد.» فهیمه پس از آن که بر جسد پاره پاره همسرش حضور یافت، به جای آن که فغان و زاری پیشه کند و سیاه بپوشد، لباس سپید عروسی اش را بر تن کرد و گل روز عروسی اش را در دست گرفت و پیشاپیش همگان در تشییع پیکر همسرش فریاد برآورد: «ای همسر شهیدم! شهادتت مبارک!» و در هنگام تدفین او، در میان انبوه جمعیت، با صدای رسا گفت: «الهی! رضاً برضائک، تسلیماً لأمرک». و در مراسم ختم او تأکید کرد که «این ختم نیست که آغاز است، آغاز راهی که همسرم آن را پیمود...» از آن پس فهیمه یکسال لباس سپید پوشید؛ چرا که خود را عزادار نمی دانست، همان گونه که در تدفین او گفته بود: «اگر غلامرضا به مرگ طبیعی مرده بود، سیاه می پوشیدم؛ چرا که عزیزی از دست رفته بود. اما اکنون لباس سپید عروسی ام را بر تن کرده ام؛ چرا که می دانم او هست، ناظر است، شاهد است، من حتی از او خداحافظی هم نمی کنم...». کلامش چنان شورانگیز بود که بانویی از فهیمه 19 ساله خواسته بود تا اگر پسرش شهید شد، فهیمه در مراسم ختمش سخنرانی کند. (شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

ذ ـ تبلیغات برای ایجاد روحیه حماسی در رزمندگان

هنر، همچنانکه پیر مراد رزمندگان گفته بود: دمیدن روح تعهد در انسان هاست... و این چنین بود که شاعران و هنرمندان زن در این میان نقش آفرینی کردند. اشعار حماسی و شورانگیز مرحومه سپیده کاشانی، خانم سیمین دخت وحیدی و طاهره صفارزاده، همچون شعر خنساء در زمان پیامبر، حماسه ساز بزرگمردان بود. تهیه و نصب پلاکاردها و تراکت های تبلیغاتی و شعارها و... نیز شیوه ای دیگر بود. چنین است که رهبر معظم انقلاب می فرمایند: «ما در جنگ و انقلاب مشاهده کردیم که نقش خانم ها اگر از مردها بیشتر نبود، کمتر هم نبود. اگر زنان حماسه جنگ را نمی سرودند و جنگ را در میان خانه ها یک ارزش تلقی نمی کردند، مردها اراده و انگیزه رفتن به میدان جنگ را پیدا نمی کردند. ده ها عامل دست به دست هم می دهد تا خیل عظیم بسیجی را به سمت جبهه روانه کند. یکی از مهمترین این عامل ها، روحیه همسران و زنان است...» (انوار ولایت، مجله شمیم یاس)

2- حضور زنان در میدان نبرد و خط مقدم

زنان مسلمان ایرانی با الهام از تعالیم اسلامی با شجاعت و شهامت وصف ناشدنی، در صحنه های مختلفی حتی در میدانهای رزم حضور یافتند. خواهران بسیج و سپاه خرمشهر از جمله زنانی بودند که در منطقه عملیاتی باقی ماندند و به کارهایی از جمله حفاظت از انبار مهمات و رساندن آن به رزمندگان اسلام، کندن سنگر، تهیه و طبخ غذا برای رزمندگان مشغول شدند. زنان غیور و شجاع ایرانی گاه با دست خالی و یا چوبدستی مزدوران بعثی را به اسارت گرفتند. یک شیرزن سوسنگردی با چوبدستی خود چند سرباز عراقی را به اسارت گفت و قهرمان دیگری تعدادی از آنان را در یک اتاق محبوس کرد و به سربازن اسلام تحویل داد. آنان در شهرهای مرزی دلیرانه مقاومت کردند گویی ترس را از یاد برده بودند و فقط به حق میندیشیدند و بس. آنان آیینه تمام نمای ایثار و فداکاری و اسطوره های شهادت و شهامت بودند، فرار از دشمن برای ایشان مفهومی نداشت و بر این عقیده بودند که تا آخرین نفس نباید پشت به دشمن کرد. شیرزنان سلحشور ایرانی خاطره مجاهدات و فداکاریهای زنان مجاهد صدر اسلام را زنده کردند آنان تا سرحد جانبازی و شهادت پیش میرفتند و آرزوی شهادت داشتند. در حالات مرحومه فهیمه بابائیانپور، همسر شهید غلامرضا صادقزاده، گفته اند که وقتی امام خمینی از فهیمه برای جاری ساختن صیقه عقد درخواست وکالت کردند، فهیمه با کلامی رسا به امام عرض کرد: جواب مثبت من مشروط است! اطرافیان با تعجب پرسیدند: چه شرطی؟ فهیمه به امام گفت: «به شرط دعای شما برای شهادت هر دوی ما در این دنیا و قبول شفاعت ما در آخرت.» همین روحیه شهادت طلبی است که امام خمینی را به پیروزی مطمئن می سازد و می فرماید: «من هر وقت بانوان محترم را می بینم که با عزم و اراده قاطع در راه هدف ما حاضر به همه طور زحمت بلکه شهادت هستند، مطمئن میشوم که این راه به پیروزی منتهی می شود.» و نیز می فرماید: «... بعضی از خانمها قسم میدهند که شما دعا کنید که ما شهید بشویم من دعا میکنم که آنها ثواب شهادت را ببرند و پیروز بشوند.» حضور و شرکت زنان در میدانهای نبرد علتهای مختلفی داشت که بعضی از آنها عبارتند از:

الف ـ پرستاری و امداد رسانی به مجروحین

یکی از خواهرانی که خود در حماسه مقاومت خرمشهر حضور داشته است، می گوید: «در آن روزها خواهران دو دسته بودند، عده ای برای مهمات رسانی تعیین و تعدادی هم برای امدادگری راهی بیمارستان شدند. ما به بیمارستان رفتیم. پشت سر هم مجروح می آوردند. دست و پاها و بدن های پاره پاره، که در پتو و حصیر پیچیده شده بودند. اوائل جرأت نمی کردیم به آن ها دست بزنیم؛ ولی کم کم عادت کردیم. خواهران هر کار نیاز بود، می کردند، از تخلیه مجروحین و پرستاری تا کار در آشپزخانه و نگهبانی از بیمارستان. امکانات بسیار کم و مختصر بود. مجبور بودیم سِرُم ها را به میخ آویزان کنیم، روز به روز وضع بدتر می شد... آب و برق نبود و آب از شط می آوردیم و یا شستشو را کنار شط انجام می دادیم. این باعث شد که آب، عده ای از خواهران را تا وسط شط ببرد... که تعدادی از آن ها غرق شدند...» «جنگ شروع شده بود که به اتفاق چند نفر از خواهران پرستار داوطلبانه به مریوان رفتیم. یک روز خواهری را برای عمل آوردند که دستش سفید سفید شده بود. حالت غش و بیهوشی داشت و از ضعف مفرط رنج می برد. ما بلافاصله به مداوای او مشغول شدیم. بعد که حالش بهتر شد، و از وضعش پرس و جو کردیم، فهمیدیم این خواهر اهل شمال است. چندی پیش که عملیات شروع شده، نیمه شب به منطقه رسیده و اظهار داشته که می خواهم در یک مرکز درمانی در کنار پرستاران کار کنم. او به مدت 72 ساعت، بی آنکه چیزی بخورد، در اتاق عمل پنس ها را می شسته و دسته بندی می کرده است. از بس که دستش داخل آب بوده، خون به دستش نرسیده و دست کاملاً سفید شده بود. این خواهر شمالی پس از بهبودی، مجدداً در منطقه ماند و به صورت تجربی به پرستاری مجروحین جنگی پرداخت.» (شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس) (انیسی، فریبا؛ بسیج، زن بسیجی (به مناسبت پنج آذر رو بسیج))

خواهر 18 ساله ای که خانه و کاشانه خود را رها کرده و راهی مناطق جنگی شده، چه هدفی جز رضای خدا و حفظ اسلام می تواند داشته باشد؟ او با چه بینشی به تمامی امیال و خواسته های نفسانی خود پشت پا زده که شب ها تا صبح به پرستاری از مجروحان می پردازد؟ او در خاطرات خود می گوید: « در آبادان و بیمارستان طالقانی به عنوان امدادگر، بیست شب به طور مرتب نخوابیده بودیم، شب ها مجروح بیش تری می آوردند، این کار را به خاطر عشق و علاقه می کردیم، زمانی که بچه های مجروح را در آن حالت می دیدیم، همه چیز را از یاد می بردیم» حضور زنان در نقش پرستار و پزشک در بیمارستان های صحرایی و پشت جبهه بسیار پررنگ بود و ما در اینجا تنها به چند نمونه کوتاه اشاره کردیم.

ب ـ شرکت مستقیم در عملیات ها

خواهر جانباز، آمنه وهاب زاده چنین می گوید: «روز دهم جنگ، همراه سیصد نفر از خواهران به جبهه اعزام شدیم. وقتی به ماهشهر رسیدیم، بعضی همانجا ماندند و من همراه بقیه راهی خط مقدم شدم. آن زمان خط مقدم خرمشهر و آبادان بود. این مدت همراه دکتر چمران بودیم و چون ایشان و همسر گرامیشان قبلاً به ما آموزش چریکی داده بودند، حتی قرار شده بود همراهشان به لبنان هم برویم. خرمشهر که سقوط کرد، ما تا پشت کشتارگاه عقب کشیدیم و در بیمارستان ولی عصر (عج) مستقر شدیم. چون خرمشهر خالی از سکنه شده بود، از ما نیز خواستند تا شهر را ترک کنیم. ما جزء آخرین نفراتی بودیم که از خرمشهر خارج می شدیم. بعدها در عملیات ثامن الائمه و بیت المقدس شرکت کردم. در والفجر یک شیمیایی شدم... هفت بار مجروح شدم. پای چپم ترکش خورده و تا به حال سه بار عمل شده و احتمالاً آخر هم قطع خواهد شد...»( انیسی، فریبا؛ بسیج، زن بسیجی (به مناسبت پنج آذر رو بسیج)) برادر جانباز، ایران خواه، چنین می گوید: «خانم فاطمه نواب صفوی، نوه شهید نواب صفوی، به عنوان دیده بان به طرف بهمن شیر رفته بود. او با اطلاعات مؤثر و مفیدی که از موقعیت دشمن می داد، در موفقیت عملیات نقش تعیین کننده ای را ایفا کرد. در آخرین دیدار او را در حالی دیدم که پیکر شهیدی را با خود حمل می کرد. معلوم شد که از یک عملیات موفق چریکی بازمی گردد.»( انیسی، فریبا؛ بسیج، زن بسیجی (به مناسبت پنج آذر رو بسیج)) خواهر نوشین نجار نیز ادامه می دهد: «گونی ها را پر از شن می کردیم و در نقاط حساس خرمشهر می چیدیم. شب ها روی پشت بام مسجد جامع با اسلحه ام نگهبانی می دادیم و هر چند ساعت یکبار پست خودمان را عوض می کردیم» «در جریان خرمشهر تعدادی از خواهران واقعاً رشادت شان خیلی بیش از مردها بود. خواهر شهناز حاجی شاه، از نظر اخلاق، شجاعت ایثار و تقوا و طهارت الگوی ما بود. مردانه می جنگید. با وجود شدت درگیری ها در این چند روز، کسی تار مویی از ایشان ندید و کلامی به جز سلام نشنید. وقتی برای استراحت به عقب برمی گشتیم، او به سرعت مشغول آماده کردن غذا می شد. شهناز حاجی شاه، سرانجام به آرزویش رسید و جلو مقرّ همیشگی اش مکتب قرآن، زمانی که آمده بود برای سنگرها غذا ببرد، همراه یکی از دوستانش شهناز محمدی، بر اثر اصابت ترکش خمپاره دشمن، به شهادت رسید و از برادرش حسین حاجی شاه که دوّم آبان 59 به این فوز نائل شد، سبقت گرفت.»

زهره حسینی، دختری پانزده ساله بود، که در هفته اول جنگ پدر شهیدش را با دست خود دفن کرد و یازدهم مهر 59 نیز بدن قطعه قطعه شده برادرش علی را که در مدرسه به شهادت رسیده بود، دفن کرد.

مادر شهیدان شهناز، حسین و محسن حاجی شاه، برای آنکه پیکر دخترش به دست مزدوران دشمن نیفتد، خود برای او قبر کند و او را دفن نمود. خانم بدیعی نوعروس پانزده ساله بود. تنها چهل روز از ازدواجش می گذشت، وقتی جنازه شوهرش را آوردند، خودش او را کفن کرد؛ با دستان خودش، با دست هایی که هر کسی آن را ندارد...( شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

ج ـ عکاسی و خبرنگاری جنگ

خانم خدامرادی یکی از خبرنگارانی است که در طول جنگ عکس هایی به یادماندنی تهیه کرده است. وی در این مورد می گوید: «اوایل انقلاب ویزیتور روزنامه اطلاعات بودم. بعد از مدتی خبرنگار شدم. اواخر شهریور 59، وقتی عراق به زادگاهم کرمانشاه حمله هوایی کرد، جهت تهیه عکس و گزارش به سمت کرمانشاه رفتم... بمباران مدرسه پسرانه ای را به خاک و خون کشیده بود....»( شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

د ـ اسارت در جنگ

فاطمه ناهیدی آن روزها دختری بیست و چهار ساله بود که پس از فارغ التحصیلی در رشته مامایی، با سفر به مناطق محروم، می کوشید تا در این عرصه آن چه می تواند، انجام دهد. در یکی از همین سفرها، در شهر بم، خبر جنگ را شنید و عازم جبهه شد. خیلی زود نام او در سیاهه اولین کسان و اولین زنانی که به اسارت عراق درآمدند، ثبت شد.( الیاسی، محمدحسین/سوری، فاطمه؛ بررسی میزان آمادگی زنان ایرانی برای با بحرانهای سیاسی-امنیتی) او و هم بندانش، معصومه آبادی 17 ساله، مریم بهرامی و حلیمه آزموده، 40 ماه در اسارت به سر بردند. در دوران اسارت 17 روز تمام اعتصاب غذا کردند تا آنان را از زندان سیاسی الرشید به اردوگاه های مخصوص اسرا ببرند. برادران اسیر هم باورشان نمی شد که آنان بتوانند تحمل کنند. سرمشق اسرا بودند؛ با حجابشان، کلامشان و استقامتشان.( شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

3- نقش زنان در حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس پس از جنگ

زنان و به خصوص مادران، همسران، خواهران و دختران شهدا، جانبازان و اسرا، نقش به سزایی در ترویج ارزش ها و فرهنگ روزهای آتش و خون دارند. انتشار نامه های خانواده رزمندگان در آن روزها، سخنرانی ها، مراسم یادبود و... همگی در بزرگداشت یاد آن روزها اثرگذار می باشند(داودآبادی، مهدی- احمدی فاطمه؛ بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس) کتاب «نامه های فهیمه» که پس از فوت وی چاپ شد، یکی از هزاران نمونه ای است که موجب تشجیع و آسودگی خیال مردان از ناحیه زنان می شد. در قسمتی از این نامه ها می خوانیم:

«سلام مرا از این راه دور بپذیر؛ سلامی که از سینه ای برمی خیزد که دوری تو آن را سخت تنگ کرده. سلامی که از قلب مصیبت دیده ام بیرون می آید و بر قلب مصیبت دیده ات می نشیند؛ ولی بدان که امام صادق (علیه السلام) فرموده است:

«اگر مؤمن پاداشی را که برای مصیبت ها دارد، بداند، آرزو می کند که او را با مقارض ها تکه تکه کنند...»

«غلامرضا! خیلی دلمان برایت تنگ شده، ولی چه کنیم که اسلام را بیشتر و بیشتر از تو دوست داریم. چه کنیم که ما حسین (علیه السلام) را بیشتر از تو دوست داریم. چه کنیم که عشق حسین (علیه السلام) قبل از عشق تو در وجودمان نقش بسته است؛ چرا که اول چیزی که در ابتدای زندگی مان چشیدیم، تربت پاک حسین (علیه السلام) بود...»

گذشته از این، زنان در عرصه هنر و ادبیات نیز نقش آفرین بوده اند. اشعار مرحومه سپیده کاشانی در سرودن حماسه رزم آوران معروف و بیاد ماندنی است. دیگران نیز همچون طاهره صفار زاده، سیمین دخت وحیدی، مهری حسینی و... در سرودن حماسه ها نقش به سزا داشته اند. (داودآبادی، مهدی- احمدی فاطمه؛ بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس) مثنوی «کربلا در کربلا» از خانم مهری حسینی یکی از این نمونه هاست که داستان زندگی سرلشگر شهید مهدی زین الدین را به تصویر می کشد.

در زمینه ادبیات داستانی نیز بانوانی چون خانم راضیه تجّار، سمیرا اصلان پور، زهرا زواریان، مریم صباغ زاده، ایرانی، طاهره ایبد، مهری ماهوتی، بلقیس سلیمانی، حبیبه جعفریان و حتی زنان جوانی که در هشت سال دفاع مقدس یا به دنیا نیامده بودند و یا کودکی بیش نبوده اند، اکنون سراینده و نویسنده آن روزهایند، که خون، اثری در فرهنگ مردم می گذارد که هیچ چیزی نمی تواند جای آن را بگیرد.

مؤسسه روایت فتح، یکی از مؤسساتی است که با قلم نوقلمانی چون فرزانه مردی (کتاب شهید حسن باقری)، مریم برادران (کتاب شهید همت)، فاطمه غفاری، نفیسه ثبات و دیگر نویسندگان و شاعران جوان، دری را گشوده است که هرگز بسته نخواهد شد. و این فرهنگ آرمان شهری است که تا کَسی با عشق وارد آن نشود، درکی از آن نخواهد داشت.( شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس)

بخش پنجم: آمار شهدا و ایثارگری های زنان در دوران دفاع مقدس

بر اساس آمار تهیه شده از فهرست شهدای جنگ تحمیلی؛زنان قهرمان ایران 6 هزار و428 نفر شهیده در طول سال های دفاع مقدس تقدیم اسلام کردند که بیشتر آنها در بمباران و موشک باران شهرها به شهادت رسیده اند. طبق آماری به نقل از نشریه داخلی بنیاد شهید و امور ایثارگران، 500 نفر از این افراد، رزمنده بودند، بیشتر این زنان مجرد و 2500 نفر از آنان در سن 10 تا 30 سال بودند. براساس آمار بنیاد جانبازان و امور ایثارگران که در شهریور1381 به تفکیک جنسیت و گروههای جانبازی منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن 5 هزار و 735 نفر است که از این تعداد 3 هزار و 75 نفر باالی 25درصد جانبازی دارند. درباره تعداد اسرای زن جنگ تحمیلی، آمار روشنی منتشر نشده، اما در برخی منابع از رقم 171 اسیر زن در طول جنگهشت ساله گفته شده است. همچنین در طول8 سال دفاع مقدس22 هزار 808 امدادگر و2 هزار و 276 پزشک زن به جبهه ها اعزام شدند. اما درباره نقش غیرمستقیم زنان این سرزمین نیز باید گفت؛ طبق آماری که سال 1386 منتشر شده تعداد والدین شهدا 247 هزار و 106 نفر) تعداد مادران شهید حدود نصف این میزان است( و تعداد همسران شهدا 61 هزار و 52 نفر بوده است.)اغلب همسران شهدا، از زنان هستند(. همچنین تعداد والدین جانبازان 71 هزار و 372 نفر، تعداد همسران جانبازان 317 هزار و 193 نفر، تعداد والدین آزادگان 13 هزار و 82 نفر و تعداد همسران آزادگان 41 هزار و 76 نفر بوده است. ازاین روست که میتوان مدعی بود به غیر از دختران شهدا، جانبازان و آزادگان، حدود 550 هزار نفر از زنان ایرانی با صبر و تحمل فقدان همسر در صورت شهادت یا اسارت یا مجروحیت و معلولیت او در حماسه دفاع مقدس نقش داشته اند. این را باید کنار رقم 13 هزار زنی گذاشت که به طور مستقیم با این جنگ روبه رو شدند.

نتیجه گیری

زنان و بانوان کشورمان در برهه های مختلف تاریخ انقلاب اسلامی به ویژه در دوران دفاع مقدس به خوبی از عهده رسالت و نقش آفرینی خود به عنوان مبارز، حمایتگر، راوی و مشوق مردان و.... بر آمده اند. جمهوری اسلامی ایران با داشتن الگوی مشارکت زن در هنگامه دفاع و صحنه های نبرد در صدر اسلام، زنان را برای انجام امور مهم در هشت سال دفاع مقدس سازماندهی و به کارگیری می نمود. زنان ایران با یادآوری رفتار و سیره حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س) و دیگر زنان قهرمان صدر اسلام، به وظیفه الهی وانسانی خویش در طول دفاع مقدس عمل کردند و اگر نبود صبوری، عزم، همت، ایثارگری و کمک رسانی آنها چنین مقاومت پیروزمندانهای در آن دوران شکل نمی گرفت. هدف از ارائه این مقاله بررسی نقش زن در جامعه و حضور او در عرصه های مختلف اجتماعی و بخصوص عرصه های مختلف دفاع مقدس است که می تواند مشوق دیگر همنوعانش برای حضور در عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی مشابه باشد.

در این مقاله، در ابتدا به موضوع شناخت زن پرداخته شده و سپس به مواردی پرداخته می شود که زنان جامعه اسلامی در آن نقش فعالی داشته و در نهایت به موضع زن در دفاع مقدس پرداخته شده که جنبه های مختلفی از حضور این قشر عظیم جامعه را در این دهه از عمر با برکت کشور مورد بررسی قرار گرفته و به تناسب موضوع به بررسی نقش زنان در این برهه از زمان پرداخته می شود. جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جنگ دو کشور نبود، بلکه جنگ یک اعتقاد جهانی بر علیه بینش و تفکر اسلامی بود و دفاع مقدس، تجلی استقامت و پایمردی زن و مرد این آب و خاک است که با تأسی به رهبر آزادگان حسین بن علی علیه السلام در مقابل تمامیت کفر و استکبار ایستادند و صحنه های بدیعی از رشادت و شهادت، ایثار و صلابت را به نمایش گذاشتند و با بهره گیری از انوار الهی اسلام تجاوز دشمن را به دفاعی مقدس تبدیل نمودند و سراسر تاریخش مملو از نیایش، مجاهده، مکاشفه، شهود، فراغت، مبارزه و رشادت و آدابی است که با کلمه تقدس تبلور و معنی پیدا می کند. مروری بر مؤلفه هایی که به نوعی مرتبط با دفاع مقدس هستند، نشان می دهد که هر کدام جذابیت، تازگی و تنوع خاص خود را دارد و در مقاطع مختلفی می توان روی آن موضوعات و مؤلفه ها تحقیق و بررسی انجام داد و با پژوهش به زاویه ای پنهان از زوایای ناشناخته دفاع مقدس دست پیدا کرد. موضوع خانواده، زن و دفاع مقدس، موضوعی جالب و در خور توجه است که متأسفانه طی سال های پس از جنگ، نقش این قشر عظیم و انقلاب جامعه اسلامی مهجور و ناشناخته مانده است. این مقاله پژوهش، بررسی و تحقیق مختصری بر نقش زنان غیور، شجاع و دلباخته اسلام و انقلاب است که در دوران دفاع مقدس به عناوین مختلف ایفای نقش نموده و فی سبیل الله قدم در عرصه مقدس جهاد نهادند. امید آن که بتوانم ادای دین نمایم. همه می دانیم که نیمی از جمعیت کشور ما را زنان تشکیل می دهند و اگر نگوییم نقش آنان در طول دفاع مقدس بیشتر از مردان بوده کمتر نیست.

منابع و مآخذ

1) آناتومی جامعه ی سنة الله: مقدمه ای بر جامعه شناسی کاربردی، فرامرز رفیع پور، تهران: انتشارات کاوه، 1377

2) ابراهیمی، محبوبه؛ ردی ازستاره ها؛ مجله شمیم یاس؛ اردیبهشت 1383؛ شماره 14

3) ابراهیمی، محبوبه؛ ردی ازستاره ها (نسل زنان صبور هدفمند)؛ مجله شمیم یاس؛ مهر 1389؛ شماره 4

4) ابوعیسی ترمذی، سنن ترمذی؛ محقق: ابومحمد شاکر، دارالدحدیث، قاهره، بی تا

5) أبوالفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلانی (المتوفی: 852هـ)؛ الإصابة فی تمییز الصحابة؛ تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود وعلی محمد معوض؛ الناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت؛ الطبعة: 1415 ق

6) ابن عبداله البر، یوسف بن عبدالله/ بجاوی، علی محمد، ا الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، اار الجیل؛ بیروت؛ 1412ق

7) ابن حنبل، احمد بن محمد؛ مسند الامام احمد بن حنبل؛ محقیقن: عبدالله بن عبدالمحسن ترکی و همکاران؛ موسسه الرساله، بیروت؛ 1416ق

8) أبو الحسن علی بن أبی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی الجزری، عز الدین ابن الأثیر؛ أسد الغابة فی معرفة الصحابة؛ المحقق: علی محمد معوض - عادل أحمد عبد الموجود؛ الناشر: دار الکتب العلمیة؛ 1415ق

9) انوار ولایت، مجله شمیم یاس، شهریور و مهر 1381، پیش شماره 14

10) انیسی، فریبا؛ بسیج، زن بسیجی (به مناسبت پنج آذر رو بسیج)؛ مجله پیام زن؛ دی 1387؛ شماره 202

11) الیاسی، محمدحسین/سوری، فاطمه؛ بررسی میزان آمادگی زنان ایرانی برای با بحرانهای سیاسی-امنیتی؛ نشریه مطالعات راهبردی بسیج؛ بهار 1383؛ شماره 22

12) بغدادی، محمد بن سمیع بن منیع؛ طبقات الکبری؛ مترجم: محمود مهدوی دامغانی؛ فرهنگ و اندیشه؛ 1374

13) بی نا؛ کتاب شناسی؛ نشریه شاهد یاران؛ مهر 1388؛ شماره 47

14) پرهام، باقر،.1993 م. مبانی و کارکرد شهریاری در شاهنامه و اهمیت آن ها در سنجش خرد سیاسی در ایران، مجله فرهنگ، دوشنبه 1993 مش 4-6

15) جوادی یگانه محمدرضا و سید علی محمد صحفی.1392. روایت زنانه از جنگ. تحلیل انتقادی کتاب دا. فصلنامه نقد ادبی، سال ششمش 21 صص 85-110

16) حسینی، اعظم..1388. دا - خاطرات سیده زهرا حسینی، چ 12، تهران: انتشارات سوره مهر

17) حسون محمد/ مشکور، ام علی؛ اعلام النساء المومنات؛ اسوه؛ تهران؛ 1421 ق

18) داودالموسوی، سیده الزهرا؛ بررسی نقش نظامی و پشتیبانی زنان استان سمنان در دوران هشت سال دفاع مقدس؛ پایانامه کارشناسی ارشد؛ استاد راهنما: دکترمهری ادریسی؛ استاد راهنما: دکتر ابوالقاسم پیاده کوهسار؛ دانشگاه آزاد شاهرود؛ تابستان 1391

19) داودآبادی، مهدی- احمدی فاطمه؛ بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ نشریه معرفت فرهنگی اجتماعی؛ تابستان 1395؛ شماره 27

20) رضوانیان، قدسیه.1388. از سرگذشت نویسی به داستان نویسی، مازندران، تهران: دانشگاه مازندران

21) رجب زاده، هاشم،.1378.، کتب جنگ و ترجمه ژاپونی ان، ایران شناسی، ش 2 ص 36

22) شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس؛ مجله شمیم یاس؛ دی1383؛ شماره 22

23) شریعتی، زهره؛ زن در آیینه دفاع مقدس؛ مجله شمیم یاس؛ بهمن 1383؛ شماره 23

24) شیخیان، علی/ منصورنژاد؛ محمد؛ وحدت مردمی-حضور روحانیت؛ زمزم هدایت، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولایت فقیه در سپاه؛ 1386

25) صفا، ذبیح الله،.1390. حماسه سرایی در ایران، چ 5، تهران: فردوس

26) ضرابی زاده، بهناز.1390. دختر شینا، تهران: سوره مهر

27) غفاری جاهد، مریم.1388. نگاهی انتقادی به دا، روزنامه امتیاز 30 بهمن و 1 و 2 اسفند 88

28) فلکی، محمود.1382. روای داستان،. تئوری های پایه ای داستان نویسی. تهران: بازتاب نگار

29) کتاب «نقش زنان در دفاع مقدس»؛ مؤسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد انقلاب اسلامی

30) م‍ت‍ق‍ی، ع‍ل‍ی ب‍ن ح‍س‍ام ال‍دی‍ن؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال؛ موسسه الرساله؛ بیروت؛ 1413ق

31) نقش زنان مسلمان در جنگ؛ گروه تاریخ اسلام مرکز بررسی و تحقیقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ چاپ اول، بهار ١٣6

32) واقدی، محمد بن عمر؛ کتاب الغازی؛ موسسه الاعلامی للمطبوعات، بیروت، 1409ق