قرآن مجید، کتاب زندگی و مشتمل بر معارف و احکام و فرامینی است که به‌کارگیری آن‌ها سعادت دنیا و آخرت انسان‌ها را تضمین می‌کند. رسول خدا(ص) فرمودند:
«فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیکمُ الفِتَنُ کقِطَعِ اللَّیلِ المُظْلِمِ فَعَلَیکمْ بِالْقُرآنِ؛ فَإنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ وَمَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَمَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَی الجَنَّةِ وَمَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَی النَّارِ([1])؛ هنگامی که فتنه‌ها چون پاره‌های شب تاریک امور را بر شما مشتبه ساخت، بر شما باد به قرآن؛ زیرا قرآن شفاعت‌کننده‌ای است که شفاعتش پذیرفته می‌شود و شکایت‌کننده‌ای است که شکایتش پذیرفته است و کسی که قرآن را پیش‌رو خود قرار دهد، او را به بهشت می‌برد و هرکس آن را پشت سر اندازد، او را به دوزخ سوق می‌دهد.»
از مهم‌ترین خطاب‌هایی که در نص روایات می‌توان بدان‌ها اشاره نمود، توجه، فهم و عمل به قرآن است. قرآن کریم علاوه بر تشریح چگونگی نظم حاکم بر جهان، حاوی دستوراتی است که به انسان‌سازی و ساماندهی افکار و اعتقادات و در نتیجه نظم‌بخشی به جوامع بشری می‌انجامد. بخشی از روایات برجای مانده از امام صادق(ع)، بیان‌گر توجّه مردم به فهم و عمل به این کتاب الهی است. چراکه نیل به خیر دنیا و آخرت، جز با توجه به قرآن و عمل به آن میسّر نمی‌شود.
امام صادق(ع) مؤمنان را به این امر مهم دعوت‌کرده و درباره آیه مبارکۀ )الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ(([2]) می‌فرمایند:«کسانی که کتاب آسمانی عطایشان کرده‌ایم و آن را به‌گونه‌ای که شایستۀ آن است تلاوت می‌کنند؛ به احکام و فرامین آن عمل می‌کنند و از وعده‌های آن (به بهشت) امیدوارند و از وعیدهای آن می‌ترسند. این افراد از امثال و قصص (پیشینیان در) آن، عبرت می‌گیرند و اوامر آن را انجام می‌دهند و خود را از منهیّات آن بازمی‌دارند. به خدا قسم! قرآن برای این نیست که آیاتش را حفظ کنند و حروف آن را درس دهند و یک سوره یا کمتر از آن را بخوانند و حدود آن را ضایع نمایند؛ بلکه برای تدبّر در آیات آن و عمل‌کردن به احکام آن است. چنان‌که حق جلّ شأنه می‌فرماید: قرآن مجید کتابی عظیم‌الشأن است، که بر تو نازل کردیم تا امت تو در آیاتش تدبّر و تفکر کند.»([3])
تأکید امام صادق(ع) در توجه به قرآن، به دلیل اهمیّت و جایگاه والای این معجزۀ بزرگ پیامبر(ص) برای انسان‌ها است. از این‌رو امام مردم را به فهم در معانی قرآن دعوت می‌نماید. زیرا جز این راه، راهی برای دستیابی به سعادت دنیا و آخرت پیش‌رو نیست. برخی از روایات ناظر بر این مطلب است که روز قیامت به هر انسانی گفته می‌شود هر مقدار که قرآن می‌دانی و بدان عمل کردی، نزد پروردگار مقام و مرتبه می‌یابی. همان‌گونه که امام کاظم(ع) در روایت ارزش‌مندی فرمودند:
«فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّه عَلی قَدْرِ آیاتِ الْقُرْآنِ، یقَالُ لَهُ: اقْرَأْ وَارْقَ([4])؛ به‌درستی که درجات بهشت به اندازۀ دانش آیات قرآن است، به قاری قرآن گفته می‌شود قرائت کن و بالا برو.»
این اصرار و سفارش امام به خواندن قرآن، نشان از جایگاه ویژۀ این کتاب آسمانی است. البته تدبّر در معانی بلند قرآن و عمل‌کردن به آن از ضروریاتی است که مورد توجه تمامی ائمه معصومین: بوده است. بنابراین امام صادق(ع) فقط به قرائت قرآن سفارش و توصیه نفرمودند. بدیهی است که قرآن فقط برای قرائت نازل نشده، بلکه نزول قرآن برای این است که مردم آن را بخوانند و با کمک اهل قرآن، [که خودِ ائمۀ طاهرین: هستند] قرآن را بفهمند و به آن عمل کنند.
اگر همۀ مردم به کتاب خدا عمل کنند، مشکلی در زندگی خود نخواهند داشت. حاصل بی‌توجهی به این معجزۀ بزرگ، خُسرانی است که اکنون بشریت به آن مبتلا گشته است. سرگردانی انسان‌ها در این دنیا، نتیجۀ جدایی و بریدن آن‌ها از مبدأ خیر و منشأ برکاتی است که از قرآن می‌جوشد! با توجّه به آیات نورانی کلام حق، برقراری نظم و انضباط در زندگی فردی و اجتماعی، مستلزم رعایت و حس مسئولیت‌پذیری همۀ افراد جامعه نسبت به این قوانین انسان‌ساز می‌باشد. این مطلب بیان‌گر این مسئله است که شریعت اسلام همواره پیروان خویش را به داشتن برنامه‌ای صحیح و منظّم دعوت می‌کند و نتیجۀ رعایت این اصول و موازین دینی، به سهولت در زندگی فردی و اجتماعی می‌انجامد. امیرمؤمنان(ع) در این‌باره می‌فرمایند:«أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یأْتِی وَالْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَدَوَاءَ دَائِکمْ وَنَظْمَ مَا بَینَکم([5])؛ همانا در قرآن دانش آینده، اخبار گذشته، داروی درد شما و نظم و انضباط میان شما نهفته است.»
هدایت الهی و نصرت خداوند از آن کسانی است که در راه دین استقامت می‌ورزند و برای رشد دین مبین اسلام و توسعه آن زحمت و مرارت می‌کشند. اگر دنیای امروز مبتلا به جنگ قتل و غارت، تجاوز و ترس، خوف و وحشت شده، به این خاطر است که قوانین موجود، بر مبانی دین و اخلاق استوار نیست. )حَیَاةً طَیِّبَةً(([6]) که آمال و آرزوی همه آزادگان عالم است، در سایه دین و عمل به آیینی کامل و جامع تحقق می‌یابد. برای دستیابی به جامعه‌ای آرام و أمن که دربردارندۀ تمامی نیازهای بشر باشد، ضرورت طرح و پیروی از برنامه‌ای جامع و کامل انکارناپذیر است. حال‌آن‌که قرآن مبدأ تمام روشنی‌ها و سرچشمۀ تمام خوبی‌هاست. از این‌رو جامعه‌ای هم که بر مبنای قرآن و مکتب اسلام عمل کند، جامع تمام نیکی‌ها و فضایل اخلاقی خواهد بود. پُرواضح است در پرتو دین و عمل به آیین اسلام، اخلاق، امنیت و اعتماد نیز در جامعه محقق می‌شود و بستر پویایی اقتصاد، رفاه و سلامت عمومی فراهم می‌آید.
نتیجه آن‌که، قرآن مجید کتاب زندگی و سعادت بوده و قادر است در همۀ شئونات زندگی بشر، نقش بسزایی ایفا کند. این کتاب فقط برای خواندن در مراسم ترحیم، تبرّک جستن به آن در موارد مختلف، تلاوت به امید ثواب و یا صرفاً خواندن و یادگیری علوم آن نیست؛ بلکه علی‌رغم مطلوبیت موارد فوق، اصل، فراگیری و به‌کارگیری فرامین این کتاب الهی در حوزه‌های مختلف زندگی است. اگر تمامی فرامین و دستورات قرآن در صحنۀ زندگی و اجتماع اجرا شود، آن‌گاه همۀ مشکلات بشر نظیر مشکلات اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حل خواهد شد و جامعۀ قرآنی و اسلامی در جهان، به جامعه‌ای نمونه و الگو تبدیل می‌شود. در چنین جامعه‌ای زندگی بسیار سهل و آرامش‌بخش خواهد بود. چراکه افراد این جامعه نسبت به خود و دیگران براساس فرامین الهی و قرآن عمل می‌کنند.
سهولت هدایت در پرتو فهم قرآن
کلمه «هدایت» از قرآن اخذ شده است و ریشه و اساس آن به دو معنی بازمی‌گردد:
الف. هدایت تکوینی (رهبری و هدایت موجودات تحت پوشش نظام آفرینش و قوانین حساب‌شدۀ جهان هستی) که در تمامی موجودات جهان وجود دارد:
)قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى(([7])؛ «گفت: [موسی] پاسخ داد: پروردگار ما کسی است که به هرچیزی آفرینشِ ویژۀ آن را بخشید، سپس [به کمال مطلوبش] هدایت کرد.»
ب. هدایت تشریعی که به‌وسیله پیامبران الهی: و کتاب‌های آسمانی انجام می‌گیرد و انسان‌ها با تعالیم و تربیت آنان، در مسیر تکامل پیش می‌روند و به هدایت نائل می‌شوند:)وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ(([8])؛ «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می‌کنند، و انجام‌دادنِ کارهای نیک و برپاداشتنِ نماز، و پرداخت زکات را به آنان وحی کردیم، و آنان فقط مرا عبادت می‌کردند.»
برای نیل به هدایت تشریعی و کمال دینی، اجتناب از گناه و معصیت (تقوا و پرهیزکاری) و عمل به واجبات و فرائض دین ضروری است. زیرا تا مرحله‌ای از تقوا در وجود انسان نهادینه نشود، او نمی‌تواند از هدایت کتاب‌های آسمانی و دعوت انبیا الهی: بهره بگیرد. با وجود این، فهم کتب آسمانی و به‌ویژه قرآن باعث نیل به هدایت و وارد شدن به صراط مستقیم توحید است. در این میان نزول قرآن بر پیامبر اکرم(ص) برترین هدیۀ الهی برای انسان‌ها است، تا با تمسک و عمل بدان، راه را از بی‌راهه بشناسند و سعادت دنیا و آخرت خود را تضمین کنند.
بنابراین می‌توان گفت خداوند حکیم پس از خلقت انسان‌ها، حجت‌هایی را بر آن‌ها گمارده است؛ تا راه هدایت را بیابند و در پرتو هدایت‌گری آنان به کمال و آرامش و رهایی از تحیّر دست یابند. زیرا گمشدۀ امروز بشر همان آرامش و امنیتی است که خداوند متعال آن را در سایۀ لطف خود با نزول قرآن و بعثت پیامبرانش: قرار داده است:
)وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ(([9])؛ و [این] کتاب را برایت فرستادیم که بیان‌گر هرچیزی، و [مایۀ] هدایت و [عامل] رحمت و بشارت‌دهنده [به فرجام نیک] برای مسلمانان [واقعی] است.»
در حقیقت رشد و تکامل افراد بشر در اجتماع، جز به واسطۀ برنامه‌ای جامع و کامل ـ که فراتر از دانش بشری را بنگرد ـ محقق نخواهد شد. این برنامۀ جامع و کامل چیزی جز مصحف شریف نخواهد بود. چراکه قرآن کتابی تربیتی و انسان‌ساز است، که برای پاسخ به تمام نیازهای مادی و معنوی بشر نازل شده و بدیهی است که به‌کارگیری دستورها و فرامین الهی، زمینۀ دستیابی به هدایت و زندگی سعادت‌مند هر فردی را فراهم می‌کند.
با تأملی در آیات نورانی قرآن کریم و تفاسیر موجود درمی‌یابیم که ریشۀ معارف قرآن کریم، اغلب در سوره‌های مکّی([10]) و با محوریت مسائل عقلی، قلبی، روحی و اخلاقی انسان نازل شده، اما مهم‌ترین مسائل عملی و به عبارت دیگر موضوعات فقهی در شهر مدینه([11]) بر پیامبر(ص) وحی شده است.
آن دسته از موضوعاتی که در سوره‌های مکّی جلوۀ بیشتری دارد، شامل آداب تربیتی و اخلاقی، پرورش عقل و اعتقاد، کفرزدایی و شرک‌زدایی می‌شود؛ حال‌آن‌که متأسفانه کمتر به این سوره‌ها توجّه شده و مفسران قرآن بیشتر به پانزده جزء اول قرآن پرداخته‌اند و به این سوره‌های مکّی ـ که بیان‌گر حقایقی ناب هستند ـ چندان پرداخته نشده است.
بنابراین قرآن برنامۀ جامع انسان‌سازی است، که باید به‌دور از هرگونه شتاب‌زدگی و تندروی تمام آیات آن را در نظر گرفت و با تفکر و تعقل برنامه‌هایش را در زندگی اجراکرد. این امر جز با دل سپردن به دریای معرفت الهی و طلب استمداد از بزرگان دین برای فهم بهتر و عمیق‌تر قرآن میسّر نخواهد شد. به همین منظور، در کلام معصومین: بارها به فهم قرآن توصیه شده است. در روایتی می‌خوانیم مردی محضر رسول‌خدا(ص) آمد و عرض‌کرد: یا رسول‌الله! مرا پند و اندرزی بدهید. پیامبر اکرم(ص) فرمودند:«جَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ(ص) فَقَالَ: یارَسُولَ اللَّهِ! عِظْنِی؛ فَقَالَ(ص): تَفَقَّهْ بِالْقُرْآنِ وَاحْذَرْ یوْمَ التَّلَاقِ یوْمَ یلْتَقِی أَهْلُ السَّمَاءِ وَأَهْلُ الْأَرْض([12])؛ فهم قرآن بیاموز و از روز قیامت که همان روز ملاقات اهل آسمان و زمین است، پرواکن.»
دیگر ائمۀ اطهار: نیز درباره ضرورت تلاوت قرآن سفارش بسیاری کرده‌اند. البته روی‌کرد این توصیه‌ها بیشتر به جنبۀ توجه و درک مفاهیم قرآن استوار است. بدیهی است تلاوت بدون فهم معانی و تدبّر، در برابر ثواب فهم قرآن بسیار ناچیز و کم‌مقدار است. امیرمؤمنان علی(ع) در این باره می‌فرمایند:
«وَتَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِیثِ وَتَفَقَّهُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوبِ وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُور([13])؛ قرآن را بیاموزید، که بهترین حدیث و گفتارها است و در آن اندیشه کنید و تفقّه نمایید که بهار دل‌ها است؛ از نورش شفا جویید، که شفای قلوب بیمار است.»
این معجزۀ بزرگ پیامبر اسلام(ص) حاوی بهترین قصّه‌ها و بلیغ‌ترین پندها و سودمندترین تذکّرها است. امام سجاد(ع) درخصوص جایگاه والا و بی‌نظیر قرآن فرمودند:
«لَوْ مَاتَ مَا بَینَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ یکونَ الْقُرْآنُ مَعِی([14])؛ اگر همۀ مردمان مابین مشرق و مغرب بمیرند، من از تنهایی احساس وحشت و ترس نکنم؛ بعد از آن‌که قرآن با من باشد.»
معصومین: مفسر واقعی قرآن و به عبارتی قرآن ناطق هستند و اساس دین و نظام هستی به برکت وجود آنان استوار گشته است. بنابراین شیعیان باید با پیروی از آنان، راه هدایت و کمال و سعادت دنیا و آخرت را بیابند و با هدایت‌گری ائمۀ طاهرین:، خود را به سرچشمۀ فیض الهی نزدیک سازند.
اما متأسفانه اهتمام بسیاری از ملل و اقوام دیگر و حتی برخی از شیعیان تنها در قرائت قرآن مجید خلاصه می‌شود و آنان فقط قاری قرآن هستند و به اوامر و دستورات حیات‌بخش قرآن عمل نمی‌کنند. روایات بی‌شماری درباره فهم و تدبّر در قرآن از جانب ائمه: به ما رسیده است، از آن جمله امیرِ بیان امام علی(ع) می‌فرمایند:
«أَلَا لَاخَیرَ فِی عِبَادَةٍ لَیسَ فِیهَا تَفَقُّه وَلَاعِلْم لَیسَ فِیهِ تَفَهُّم وَلَاقِرَاءَة لَیسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ([15])؛ هان! که خیر و بهره‌ای در عبادت بی‌تفکر و تدبّر و در دانش بدون فهم و در خواندن [قرائت قرآن] بدون اندیشه نیست.»
از این‌رو آگاهی و فهم قرآن، هم‌چون چراغ فروزنده‌ای است که می‌توان با آن به آسانی از تاریکی‌ها گذشت و از مشکلات عبورکرد و به هدایت دست یافت. چنان‌که خداوند متعال قرآن را مایه هدایت برشمرده و می‌فرماید:)شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ(([16])؛ «[آن روزهای چند و اندک که روزه در آن واجب گشته] ماه رمضان است؛ ماهی که قرآن در آن نازل شده؛ [قرآنی که همۀ آیاتش] هدایت‌گر مردم و دربردارندۀ دلایلی روشن از هدایت، و میزان تشخیص [حق از باطل] است.»
از آن‌جا که تعالیم روح‌بخش آیین اسلام مبتنی بر فطرت بشری است، مردمان روشن‌ضمیر تحت تأثیر آیات بلیغ و رسای قرآن، به دین و شریعت اسلام متمایل می‌شوند. به همین دلیل خداوند متعال بعد از دادن وعدۀ توفیق و تسهیل امور به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید مردم را پند و اندرز بده و آنان را به حقایق این دین آگاه کن. سیره و برنامۀ عملی پیامبر اسلام(ص) نیز گواه بر اجرای این برنامه الهی است. چراکه ایشان همگان را موعظه می‌کردند و پند و اندرز حضرت(ص) برای گروه یا افراد خاص و محدودی نبوده است؛ بلکه طبق محتوای آیۀ شریفه، مقصود هدایت و پند و اندرز عموم مردم بوده است.
البته باید اذعان داشت که هدایت مردم و به‌ویژه دشمنان دین امری سخت و دشوار است. خداوند متعال برای نجات انسان از ورطۀ گمراهی و رهنمون شدن او به نور هدایت، از همان ابتدای آفرینش و خلقت انسان، پیامبران و هدایت‌گرانی را با پیام آسمانی مبعوث کرده است. این رسولان حق نیز بدون هیچ چشم‌داشت و توقّعی، انسان‌ها را به راه مستقیم دعوت می‌کردند. با وجود این، همیشه افرادی در طول تاریخ بوده و هستند که بر ضلالت و گمراهی و عناد خود اصرار می‌ورزند.
----------------------------------------------------------------------
[1]. الکافی: 2 / 598، ح2؛ بحارالانوار: 89 / 17، ح16.
[2]. بقره(2): 121.
[3]. مجموعه ورّام؛ 2 / 236؛ «یرَتِّلُونَ آیاتِهِ وَیتَفَهَّمُونَ مَعَانِیَهُ وَیعْمَلُونَ بِأَحْکامِهِ وَیرْجُونَ وَعْدَهُ وَیخْشَوْنَ عَذَابَهُ وَیتَمَثَّلُونَ قِصَصَهُ وَیعْتَبِرُونَ أَمْثَالَهُ وَیأْتُونَ أَوَامِرَهُ وَیجْتَنِبُونَ نَوَاهِیهُ مَا هُوَ وَاللَّهِ بِحِفْظِ آیاتِهِ وَسَرْدِ حُرُوفِهِ وَتِلَاوَةِ سُوَرِهِ وَدَرْسِ أَعْشَارِهِ وَأَخْمَاسِهِ حَفِظُوا حُرُوفَهُ وَأَضَاعُوا حُدُودَهُ وَإِنَّمَا هُوَ تَدَبُّرُ آیاتِهِ یقُولُ اللَّهُ تَعَالَی )کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ(».
[4]. الکافی: 4 / 611، ح10؛ وسائل الشیعة: 4 / 224، ح7790.
[5]. نهج البلاغه: خطبه 157.
[6]. نحل(16): 97؛ )مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ(؛ «هرکس از مرد و زن کار شایسته انجام دهد درحالی‌که مؤمن باشد یقیناً او را به زندگی دل‌پذیر و پاکی زنده می‌داریم، و پاداش همۀ آنان را بر پایۀ بهترین عملی که همواره انجام می‌دادند خواهیم داد.»
[7]. طه(20): 50.
[8]. انبیاء(21): 73.
[9]. نحل(16): 89.
[10]. به آیاتی که در شهر مکه نازل شده، آیات مکی می‌گویند که حدود 4468 آیه می‌باشد. التمهید فی علوم القرآن: 60.
[11]. به آیاتی که در شهر مدینه نازل شده، آیات مدنی می‌گویند که حدود 1768 آیه می‌باشد. التمهید فی علوم القرآن: 60.
[12]. مجموعه ورّام: 2 / 199.
[13]. نهج البلاغه: خطبه 110.
[14]. بحارالانوار: 89 / 239، ح4؛ مستدرک الوسائل: 3 / 463، ح4002.
[15]. معانی الاخبار: 226، ح1؛ فرائد السمطین: 1 / 396.
[16]. بقره(2): 185.
برگرفته از کتاب اسلام دین آسان، نوشته استاد حسین انصاریان
