١- مقدمه و طرح مسئله
کوشش این نوشتار، آن است که گامی در آسیب شناسی ارزش های انقلاب اسلامی در مدارس از طریق "واکاوی مهجوریت افکار و اندیشه های شهید باهنر در نظام تعلیم و تربیت " باشد. گسترش وسایل ارتباطی و تغییر و تحولات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی در جامعۀ ایران امروزی منجر بدان شده تا جوانان ما نسبت به ارزش های انقلاب اسلامی و فرهنگ شهدا، فاصله گیرند و روند فروپاشی فرهنگ انقلاب را که به نوبۀ خود هریک سندی از فرهنگ ملی محسوب میشوند، تسریع نمایند و با توجه به فقر منابع فرهنگی، اهمیت بازنگری و سرعت بخشیدن در گردآوری فرهنگ وارزش های انقلاب اسلامی و آموزش آن که از منابع مهم احیای ارزش های انقلاب اسلامی میباشد، در مدارس به شکل موضوعی و با تعریف مدون آن به همراه تصاویر و نرم افزار و ساخت فیلم و ثبت آثار دفاع مقدس امری ضروری به نظر میرسد. آموزش ارزش های انقلاب اسلامی و توسعۀ آن به ویژه توجه به فرهنگ و ادب دفاع مقدس و شناخت افکار شخصیت هایی از قبیل: شهید باهنر در مدارس به عنوان هستۀ مرکزی فعالیت های پژوهشی ارزش های انقلاب اسلامی از عواملی چون معلم و ارتباط و همکاری سازمان های محلی و دولتی متأثر است. ازآنجاکه ارزش های انقلاب اسلامی در متون درسی و فعالیت های مدارس با آسیب هایی روبه رو است ، محققان پژوهش حاضر با مصاحبه و نظرسنجی اولیه از دبیران پرورشی و علوم اجتماعی به بررسی پیشینۀ تحقیق و تنگناها و مشکلات گسترش ارزش های انقلاب اسلامی به ویژه زندگی وافکار شهید باهنردر مدارس پرداختند.
٢- روش تحقیق وسوالات اصلی
روش تحقیق در پژوهش حاضر، روش میدانی توصیفی- زمینه یابی است که با استفاده از پرسش نامه، مصاحبه انجام شده ازکارشناسان و مطالعه ی کتابخانه ای صورت پذیرفته است. پرسش نامه شامل ٢٠ سؤال بسته می باشد. ٥٠ آزمودنی شامل دبیران پرورشی وعلوم اجتماعی می باشند که به سؤالات آن پاسخ گفتند. سوالات تحقیق عبارتند از:
١- چه عواملی در آموزش و پرورش موجب مهجوریت افکار شهید باهنر در مدارس شده است؟
٢- چه عواملی موجب مهجوریت افکار شهید باهنر در جامعه ی ما شده است؟
٣- زندگی و آثار شهید باهنر
شهید حجت الاسلام دکتر محمد جواد باهنر، در سال ١٣١٢ در یک خانواده پیشه ور ساده در شهر کرمان به دنیا آمد و خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را در مکتب آموخت و سپس به تحصیل علوم دینی در مدرسه معصومیه آن شهر پرداخت.
همزمان، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را نیز ادامه داد و پس از اخذ دیپلم در سال ١٣٣٢ به قم رفت و سطوح عالی علوم اسلامی را در حوزه علمیه قم طی کرد. وی فقه را در محضر مرحوم آیت الله بروجردی، فقه و اصول را در محضر امام خمینی (ره) و تفسیر و فلسفه را نزد علامه طباطبایی فراگرفت. شهید باهنر سپس به تحصیلات دانشگاهی رو آورد و حدود سال ١٣٣٧ موفق به اخذ لیسانس در رشته الهیات و بعد از آن موفق به اخذ فوق لیسانس در رشته علوم تربیتی و سپس دکترای الهیات از دانشگاه تهران شد. شهید باهنر ضمن تدریس و ایراد خطابه و برنامه ریزی، دینی، به تالیف کتب درسی اشتغال ورزید و حدود سی کتاب و جزوه تعلیمات دینی را برای تدریس (از دوره ابتدایی تا دانشسرا) تالیف کرد؛ وی همزمان، فعالیتهای اجتماعی خود را نیز ادامه داد و در تاسیس (دفتر نشر و فرهنگ اسلامی -کانون توحید ومدرسه رفاه) نقش موثری داشت.
شهید باهنر در سال ١٣٤١، همکاری خود را با نهضت اسلامی و سیاسی روحانیت به رهبری امام خمینی (ره) آغاز کرد و در اسفند ماه ١٣٤٢ پس از ایراد سخنرانی هایی در مساجدو حسینیه ارشاد به مناسبت سالگرد حادثه فیضیه، دستگیر شد و پس از آن متناوبا شش بار به زندانهای کوتاه مدت محکوم شد و از سال ١٣٥٠ ممنوع المنبر گردید و بالاجبار در جلساتی که به عنوان کلاس درس برپا می شد، سخنرانی و به بیان نقطه نظرات اسلامی، انقلابی خود می پرداخت. وی در سال ١٣٥٧ به فرمان امام (ره) و به همراه چندتن از یاران، مامور تنظیم اعتصابات شد و در همان سال نیز با فرمان امام به عضویت شورای انقلاب اسلامی در آمد.
شهید باهنر که به سرنوشت آموزش کشور و آینده نونهالان انقلاب بی اندازه توجه داشت و مدام در فکر بهبود و پیشرفت آن بود، سرانجام در کابینه محمد علی رجائی به سمت وزیر آموزش و پرورش منصوب شد. پس از فاجعه شوم بمب گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی و شهادت دکتر بهشتی، شهید باهنر به عنوان دبیر کل حزب جمهوری اسلامی انتخاب شد و به دنبال انتخاب شهید رجائی به سمت ریاست جمهوری، به عنوان نخست وزیر جمهوری اسلامی به مجلس معرفی شد که با رای قاطع مجلس به تشکیل کابینه خود پرداخت.
این شهید فرزانه و سراسر اخلاق و اخلاص، که خود را وقف خدمت به مردم ستمدیده کرده بود، سرانجام پس از سالها مبارزه تلاش، به همراه یار و یاور دیرینه اش (محمد علی رجائی) رئیس جمهور اسلامی ایران، در هشتم شهریور ١٣٦٠ در انفجار ساختمان نخست وزیری که به دست منافقین کوردل صورت گرفت به مقام منیع شهادت دست یافت. (برگرفته از کتاب «روزها و رویدادها جلد دوم» تالیف: جمعی از نویسندگان)
آثار شهید باهنر
سیری در عقاید و اخلاق اسلام
کتاب سیری در عقاید و اخلاق اسلامی از بخش هایی چون ریشه پیدایش دین، اصول اعتقادی و پایه های جهان بینی، اخلاق اسلامی تشکیل شده است.
کتاب انسان و خودسازی
در این کتاب بیشتر از مباحث دیگر، مبحث های اخلاقی جلوه میکند.
کتاب درس هایی از اسلام برای نوجوانان
در این کتاب درس هایی اخلاقی و اجتماعی از اسلام برای نوجوانان داده شده است. در این کتاب به مسائلی نظیر سرگذشت پیامبران، سرگذشت امامان شیعه، عدالت، حق محرومان، خصلت های پسندیده و ناپسند و... اشاره شده است.
کتاب فرهنگ انقلاب اسلامی
در این کتاب درباره انقلاب اسلامی و ریشه های پیدایش آن و ارزش های انقلابی بحث شده است. نیز به نقش مردم و اسلام اشاره شده است.
گذرگاههای الحاد
در این کتاب در مورد مباحث علم گرایی، رئالیسم و ایده آلیسم ، انسان برای جامعه شناختی دین و مقایسه وضعیت جوامع اسلامی و غیراسلامی صحبت شده است.
کتاب مواضع ما در ولایت و رهبری
این کتاب از بخش های امامت و هدایت، حدود امامت و ولایت ، مردم و مسئلۀ ولایت و رهبری، معاد تشکیل شده است که در بخش امامت و هدایت، ویژگیهای امام را گفته است.
کتاب اصول دین و احکام برای خانواده
در ابتدای این کتاب به مسائلی مثل راه های شناخت خدا، امامت، تقلید، قیامت، معرفی اسلام و... پرداخته میشود که در بخش امامت به معرفی ١٢ امام شیعه میپردازد و زندگی آنها را به طور خلاصه ارائه میدهد.
بررسی فرهنگ و اندیشه های تربیتی انقلاب اسلامی در اندیشه های شهید باهنر
٣- ١- شهادت
از نظر شهید باهنر ویکی از بارزترین اندیشه هایش که بی تردید تحت تأثیر واقعه ی عاشورا و آیات قرآنی وفرهنگ علوی بوده توجه واهمیت به فرهنگ شهادت می باشد. وی شهیدان واقعی را به تعداد انگشتان دست می داند و چنین تعبیراتی را در آثارش پیرامون نوستالوژی شهادت بکاربرده است : از قبیل: شهیدان شاهد- لقاء الله –الی الله المصیر –انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه –عبادالله - فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی (باهنر: مواضع ما در ولایت ورهبری: ١٣٧٣ص ١٩)
٣- ٢- امامت
امامت از دیدگاه شهید باهنر اساس کل جهان وآفرینش است حتی از مقام پیامبر هم والاتر است چرا که پیامبران قبل از رسیدن به مقام نبوت مقام امامت داشته اند. وی اعتقاد دارد کلماتی که در قرآن با تعبیر هدایت، هدی، یهدی، اهتدی، هادی وهمیه ی تعبیرات مشابهی که از این ماده اشتقاق پیدا کرده است برای کل جهان، برای دریا ها، کوه ها، انسان ها با بحث ومسئله ی امامت ارتباط دارد. ( (باهنر: مواضع ما در ولایت ورهبری: ١٣٧٣ص ٢١- ٢٢) ودر این زمینه سه نوع هدایت را مطرح نمود:
١- هدایت عام طبیعی: که پیرامون غرایز جسمانی انسان است وبا حیوانت مشترک می باشد.
٢- هدایت فطری: هدایت فطری بالا تر از هدایت طبیعی است چنان که قرآن فرموده: "... ثم انشاناه خلقا اخر فتبارکالله احسن الخالقین. (مومنون /١٤)... بعداز آن او را خلقتی دیگر انشاء نمودیم پس آفرین بر بهترین آفریننده. "این هدایت زمینه ی وردد انسان به بحث امامت است وانسان را از سایر موجودات والاتر قرار می رهد.
٣- ٣- هدایت انبیاء:
انسان برای ساختن جامعه ی توحیدی نیاز به قوانینی دارد که که به هدایت انبیاء تعبیر می شود. (همان: ص ٢٦- ٢٥) "وجعلناه هم ائمه یهدون بامرنا (انبیاء/٧٣) وآنان را پیشوای مردم ساختیم تا خلق را به امر ما هدایت کنند... " بنا بر تائید سخنان شهید باهنر می توان اهمیت امامت را با مراجعه به آیات قرآنی اثبات نمود: از جمله آیه ١٢٤ سوره بقره و نیز آیات ٦٩ و ٧١ تا ٧٣ سوره انبیاء می توان به سادگی دریافت که چرا خداوند مقام امامت را مهمتر از مقام نبوت می داند و این که چرا خداوند در آیه ٥٤ سوره نساء آن را منصبی بسیار مهم و ارزشمند در نزد خود به شمار می آورد؛ زیرا کسی که امامت را نپذیرفته تحت ربوبیت و ولایت الهی قرار نگرفته است و همانند ابلیس نسبت به پذیرش ولایت الهی در شکل خلافت انسانی تمرد و استکبار ورزیده است. خداوند در آیه ١٢٤ سوره بقره امامت را عهد و پیمان الهی می داند و در آیه ٥٨ سوره نساء آن را امانت خداوند در نزد امامان برمی شمارد و در آیه ٧٢ سوره احزاب بر این امانت الهی و ناتوانی بسیاری از موجودات از تحمل آن خبر می دهد و این که تنها امامانی از انسان ها توانایی حمل آن را دارا بودند و همه انسان ها از تحمل آن ناتوان هستند.(نگاه کنید، روایات تفسیری در ذیل آیات مزبور از کتاب شریف نورالثقلین)
وظایف و قدرت و توانایی هایی که خداوند برای امامان تعریف کرده، شامل اموری چون دعوت مردم به توحید و عبادت (زخرف، آیات ٢٦ تا ٢٨ و نیز مجمع البیان، ذیل آیه و نورالثقلین، ذیل آیه)، هدایت گری و راهنمایی مردم به فرمان الهی (انبیاء آیه ٧٣ و سجده، آیه ٢٤)، رساندن مردم به مطلوب و مقصود، افزون بر ارایه طریق و نشان دادن راه هدایت (انبیاء، آیه ٧٣ و المیزان، ذیل آیه)، حکومت و ولایت بر انسان ها و برپایی دولت عدالت محور الهی (قصص، آیات ٤و ٥ و حدید، آیه ٢٥ و آیات دیگر و نیز نگاه کنید المیزان، ذیل آیه ٥ سوره قصص)، برخورداری از حق ولایت و تصرف در امور مردم (انساء، آیه ٥٩ و نورالثقلین ذیل آیه) وارثان علم قرآن (فاطر، آیات ٣١ و ٣٢)، مرجعیت علمی در مسایل و معارف دینی (نحل، آیه ٤٣ و انبیاء، آیه ٧ و نورالثقلین، ذیل آیه)، عصمت (نساء، آیه ٥٩)، لزوم دوستی و محبت ایشان (شوری، آیه ٤٣ و نورالثقلین ذیل آیه) و مانند آن می شود.
مسأله امامت و پیشوایی امت در قرآن و حدیث از میان تمام مسائل اصلی و فرعی دین به صورت جالب تر و چشم گیرتری مورد توجه و دقت قرار گرفته است که امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «و لم یناد بشئ کما نودی بالولایۀ». بانگی چون بانگ ولایت در هیچ موضوعی از موضوعات شریعت در عالم بر نخواسته است. جد و تأکیدی که خدا و رسول خدا در باب امامت و تعیین ولی و امام مسلمین اعمال فرموده اند در هیچ مسأله از مسایل مربوط به دین نفرموده اند و لذا از همان روز اولی که موضوع نبوت نبی اکرم (صلیالله علیه وآله) به بشر عرضه شد، دنبال آن موضوع «ولایت و امامت» نیز اظهار گردید و شخص «ولی» و «خلیفۀ النبی» هم به نام «علی (علیه السلام)» معین شد و سپس در خلال مدت ٢٣ سال که دوران تبلیغ رسالت است طبق روایات فراوان در هر شرایط مساعدی که پیش میآمد رسول اکرم (صلیالله علیه وآله) تصریحا یا تلویحا سخن از امامت و خلافت به میان آورده و جانشین خود ولی امر مسلمین را به اصحابش معرفی میفرمود. (تلخیص از: کتاب بیان قرآن، آیت الله سید محمد ضیاءآبادی)
٣- ٤- فرهنگ انتظار و مهدویت
کلمۀ «انتظار»، مصدر ثلاثی مزید از ریشۀ (ن، ظ، ر) است. این واژه و مشتقات آن در منابع لغت به معنای «چشم دوختن، با تأمل نگاه کردن». «النظر، الانتظار: تأمل الشئ بالعین»، (جوهری فارابی، صحاح الجوهری، ج ٢، ص ٨٣٠). «نظاره گر بودن، توقع امری را داشتن و مراقب بودن»، «یقال: نظرته وانتظرته إذا ارتقبت حضوره» (زبیدی، تاج العروس، ج ٧، ص ٥٣٩). آمده است.
انتظار، به معنای مطلق «چشمداشت و چشم به راه بودن». در اصطلاح روایات منقول از امامان معصوم علیه السلام کاربرد کلمات «انتظار» و «منتظر» نوعا با واژه های «ظهور» و «فرج»، قرین و همراه است و مراد از آن، معنای اخص کلمه؛ یعنی، «چشم به راه بودن و توقع داشتن ظهور منجی موعود حضرت مهدی علیه السلام در آخر الزمان است.»؛ انتظاری است که به وسعت همۀ تاریخ است و ریشه در جان همۀ انسان ها دارد و هیچ انتظار دیگری به خاک پای این انتظار سترگ نمیارزد.
ویژگیهای مهم انتظار
در این جا به ویژگی های مهم و اساسی انتظار ظهور مهدی علیه السلام اشاره میکنیم:
١. حیات: انتظار در درجۀ نخست، حیات و زندگی را در پی دارد، ماهیت زندگی ایده آل در جوامع بشری و آنچه که انسان نیازمند آن است، با مفهوم انتظار و امید به آینده ارتباط مستقیم دارد.
٢. هم دلی: یکی دیگر از ویژگیهای مهم انتظار، حالت پیوند و هم سویی و هم دلی با امام (علیه السلام) است.
٣. عظمت: این انتظار، چنان سترگ و فراگیر است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، در توصیف منتظران ظهور فرزندش مهدی علیه السلام فرمود: "خوشا به حال کسی که زمان قائم اهل بیت من را درک کند، در حالی که قبل از فرا رسیدن قیام او در زمان غیبتش ، پیرو او بوده و دوستانش را دوست داشته و با دشمنانش به دشمنی برخاسته باشند. چنین کسی در بهشت جزء رفیقان و همراهان من و مورد مهر و محبت من هستند و روز قیامت نزد من ، گرامیترین افراد من خواهند بود. " «طوبی لمن ادرک قائم اهل بیتی و هو یأتم به فی غیبته قبل قیامه و یتولی اولیائه و یعادی أعدائه ذاک من رفقائی و ذوی مودتی و اکرم أمتی علی یوم القیامه» (بحار الانوار، ج ٥١، ص ٧٢).
٤. گستره: انتظار ظهور منجی موعود از نظر گسترة زمانی، دامندارترین آموزة دینی تاریخی است که تمام قلمرو تاریخ را اعم از گذشته، حال و آینده ، در برمیگیرد. آیات ١٠٥ سورة انبیأ، «ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أن الأرض یرثها عبادی الصالحون»؛ «ما در کتاب زبور بعد از ذکر تورات نوشتیم که حتما بندگان شایسته ام را وراثت و حکومت بر زمین خواهم داد.» و نیز در آیۀ ٥٥ سورة نور «وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الأرض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و...»، «خداوند به کسانی از شما که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، وعده میدهد که قطعا آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آن ها، خلافت روی زمین را بخشید، و دین و آیینی را که برای آنان پسندید، پا برجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترس آن ها را به امنیت و آرامش مبدل میکند؛ آن چنان که تنها مرا بپرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت.»
٥. جذبه: انتظار ظهور در فرایند تاریخ، چنان شورانگیز و عشق آفرین باشد که نه تنها مثل دیگر رویکردهای تاریخی، دچار روزمرگی، تکرار، ملالت، کهنگی و فرسودگی نمیشود؛ بلکه هر روز، بر افروخته تر، جذاب تر و تابنده تر از گذشته، جلوه گری میکند.
٣- ٥- عشق به ائمه ی اطهار وامام خمینی (ره)
یکی از مشخصات بارز وچشمگیر فردی در آثار شهید باهنر نوستالوژی عشق به ائمه ی اطهار ونیز امام خمینی (ره) به عنوان استاد ورهبرکه در اکثر نوشته ها وسخنانش عشق وعلاقه ی مشهود است. با مراجعه به آثارش می توان موارد مطرح شده را بررسی کرد.
٣- ٦- اطاعت از ولایت ورهبری
گرچه ولایت ورهبری در بحث امامت مسائلی ذکر شده اما از نظر شهید باهنر موضوع ولایت ورهبری به عنوان نوستالوژی جمعی وگذشته گرا وآینده گرا آنقدر مهم است که آن دو را تفکیک نموده ودر آثارش شرح مفصلی داده است. اهمیت ولایت فقیه در حکومت اسلامی ووظایف مردم نسبت به ولی امر مسلمین و وظایف رهبری وارتباط رهبری با مردم از نکات بسیار جالب ونغزی می باشد که شهید باهنر بر اساس قانون اساسی در آثارش بدان پرداخت وبا توجه به جریانات سیاسی امروزه می تواند راهگشای بحران های سیاسی ما باشد.
همچنین با بررسی و تحلیل اندیشه های شهید باهنر، خصوصیات و ویژگیهای زیر در ارتباط با ارزش های انقلاب دیده میشود: درک و شناخت امام و نیاز مبرم به او و درک حق ولایت او وپذیرش ولایت و سرپرستی و حاکمیت و پیشوایی امام و اطاعت و تبعیت از امام و شناخت و اطاعت از ولی فقیه و قیام علیه ستم و استقرار نظام اسلامی. ساده زیستی مسؤولان و با مردم زیستن اجرای عدالت و مبارزه با رانت خواران اقتصادی احترام و پیروی از ولایت فقیه اهمیت و قداست شهدا و خانواده هایشان گسترش عدالت اجتماعی اقتصادی در جامعه مهربانی و صمیمی بودن با مردم نفی مارکسیسیم و نظام سرمایه داری غرب و تبعیض نژادی اهمیت و ارزش به فرهنگ عاشورایی و اندیشه های مبارزاتی حضرت زینب و امام سجاد (ع) مقابله با تهاجم فرهنگی و جنگ نرم با توجه و اهمیت به الگوی مبارزاتی ائمۀ اطهار. معرفی و تبیین ویژگی و برتریهای اندیشۀ مهدویت در مقایسه با دیگر نظریات.
٤- یافته های تحقیق
٤- ١- چه عواملی در آموزش وپرورش موجب شناخت کم افکار شهید باهنر در مدارس شده است؟
جدول شماره ١. تحقیق به فراوانی به درصد
٤- ٢- چه عواملی موجب مهجوریت افکار شهید باهنر در جامعه ی ما شده است؟
جدول شماره ٢. تحقیق به فراوانی به درصد
٥- تحلیل سوالات
مطالعات توصیفی –زمینه یابی که دراین تحقیق انجام گرفته وبا توجه به نتایج آزمون فرضیات نتایج نهایی را می توان به شرح ذیل بیان نمود.
٥- ١- چه عواملی در آموزش وپرورش موجب شناخت کم اندیشه های شهید باهنر در مدارس شده است؟
با توجه به نتایج به دست آمده در رابطه با این سؤال از سوی پاسخ دهندگان موارد زیر را عمده ترین عوامل موانع شناخت افکار شهید باهنر در مدارس عنوان کردند: نبود زندگینامه مدون شهید باهنر در متون درسی- بیتوجهی مؤلفین به شخصیت های مهم وتأثیرگذار انقلابی در متون درسی- آشنایی کم دبیران نسل جدید انقلاب با افکار شهید باهنر- بیتوجهی به ادبیات و تاریخ دفاع مقدس در متون درسی- نبود برنامه های فرهنگی خاص پیرامون اندیشه های شهید باهنر در مدارس بنابراین، یافته های تحقیق نشان میدهند رفع آسیب های فوق در توسعه افکار شهید باهنر در مدارس الزامی است.
٥- ٢- چه عواملی موجب مهجوریت افکار شهید باهنر در جامعه ی ما شده است؟
بر اساس نتایج به دست آمده در رابطه با این سؤال از سوی پاسخ دهندگان موارد زیر را عمده ترین عوامل موانع شناخت افکار شهید باهنر در جامعه ی ما عنوان کردند: رواج تجمل گرایی و رفاه طلبی - ارتباط کم مردم با مساجد و کتابخانه ها - رواج بدحجابی در جامعه (هوس مداری خانواده ها)- تهاجم به ارزش های والای جامعه ما از سوی غربی ها بنابراین ، یافته های تحقیق نشان میدهند رفع آسیب های فوق در توسعه توسعه ارزش های انقلاب اسلامی در مدارس الزامی است.
٦- تطبیق و تفسیر یافته ها بر اساس پیشینه ی تحقیق
در این بخش از مقاله با توجه به یافته های کارشناسان حوزه ی ادبیات وفرهنگ ایثارگری وشهادت به تحلیل وتفسیر عوامل بیتوجهی به افکار شهید باهنر وفرهنگ وارزشهای انقلاب می پردازیم:
نجفی (١٣٨٩) در یافته هایش موارد زیر را به عنوان مهم ترین عوامل آسیب شناسی فرهنگ شهادت در یافته هایش نشان داد که عبارتند از: عدم پرداخت به آسیب شناسی ادبیات جنگ، فقر فرهنگی، نوپا بودن نثر داستانی جدید فارسی، کم کاری نویسندگان ایران ، محدودیت تجربه های جنگی نویسندگان ما، کم تجربگی ادبی نویسندگان جنگ کشورمان، غلبۀ خاطره نگاری بر ادبیات دفاع مقدس، آسیب های برآمده از ضعف در سیاست گذاریها، کمبود نقدهای آسیب شناسانه، پژوهش ها و آثار نظری، آسیب شناسی ساختارشناسانه ادبیات پایداری، عدم خلاقیت و گرته برداری از نویسندگان دیگر. وی یکی از مهم ترین علل آسیب شناسی ادبیات پایداری را فقر فرهنگی دانست، فقر کتاب خوانی به طور عام و کمبود تقاضای ملی برای ادبیات داستانی به طور خاص است. کشوری که سرانۀ مطالعۀ آن، چند دقیقه بیش نیست و پس از گذشت سیسال، شمارگان متوسط چاپ آثار در این مملکت هفتاد میلیونی هنوز از سه هزار نسخه و در حوزة ادبیات داستانی از دو هزار نسخه فراتر نمیرود، چگونه میتوان چشم داشت رقابت با کشورهایی را پروراند که شمارگان آثار و سرانۀ مطالعۀ مردمانش ده ها و بلکه، صدها برابر ماست؟ بنا به آمار رسمی، روسیه حتی در بدترین دوره های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی خود، بالاترین سرانۀ مطالعه در جهان را برای سالیان سال حفظ کرده بود.
اکبرلو در تحقیق (٢٣مهر ١٣٨٦) در واکاوی ومهجوریت ادبیات دفاع مقدس به مواردی چون دولتی بودن فرهنگ و هنر دفاع مقدس، عدم بیان حقایق جنگ در ادبیات دفاع مقدس، نگاه نفتی و سودجویانه به آثار ادبیات دفاع مقدس، تولید آثار ادبی در سطح نازل و ضعیف، نگاه محافظه کاری به نقد ادبیات دفاع مقدس، انحصاری شدن چاپ و نشر کتاب های ادبیات دفاع مقدس و یکنواختی و تکراری بودن محتوای ادبیات دفاع مقدس پرداخت. وی در تحلیل و تفسیر یافته هایش، عنوان کرد: معمولا مهم ترین آسیبی که برای ادبیات دفاع مقدس برشمرده اند و برمیشمارند، دولتی شدن این نوع ادبیات است. به این معنا که اغلب آثار مربوط به جنگ به سفارش یا به حمایت یا به دخالت نهادهای دولتی خلق شده است.
ایرانی (١٣٧٣، ص ٥٣) در زمینۀ ضعف داستان نویسی در ادبیات دفاع مقدس بیان نمود: «فرهنگ ایرانی از لحاظ سنت شفاهی روایت داستان، غنی است و از حیث سنت روایت کتبی داستان منظوم، هم فقیر نیست؛ اما هنر داستان نویسی در ایران بیشتر از، صد سال سابقه ندارد و در این مدت به نسبت اندک نیز به دلیل کم کاری ملی فرهنگی اولا داستان خوب زیاد نوشته نشده است؛ ثانیا آثار نظری مهم و معتبر در زمینۀ هنر داستان نویسی از زبان های دیگر جز یکی دو کتاب به زبان فارسی ترجمه نشده است. ثالثا شیوه های سنتی روایت شفاهی داستان و روایت کتبی داستان منظوم که از بن دندان عناصر زنده و به دردبخوری در آن ها هست، کشف و تحلیل نشده اند و رابعا اسلوب های بیان هنری عام ایرانی که ممکن است در خلق داستان نیز به کار گرفته شوند، مطالعه و شناسایی نشده اند.»
کوثری (١٣٨٢، ص ١٣٤) پیرامون تجربه یکم نویسندگان ادبیات پایداری عنوان نمود: «غیبت نویسندگان حرفه ای در جبهه های جنگی و سیاست گذاریهای حمایتی دولت از سوی دیگر موجب شد گروهی از کسانی که حاضر و درگیر در جنگ بودند و البته حتی برخی جنگ ندیدگان جویای بهره مندی از حمایت های دولتی به صرافت تولید و خلق آثار ادبی دربارة جنگ بیفتند. حاصل کار هرچند در بسیاری موارد، صمیمانه و صادقانه بود، کمتر بهره ای از پختگی و ارزش های زیباییشناختی و ادبی داشت. دربارة تازه کار بودن اغلب نویسندگان ادب پایداری همین بس که بر اساس گزارش های سمینار بررسی رمان جنگ در ایران و جهان (در سال ١٣٧٢) میانگین سنی نویسندگان ادبیات جنگ کشورمان ٢٦ سال بوده است.»
تقی دخت (١٣٨٥) پیرامون شعر دفاع مقدس وارزش های انقلاب اسلامی عنوان کرد: «آغاز شعر دفاع مقدس نیز مانند سایر بخش های موضوعی شعر انقلاب، شعری است شعارزده، بیپروا و واجد موضوعاتی نظیر دفاع، حمله ایثار، شهادت، جانبازی، رشادت و... که با ایدئولوژی و گفتمان دفاع شرافتمندانه تا سر جان در پیوند نزدیک قرار دارد. از حیث قالب نیز، شعر دفاع مقدس، تحولی نسبت به شعر انقلاب ندارد و تکرار همان قالب های آغاز شده در شعر انقلاب (مثنوی، رباعی و دوبیتی، قصیده غزل و...) است و شعر نوسروده یا سپیدسروده ای کمتر به چشم میآید.»
کمری (١٣٨٠، ص ١٨) دربارة آسیب شناسی نقد ادبیات دفاع مقدس در یافنه هایش بیان کرد: «روندگان این طریق به دوگانگی و تفاوت حوزة نقد و شناخت با خلاقیت ادبی و شبه ادبی توجه و وقوف بسزا نداشته اند و بدون آگاهی به انگاره های علمی (علم ادبیات)، ادیبانه در این باب گمانه زنیها کرده و رأی داده اند. نیز، اعتقاد غالب و پذیرفته شده به دفاعی و مقدس بودن جنگ و تسری این باور به دیگر وابسته های مربوط به آن چون ادبیات ناخواسته و ناخودآگاه، این پندار را به وجود آورد و تقویت کرد که چند و چون در ادبیات و آثار ادبی دفاع مقدس ، ممکن است نوعی تعرض و تجری به اصل دفاع و تقدس آن باشد....»
در باب چرایی نبود پژوهش هایی دربارة وجوه جامعه شناختی و روان شناختی ادبیات پایداری وفرهنگ شهادت، بینیاز (١٣٨٢، ص. ٢٥) یکی از منتقدان پرکار ادبیات پایداری وارزش های انقلاب اسلامی و نام آشنای کشور مینویسد: «شنیده است ، تنی چند از صاحب نظران عرصه های جامعه شناختی و روان شناسی در زمینه های وقایع جنگ (جان باختن، اسارت، رشادت و ایثار) و کالبدشکافی روانی جنگ (انتظار بازگشت، نوستالژی جنگ، پایان ناپذیری جنگ) و نیز آسیب شناسی جنگ (آسیب های اجتماعی و روانی، اشغال شهرها و مخالفان جنگ) مطالبی را تدوین کرده اند؛ اما با این احتمال که برخورد نامطلوبی خواهند دید، از چاپ آن ها خودداری ورزیده اند.»
سلیمانی (١٣٨٠، ص. ٢٨ ٢٥) یکی از منتقدان وارزش های انقلاب اسلامی وفرهنگ ایثارگری کشورمان، پیرامون گرایش خاص و اهمیت ویژة نویسندگان دفاع مقدس به هنجارها و ارزش ها در یافته های تحقیقش نشان داد: «در ادبیات جنگ ، استفادة صحیحی از نسبت های دیالکتیک عوامل اجتماعی و عوامل فردی نشده است. فرد عمل میکند، بدون این که زمینۀ اجتماعی حرکت و تحول او نمایانده شود و بدون این که فرایندهای حاکم بر اجتماع از رهگذر حرکت های فردی بازنموده شوند یا به تعبیری شخصیت های ادبیات داستانی جنگ نه از طریق دیالکتیک سقوط و ظهور که بیشتر از طریق موقعیت فراهم آمده ، عرضه شوند (...) «الف» شهید میشود، چون ایمان دارد یا «الف» مقاومت میکند، چون به خداوند و نیروهای ماوراءالطبیعی اعتقاد دارد.»
رحماندوست (١٣٨٩ ایسنا) پیرامون آسیب شناسی داستان های دفاع مقدس وارزش های انقلاب اسلامی بیان کرد: «آنچه قصه را باورپذیر میکند، واقعیت نگاری است و داستان های عرصۀ دفاع مقدس نیازی اساسی به واقعیت نگاری دارند. کسانی که در دوران دفاع مقدس به جبهه رفتند و شهید شدند، قدیس نبودند و آن ها نیز یک انسان عادی بودند، زن و بچه و زندگی و قرض و بدهی داشتند و حتی آن ها نیز گاهی در مسیر خود دچار تردید میشدند. نوشتن واقعیت ها در کتاب به ویژه برای کودک و نوجوان، باورپذیری داستان را بیشتر میکند و در نتیجه، تأثیرگذاری بیشتری به دنبال دارد.»
با توجه به یافته های تحقیق نیاز به آن می باشد که سازمان های در ارتباط با توسعه افکار شهید باهنر و (آموزش و پرورش - دانشگاهها- سازمان ارشاد اسلامی–استانداری و برخی از سازمان های فرهنگی هنری غیر دولتی) جهت اقداماتی اثربخش به ایجاد مدل " همکاری های بین سازمانی" توجه داشته باشند تاموجب رشد فرهنگ وافکار شهید باهنر در مدارس گردد.
بنابراین هرگونه هدف گذاری، تعیین استراتژی ها، خط مشی هاوسایر برنامه های مرتبط بایستی با همکاری بین سازمانی، انجام گیرد.
٧- نتایج تحقیق
مسائل مطرح شده در آثار شهید باهنر پیرامون فرهنگ شهادت وامامت وانتظار ومهدویت دردیدگاه شهید باهنر، موضوعاتی است که توجه کافی به آن ها در عصر جهانی شدن، زمینه را برای جهانیسازی و درک اندیشۀ نجات بخش مهدویت وگسترش فرهنگ شیعه و ولایت ورهبری هموار میکند. آنچه ضرورت دارد، این است که اولا، مبانی و اصالت این تفکر، بازشناسی و تبیین از نظر شهید باهنر وشهید مطهری واز دیدگاه امام خمینی (ره) شود. ثانیا، ابعاد، جامعیت و جذابیت اندیشۀ ظهور منجی در تفکر شیعی برای جهانیان و شیعیان معرفی گردد. شناسایی عنصر امامت و ولایت و فرهنگ شهادت رهبری به عنوان اندیشه های فردی –اجتماعی –در افکار شهید باهنر و لزوم مدیریت معصومانۀ جامعۀ بشری، مهم ترین شاخصۀ اندیشۀ ظهور منجی است؛ به همین دلیل، تا زمانی که بشر معاصر، خسارات جبران ناپذیر خلأ حضور رهبری الهی از صحنۀ تصمیم گیری را درک نکند و عمیقا به این باور نرسد، هیچ راهبرد سعادت آفرین دیگری را فراروی خود نخواهد یافت. در چنین وضعیتی به نظر میرسد، عملیاتی کردن اندیشۀ فرهنگ انتظار و بحث «ظهور» و طرح جهانی فرهنگ علوی ونهضت حسینی این ایده مبنی بر ضرورت شکل گیری «حکومت عدل جهانی مهدوی» در جایگاه اساسیترین نیاز انسان معاصر، میتواند پاسخگوی خلأ کنونی باشد؛ زیرا قرار دادن این طرح در مدار گفتمان جهانی از زبان قلم، زمینه های فکری ضرورت چنین تبدلی را در اذهان پدید خواهد آورد و انظار عمومی را از اندیشه های متزلزل و نامتوازن به سوی یک اندیشۀ عقلانی، فطری و جامع نگر، سوق خواهد داد. بدون شک اگر این تفکر الهی با روش های کارشناسانه و علمی در اختیار انسان های تشنۀ حقیقت، قرار داده شود، خرد جمعی انسان های پاکاندیش را به سوی خود معطوف خواهد کرد و تأثیرات عمیق و ثمربخشی را به دنبال خواهد داشت و میتواند در آیندة جهان اسلام و شیعیان، نقش به سزایی را ایفا نماید. نمود فرهنگ شهادت و انتظار ومهدویت در اندیشه های شهید باهنر وادبیات دفاع مقدس بر این بن مایه و استدلال استوار است که اصولا شاخص های مطرح، همچون «عدالت جهانی»،
«صلح جهانی»، «امنیت همگانی»، «رفاه عمومی»، «رشد و بلوغ فکری»، «تعالی و کرامت انسانی» و... اصول و آرمان های گم شده ای است که همواره وجدان های بشری آنند. به راستی کدامین انسان را میتوان یافت که تشنۀ عدالت و امنیت نباشد یا آرزوی رفاه و آسایش را در دل نپروراند یا در پی رشد و بالندگی نباشد یا به ترقی و کمال و سعادت، عشق نورزد؟ به همین دلیل در شرایط مساعد فکری، خرد جمعی نمیتواند به گزینش آنچه با سرنوشت حال و آیندة انسان ها تعلق دارد، دغدغه مند نباشد.
٨- پیشنهادات
- تهیه ی اطلس آثار شخصیت های بزرگ علمی –سیاسی جهت آشنا نمودن دانش آموزان با این شخصیت ها وارزش های انقلاب اسلامی.
- برگزاری همایش هایی در جهت آشنایی دانش آموزان با افکار و اندیشه های باهنرو تهیه ی فیلم وسریال پیرامون زندگی شهید باهنر.
- تشکیل مدل "همکاری بین سازمانی " با عضویت سازمان های آموزش وپرورش - دانشگاه ها –سازمان ارشاد- فرهنگستان زبان وادبیات فارسی –استانداری ها در شناسایی شهید باهنر وارزش های انقلاب اسلامی
- آسیب شناسی ونقد علمی وشفاف اندیشه های شهید باهنر
- ایجاد موزه هایی پیرامون نویسندگان ومحققان و تشویق نسل جوان به مطالعه وتحقیق.
- نگرش افقی به توسعه ی فرهنگی؛ دو رویکرد در این نگرش وجود دارد که عبارتند از نگرش افقی و عمودی. الف) نگرش عمودی: در این نگرش بخش های خاصی از فرهنگ مورد توجه و عنایت قرار می گیرند و بعضی حوزه ها محدود شده و حتی موانعی بر سر راه آن ها نیز ایجاد می شود. در واقع این رویکرد، تجویزی و مداخله گرانه است.
ب) نگرش افقی: در نگرش افقی تمامی حوزه ها مورد توجه مساوی قرار گرفته و همه حق رشد و توسعه دارند.
- حمایت نهادهای دولتی از پژوهش های نظری، نقد و آسیب شناسی آثار حوزه ادبیات و تاریخ انقلاب.
- ایجاد مراکز تخصصی برای پژوهش های حوزه ادبیات و تاریخ انقلاب.
- توسعه کتابخانه های مدارس به ویژه در نظر گرفتن سالنی بدین منظور در ساخت و سازهای جدید.
منابع
١. قرآن کریم، (١٣٨٦)، ترجمۀ مهدی الهی قمشه ای، چاپ هشتم، انتشارات تلاوت.
٢. اسماعیلی، رضا، « تأثیرپذیری ادبیات پایداری از شعر و ادبیات جهان»، ٢١/ ٥/ ٨٨
http://www.shahed.isaar.ir/fa/index. 3
٤. اکبرلو، منوچهر «به ادبیات مقاومت نگاه نفتی داریم.»،
http//:www. ido.ir/a.aspx?a= ١٣٨٦٠٧٢٣٠١
دوشنبه ٢٣ مهر ١٣٨٦
٥. ایرانی، ناصر. مجموعه مقالات سمینار بررسی «رمان جنگ در ایران و جهان»، بنیاد جانبازان انقلاب اسلامی، ١٣٧٣.
٦. باهنر، محمد جواد و سیدرضا برقعی (١٣٦٥)، کتاب اصول دین و احکام برای خانواده، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی تعداد: ٥٠٠٠ جلد چاپ هفتم : تابستان
٧. باهنر، محمد جواد (١٣٧٣)، کتاب مواضع ما در ولایت و رهبری، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
٨. باهنر، محمد جواد (١٣٧٣)، کتاب گذرگاههای الحاد، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
٩. باهنر، محمد جواد (١٣٧١)، کتاب فرهنگ انقلاب اسلامی، ناشر کتاب: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
١٠. باهنر، محمد جواد (١٣٧٣)، درس هایی از اسلام برای نوجوانان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
١١. باهنر، محمد جواد (١٣٧٠)، کتاب انسان و خودسازی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
١٢. باهنر، محمد جواد (١٣٧٤)، کتاب سیری در عقاید و اخلاق اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
١٣. بی نیاز فتح الله، «نگاهی به ادبیات پایداری (ادبیات جنگ و موج نو)»، به اهتمام شاهرخ تندرو، صالح، فرهنگسرای پایداری، ١٣٨٢.
١٤. تقی دخت، محمدرضا، «شعر جنگ و فقر عینی نگری»، پگاه حوزه، مهر ١٣٨٥.
١٥. رحماندوست ، مصطفی، «مصاحبه پیرامون آسیب شناسی داستان های دفاع مقدس»، (١٣٨٩ایسنا)
. http//:yazd.isna. ir/Default. aspx? 46&NID=2940
١٦. سلیمانی، بلقیس، تفنگ و ترازو، نشر روزگار، ١٣٨٠.
١٧. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ٥١، ص ٧٢.
١٨. کمری علیرضا، «نگاهی دیگر پیرامون ادبیات دفاع مقدس و جنگ»، (نام آورد: دفتر اول)، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، 1380.
١٩. کوثری مسعود، «بررسی جامعه شناختی داستان های کوتاه جنگ (ادبیات جنگ و موج نو)»، به اهتمام شاهرخ تندرو، صالح، فرهنگسرای پایداری، ١٣٨٢
٢٠. نجفی، رضا، «آسیب شناسی تطبیقی ادبیات پایداری در ایران» سایت فیروزه، ١٣٨٩.
