مصادیق کسب حرام

با توجه به این که مبناى گفتار، تفسیر و تاویل ما از سخنان امام سجاد علیه السلام مبتنى بر مسائل اخلاقى است ، فقط از این دیدگاه به آن نگاه مى کنیم و تا حد امکان ، همه مصادیقى را که از نظر اخلاقى مورد نهى و مذمت قرار گرفته است بیان مى کنیم :
1 - ربا
از مصادیق بارز و روشن کسب حرام ک در کتاب الهى و روایات اهل بیت علیهم السلام به شدت مورد نهى واقع شده ، رباست .
ربا، علاوه بر حرمت و ممنوعیت فقهى و ترتب آثار سوءاقتصادى ، از منظر اخلاقى به شدت مذمت شده است . مرحوم شیخ حر عاملى علیه الرحمة در کتاب ((وسایل الشیعه )) روایتى از امام صادق علیه السلام نقل نموده اند که حضرت فرمودند:
انَّما حرّم اللّه الرِّبا کیلا یَمتَنَعوا من صَنَائِعِ المعروف ⁽³⁸¹⁾.
((خداوند متعال ، ربا را حرام کرد تا این که خلق و خوى معروف و اقدام به خیر در میان مردم فراموش نشود)).
یکى از علت هاى نهى این عمل از طرف شارع مقدس این است که عادت به ریا موجب تحاشى و فرار از معاضدت و یارى برادران مسلمان و دیگران است . حاکمیت روح منفعت طلبى باعث مى شود که در انسان اندیشه و فکر خدمت به نیازمندان و محتاجان ، تحت الشعاع قرار بگیرد و روح بلند و ظریف انسان دوستى او از بین برود. نوع دوستى ، کمک به دیگران ، دستگیرى نیازمندان ، همراهى با حاجتمندان حسنه و ملکه اخلاقى است که در معارف اخلاقى اسلام به آنها توصیه شده است . در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمودند:
الماشى فى حاجة اءخیه کالساعى بین الصفا و المروة و قاضى حاجته کالمتشحِّط بذمّه فى سبیل اللّه یوم بدر و اُحد⁽³⁸²⁾.
((کسى که یک قدم براى حل مشکل برادرش بردارد، مثل کسى است که بین صفا و مروه سعى مى کند و کسى که در قضاى حاجت مومن حرکت کند، مانند کسى است که خونش در روز جنگ بدر و احد در راه خدا به زمین ریخته شود)).
انسان مومنى که براى برآورده کردن حاجت مومن دیگر حرکت کند، مانند کسى است که در جنگ بدر یا احد به فرماندهى شخص رسول اللّه صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم جنگیده و خونش ریخته شده است . و به یقین در صدر اسلام شهیدى پرفضیلت تر از شهداى بدر و احد نداریم . حال اگر کسى رباخوار شد، ممکن است در آغاز همه روح ظریف نوع دوستى او از بین نرود، اما تدریجا روحیه ارزشمند او در نوع دوستى ، علاقه به برادران و دستگیرى از نیازمندان تحت الشعاع قرار مى گیرد و به مرتبه اى مى رسد که براى تامین امیال منفعت طلبانه خود به هیچ وجه کمک به دیگران را لحاظ نمى کند. و به همین دلیل است که در معارف دین از رباخوارى نهى و مذمت شده است . در روایتى از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم آمده است که :
مَن اءکل الرّبا مَلَاءَ اللّه بَطنِهِ مِن نَار جهنَّم بِقَدر ما اءَکل و اءِنِ اکتَسَبَ منه مالا لم یقبل اللّه منه شیئا من عَمَلِهِ و لم یَزَل فى لعنة اللّه و الملائکة ما کان عنده قیراطا⁽³⁸³⁾.
((هر کسى که ربا بخورد، به همان اندازه ، خداوند شکم او را مالامال از آتش ‍ جهنم مى کند و اگر به اندازه قیراطى مال ربا نزد فرد باشد، مادامى که این مال ربا نزد اوست ، خداوند هیچ کدام از اعمال او را نمى پذیرد و پیوسته لعنت خداوند و ملائکه شامل حال او خواهد بود)).
از مجموعه روایات و ادله حرمت ربا، این نکته استفاده مى کنیم که : رباخوارى به عنوان محاربه و جنگ با خدا و رسول خدا صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم تلقى شده است .
در قرآن کریم آمده است :
فان لم تفعلوا فاءذنوا بحرب من اللّه و رسوله ⁽³⁸⁴⁾.
((پس اگر ترک ربا نکردید آگاه باشید که به جنگ خدا و رسول آن برخاسته اید)).
و این چیزى نیست جز همان روح بلند انسانى و هدف غایى خلقت و آفرینش انسان که با آلوده شدن به اینگونه مسائل ، تحت تاثیر قرار مى گیرد که غرض خلقت چنین انسانى نیست . وجوه و دلایل اقتصادى و فقهى نهى ربا در روایتى به نقل از امام صادق علیه السلام اینگونه ذکر شده است :
لو کان الربا حلالا لترک الناس التجارات و ما یحتاجون الیه ⁽³⁸⁵⁾.
((اگر خداوند ربا را حلال قرار داده بود، مردم کسب و تجارت و نقل و انتقال اموال را رها مى کردند)).
اصولا در زندگى بشرى نیاز به تجارت امرى طبیعى است ، علاوه بر این که :
فحرّم اللّه عزوجل على العباد الربا لعلّة فساد الاموال ⁽³⁸⁶⁾.
((خداوند ربا را حرام قرار داد؛ چون موجب فساد در اموال مردم مى شود)).
در مقابل مى بینیم براى تحرک اقتصادى به فعالیتهاى جسمانى و کار کشیدن از جسم تاکید فراوانى شده است . از حضرت رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم سوال شد:
اءَى کَسبِ الرَّجلِ اءَطیَب ؟ قال : عمل الرجل بیده ⁽³⁸⁷⁾.
(( چه کسبى براى انسان پاکیزه تر است ؟ فرمودند: آنچه با دسترنج خود به دست آورده است )).
یا در روایت دیگرى از آن حضرت نقل شده است که فرمودند:
مَن اءَکل مِن کدِّ یده یکون یوم القیامة فى عداد الانبیاء و یاءخذ ثواب الانبیاء⁽³⁸⁸⁾.
((کسى که از حاصل تلاش و دسترنج خود، زندگى اش را اداره کند، روز قیامت در زمره انبیا محشور مى شود و آن ثوابى که خدا به انبیاى الهى مى دهد به او هم عنایت مى کند)).
یا در روایت دیگرى از پیامبر اکرم صَلى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم این چنین وارد شده است :
الکاد على عیاله کالمجاهد فى سبیل اللّه ⁽³⁸⁹⁾.
((کسى که براى تامین نیاز خود و خانواده اش تلاش کند، مانند مجاهد فى سبیل اللّه است )).
در مقابل ، بى کارى ، بى عارى و تلاش نکردن ، به شدت مورد بغض انبیا و اولیاى الهى قرار گرفته است . روایتى از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم وارد شده است که فرمودند:
ان اللّه یبغض الشّابّ الفارغ ⁽³⁹⁰⁾.
((جوان بى کار مبغوض خداوند است )).
ابن عباس در روایتى از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم آورده است که :
کان رسول اللّه صَلى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم اذا نظ((گاه افرادى خدمت رسول اکر صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم مى رسیدند؛ وقتى حضرت ایشان را مى دیدند مسرور و شاد مى شدند و از شغلشان مى پرسیدند؛ اگر مى گفتند کارى ندارند، حضرت مى فرمودند: از چشم من افتادند)).
مرحوم کلینى روایتى را نقل مى کند که شخصى حضور امام صادق علیه السلام آمد و گفت : ((همسایه خوبى پیدا کرده ایم ؛ مرتب نماز مى خواند، روزه مى گیرد و خیلى آدم خوبى است . حضرت پرسیدند: چه کسى زندگى او را تامین مى کند؟ گفت : برادرش . امام علیه السلام فرمودند: برادرش از او عابدتر است ؛ براى این که همه زندگى اش را به عبادت مى گذراند))⁽³⁹²⁾.
پس معلوم مى شود عبادت فقط این نیست که انسان نماز، روزه و اعمال مشخص شده دین را انجام بدهد، نفس کسب ، تجارت ، زحمت و تحصیل درآمد هم از دیدگاه شرع مقدس ، نوعى عبادت تلقى شده است . امام صادق علیه السلام در مقابل آن ذکسانى که ترک کار و تلاش و فعالیت مى کنند و زندگى خود را با رباخوارى و به اصطلاح با چرخش سرمایه اداره مى کنند، به شدت ایستاده و عمل آنها را مذمت فرموده اند. در روایتى از آن حضرت وارد شده است که مى فرمایند:
دِرهَم رِبَا اءَعظَمُ عنداللّه مِن سَبعِینَ زَنیَّة کلَّها بِذَاتِ محرم فى بیت اللّه الحرام ⁽³⁹³⁾.
((گناه یک درهم رباخوارى نزد پروردگار از هفتاد مرتبه زناى با محرم در خانه خدا بالاتر است )).
2 - غش در معامله
از دیگر مصادیق درآمدهاى نامشروع که از نظر فقهى و اخلاقى مورد نهى قرار گرفته ، غش در معامله است . در روایتى از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم وارد شده است :
اءَلا و مَن غشِّنا فلیس منّا قالها ثلاث مرّات و مَن غشّ اءَخاه المسلم نزع اللّه برکة رزقه و اءَفسد علیه معیشته و وَکلَه الى نفسه ⁽³⁹⁴⁾.
((کسى که در معاملاتش ، غش کند از زمره مسلمین محسوب نخواهد شد. حضرت این جمله را سه بار تکرار کردند. کسى که با برادر مسلمانش غش در معامله کند، خداوند برکت را از مال او برمى دارد؛ اگرچه با این عمل ، درآمد بسیارى تحصیل کند زندگى را بر او سخت مى کند و علاوه بر این ، او را در زندگى به حال خود واگذار مى کند)).
چه بسا افرادى که در معاملات این روش را پیشه کرده اند، اما در قنوت نماز مى گویند: اللّهم لا تکلنا الى انفسنا طرفة عین ابدا خدایا! ما را یک لحظه به خودمان وامگذار؛ در حالى که این رها کردن انسان ، اثر وضعى اعمال خود اوست . در روایتى از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم وارد شده است :
من غش مسلما فى شراء اءو بیع فلیس منا و یحشر یوم القیامة مع الیهود لانهم اءغش الخلق للمسلمین ⁽³⁹⁵⁾.
((کسى که در خرید و فروش با مسلمانى ، غش در معامله داشته باشد از زمره مسلمین خارج شده ، روز قیامت با قوم یهود محشور خواهد شد؛ زیرا از میان همه اقوام و فرق ، یهود بیش از همه به مسلمانان غش و خیانت کردند)).
خیانت به مسلمانان ، خصوصیت قوم یهود است و اگر انسان مسلمانى متصف به این خصیصه اخلاقى شود، در قیامت با آن قومى که این ویژگى در انحصار آنها بوده محشور خواهد شد. بنابراین از مصادیق و درآمدهاى ممنوع ، خیانت در معامله با برادر مسلمان است که در شرع مقدس به هیچ وجه جایز نیست .
3 - رشوه
یکى دیگر از مصادیق ممنوع و ناروا، رشا و ارتشا است ؛ یعنى رشوه دادن و گرفتن . در تفسیر آیه شریفه : اءکّالون للسُّحت ⁽³⁹⁶⁾ روایتى از امام هشتم اباالحسن الرضا علیه السلام وارد شده است که ایشان از امیرالمومنین علیه السلام نقل کرده اند که حضرت درباره کسانى که حرام خوارى مى کنند، فرمودند:
هو الرجل یقضى لاخیه الحاجة ثمّ یقبل هدیته ⁽³⁹⁷⁾.
((انسان نیازمند و گرفتار دست به سوى برادر مسلمانش دراز مى کند که مشکلش حل شود؛ و او در قبال قضاى حاجت برادر مومن خود، مطالبه اجر و مزد مى کند)).
اسم این عمل رشوه است که از نظر اخلاقى مذموم است و از نظر فقهى مورد اشکال است . در روایتى از امام صادق على علیه السلام وارد شده است :
من اءَکَلَ السُّحت الرشوة فى الحکم ⁽³⁹⁸⁾.
((رشوه گرفتن در دادرسى از مصادیق حرام خوارى است )).
یکى دیگر از مصادیق حرام خوارى ، رشوه گرفتن در امر قضا است که واقعا از مواردى است که در روایات با لحن تندى از آن یاد شده است . از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم روایت شده است که فرمودند:
لعن اللّه الرّاشى و المرتشى و من بینهما یمشى ⁽³⁹⁹⁾.
((کسى که رشوه مى دهد یا میگیرد و هم آن که در این بین ، دلالى مى کند، همه به لعنت الهى مبتلا و از رحمت او دور هستند)).
بنابراین ، هر چیزى که روح ظریف و بلند انسانى را از نظر اخلاقى تحت تاثیر قرار داده ، از اوج عظمت روحى ساقط کند منع شده است ؛ هرچند از زاویه فقهى گاهى منتهى به حرمت شده و گاهى در مرتبه کراهت مى ماند.
4 - دزدى
ما شاید کمتر حق الناسى داشته باشیم که براى آن ، حد معین شده باشد. معمولا حدود الهى در باب لواط، زنا، شرب خمر و امثال آن است ، ولى سرقت و دزدى از حقوقى است که خداوند برایش حد معین کرده است . در قرآن آمده است :
و السارق و السارقة فاقطعوا اءیدیهما⁽⁴⁰⁰⁾.
((دست مرد و زن سارق را ببرید)).
در روایتى از امام محمد باقر علیه السلام آمده است که :
لا یسرق السارق و هو مؤ من ⁽⁴⁰¹⁾.
((اصلا نمى شود کسى دزدى کند و در همان حال مومن هم باشد)).
آن کسى که اموال دیگران را سرقت مى کند، در حقیقت ایمانش را از دست داده است . غصب و غارت اموال دیگران ، همه از مصادیق درآمدهاى نامشروع است .
5 - احتکار
از مصادیقى که به خصوص در این روزگار آن هم از دیدگاه اخلاقى باید مورد توجه قرار گیرد، مساله احتکار است . در روایتى از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم نقل شده است که فرمودند:
لان یلقى اللّه العبد سارقا اءحب من اءن یلقاه اللّه و قد احتکر الطعام اءربعین یوما⁽⁴⁰²⁾.
((اگر خدا بنده اى را در حال دزدى ببیند خوش تر دارم تا او را در حال احتکار طعام ببیند آن هم در چهل روز)).
از رسول اکرم صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم روایت شده است که از جبرئیل علیه السلام نقل مى کند:
اطَّلَعتُ فى النَّار فرَاءَیتُ وادِیا فى جهنَّم یُغلَى فقُلت یا مالک لمَن هذا فقال لثلاثة المُحتَکِرینَ و المُدمِنینَ الخَمر و القوّادین ⁽⁴⁰³⁾.
((من بر جهنم مشرف شدم ؛ سرزمینى را دیدم که در غلیان و جوشش ‍ است . پرسیدم : این وادى ، جایگاه چه کسانى است ؟ گفت : خداوند این جایگاه را براى سه گروه خلق کرده است : یک گروه ، کسانى که نیازمندى هاى مردم را احتکار و پنهان مى کنند؛ گروه دیگر کسانى که دایم الخمر هستند؛ و گروه سوم افرادى که به حرام بین زن و مرد ارتباط برقرار مى کنند)).
صرف نظر از جهات فقهى و آثار سویى که موجب فلج شدن چرخ اقتصادى اجتماع مى شود، این یک حرکت زشت اخلاقى است که انسان فقط خود را مى بیند و غریزه نفسانى پول پرستى خود را با احتکار نیازمندى مردم اشباع ؛ و دیگران را در عین نیاز و حاجت رها کند. بنابراین ، براى جلوگیرى از این حرکت ، در فقه قواعدى داریم .
در روایات وارد شده که مکروه است که افراد بیرون از شهر به استقبال کاروان ها بروند؛ تا زودتر از قیمت جنس ها مطلع شده ارزان بخرند و سپس ‍ وارد شهر کرده ، به علت نیاز مردم ، آن متاع را به بهاى گرانترى بفروشند.⁽⁴⁰⁴⁾ خلاصه ما در باب کسب و تجارت ، از این موارد استحباب و کراهت فراوان داریم .
در روایات داریم که امام صادق علیه السلام هزار دینار به عنوان سرمایه به یکى از عوامل خود به نام مصادف داده بودند که تجارت کند. این شخص ‍ مى گوید: ما متاعى خریدیم و به مصر رفتیم . در آن جا این جنس خیلى مرغوب و نایاب بود. هم قسم شدیم که این جنس را به دو برابر قیمت خرید بفروشیم . بعد از بازگشت از مصر دو کیسه به حضور امام علیه السلام تقدیم کردم و گفتم : هزار دینار اصل سرمایه و هزار دینار سود آن است . حضرت فرمودند: چگونه شما این درآمد را به دست آوردید؟ وقتى ماجرا را براى حضرت توضیح دادم ؛ امام علیه السلام فرمودند: من این پول را نمى خواهم و به این پول دست نمى زنم و سپس فرمودند:
یا مصادف مجالدة السیوف اءهون من طلب الحلال ⁽⁴⁰⁵⁾.
((اى مصادف ! جنگیدن با شمشیر، آسان تر از تحصیل درآمد حلال است )).
لذا در باب احتکار داریم که اگر متاع احتکار شده ، مورد نیاز مردم باشد، شخص را ملزم به فروش مى کنند. این حساسیت در عهد پیغمبر صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم عمدتا روى طعام ، قوت و غذاى مردم بوده است ر الى الرجل فاعجبه ، قال : له حِرفة ؟ فان قالوا:لا، قال : سقط من عینى ⁽³⁹¹⁾.