عصر ایران* - روزنامه "زَبانِ زَنان" نشریه‌ای اجتماعی، تربیتی، سیاسی، و از مهم‌ترین نشریات "بانوان" ایرانی، سومین روزنامه زنان بود که در طول تاریخ در ایران منتشر شده است. این روزنامه از تاریخ 27 تیرماه سال 1298 تا دی‌ماه سال 1324، در سه دوره و در مجموع 68 شماره منتشر شد. صاحب امتیاز و ناشر آن صدیقه دولت‌آبادی (1261–1340) از فعالان حقوق زنان در ایران بود.
در سرلوحۀ تمام شماره‌های زبان زنان، این عبارت درج شده بود: «فقط اعلانات و مقالات و لوایح خانمها و دختران مدارس پذیرفته می‌شود و در طبع و جرح آن، اداره آزاد است». به‌این‌ترتیب، برای نخستین‌بار در تاریخ مطبوعات ایران، تلعیض مثبت جنسی برای انتشار مقاله در یک نشریه اعمال شد.
هنگامی‌که مقاله‌ای از مردان به روزنامه می‌رسید، دولت‌آبادی ضمن اعلام دریافت آن و اشاره به نوشتۀ سرلوحۀ روزنامه، تذکر می‌داد: «نگارش شما را چاپ نخواهیم کرد». به نظر می‌رسد که در مواردی، دولت‌آبادی از این قاعده عدول می‌کرد، چنان‌که در شمارۀ اول روزنامه (اول مرداد 1299)، شعر «کفن سیاه» را از میرزادۀ عشقی به چاپ رساند.
سرمقاله‌های زبان زنان را خود صدیقه دولت‌آبادی می‌نوشت؛ بقیۀ مطالب روزنامه را که شامل مطالب ارسالی به دفتر روزنامه و اخبار و مباحثی دربارۀ امور مملکتی و مسائل زنان و دختران بود، دیگران می‌نوشتند و با نظارت سردبیر چاپ می‌شد.
این روزنامه در سال اول انتشار، مانند دیگر نشریات اختصاصی زنان در آن دوره، به لزوم تحصیل دختران و ضرورت تأسیس مدارس دخترانه، مباحث مربوط به امور شخصی زنان مثل انتخاب همسر، روابط زن و شوهر، اصول خانه‌داری و حفظ‌الصحه، اهمیت جایگاه زنان در جامعه و انتقاد از شرایط تحصیل زنان و دختران ایرانی می‌پرداخت.
از همان شماره‌های نخست، داستانی با عنوان «داستان رقت‌انگیز» به‌صورت پاورقی در روزنامه چاپ، و نام نویسنده به‌اختصار «ص. د.» درج می‌شد، که همان صدیقه دولت‌آبادی است.
این داستان که تا شمارۀ هفتم سال دوم ادامه داشت، در‌واقع بیانگر خط‌مشی نشریه، انتقاد از شرایط فردی و موقعیت اجتماعی زنان ایرانی و احقاق حقوق آنها بود.
از سال دوم انتشار، افزون‌بر موضوعات یاد‌شده، رخدادهای سیاسی کشور، نقد و بررسی عملکرد دولت های وقت و اخبار خارجه و داخله نیز به مطالب روزنامه افزوده شد
صدیقه دولت آبادی موسس زبان زنان
"زبان زنان" و آموزش
یکی از هدف‌های جدی روزنامه «"زبان زنان"» پیگیری سوادآموزی و آموزش و پرورش رایگان از طرف دولت برای دختران بود.
این نشریه در سال 1338 می‌نویسد «بدبختی از بی‌علمی است. از بی‌دانشی است.» شعار همیشگی این نشریه برای مقابله با جهل این بود: «مدرسه! مدرسه! مدرسه!»
"زبان زنان" این اولین روزنامه‌ای است که توسط یک زن در ایران تأسیس و منتشر شد و در مقالات نوشته‌شده توسط زنان به حقوق زنان پرداخت، همچنین تلاش کرد تا از واژه‌های فارسی به‌جای کلمات عربی استفاده کند.
"زبان زنان" و مرتجعان
تعجب‌آور نیست که "زبان زنان" از همان ابتدا دشمنان سرسختی در میان مرتجعین متعصب و دولتی‌های فاسد پیدا کرد. شب‌نامه‌ها، شایعات و مقالات خصمانه در روزنامه‌های دیگر و در حمله به "زبان زنان"، نویسندگان و صاحب آن بخشی از اقدامات آنها بود.
محل نشر و دفتر مجله بارها مورد حمله متعصبین قرار گرفت که در حملات خود از پرتاب سنگ و حتی از سلاح گرم استفاده کردند. پس از این حملات بود که صدیقه دولت‌آبادی برای حفظ امنیت خود به خانه جدیدی نقل مکان کرد و موفق شد تا به انتشار روزنامه ادامه دهد.
"زبان زنان" و سیاست
سال دوم انتشار روزنامه با حادثه کودتای اسفند 1299 همزمان بود و به همین سبب نشریه زبان زنان تعطیل شد.
روزنامه زبان زنان نه تنها تحولات سیاسی کشور را به طور کامل پیگیری می‌کرد، بلکه با نقد و بررسی عملکرد دولت‌های وقت، تلاش می‌کرد مواضع سیاسی زنان تجددطلب و آزاداندیش را بیان کند و راه را برای مشارکت زنان در عرصه سیاسی هموار کند.
در جریان قرارداد 1919 این روزنامه به افشاگری علیه نمایندگان سیاسی دولت انگلیس در ایران و طرفداران آن پرداخت و با درج مقاله‌ای در شماره 55 با عنوان «مجلس عالی بادگیر»، جلسه 12 آذرماه 1299 مجلس شورای ملی را که با حضور احمدشاه و بیست نفر از رجال، وزرا، نمایندگان مجلس چهارم و علما تشکیل شده بود، مورد نقد و ارزیابی قرار داد.
در این مقاله بر انتخاب آزاد نمایندگان توسط مردم تأکید شده و بیان می‌کند: «نه همین که در عمارت بهارستان هر کسی به نام اعضای آن جمع شد می تواند که از طرف اهالی مملکت در سرنوشت کشور و ملت دخالت نماید».
این مقاله و مقاله دیگری با مضمون "ابراز نگرانی از حضور نیروهای انگلیسی و تسلط آنها بر نیروهای قزاق" باعث شد سپهدار تنکابنی رئیس‌الوزرای وقت، دستور توقیف روزنامه را صادر کند.
او در تلگراف 15 دی ماه 1299 به حاکم اصفهان نوشت: «روزنامه زبان زنان بدون اجازه وزارت داخله و معارف، جدیداً در اصفهان عرض اندام کرده است و برخلاف سیاست دولت دُرافشانی می کند. البته توقیف کرده اطلاع دهید.»
"زبان زنان" در تهران؛ نشر و قیمت
با توقیف نشریه "زبان زنان" در اصفهان و پس از عزیمت صدیقه دولت‌آبادی به تهران در سال 1300، زبان زنان با خط نستعلیق ملک‌الخطاطین و چاپ سنگی و با شعار «الجنه تحت اَقدام الامهات (بهشت زیر پای مادران است)» دوباره منتشر شد. انتشار زبان زنان در تهران تا پایان سال دوم ادامه داشت و با رفتن صدیقه دولت‌آبادی به فرانسه برای ادامه تحصیل این نشریه تعطیل شد. این مجله در تهران از فروردین تا آذر سال 1301 و در مجموع تنها در شش شماره منتشر شد.
دفتر این روزنامه نخست در مدرسۀ «ام‌المدارس» اصفهان، و سپس در قصر شمس‌آبـاد بود.
"زبان زنان" در چاپخانه حبل‌المتین در چهار صفحه دو ستونی به ابعاد 21 در 34 سانتیمتر چاپ می‌شد و و اوایل هیچ‌گونه تصویری نداشت.
نرخ اشتراک سالانه "زبان زنان" به ترتیب 12 و 30 قران برای نسخه‌های دوهفته‌نامه و هفتگی بود. دانش آموزان دختر از تخفیف برخوردار بودند.
سراج النساء بیگم، بانی تاسیس اولین دوره دکترای ادبیات فارسی در دانشسرای عالی ایران
خاطره‌ای از صدیقه دولت آبادی در مجله زبان زنان
زبان زنان"؛ ویژگی‌ها
- از ویژگی‌های محتوایی روزنامه زبان زنان می‌توان به ساده‌نویسی و استفاده از کلمات اصیل فارسی در صفحات روزنامه اشاره کرد. برای نمونه در توضیح اینکه «خانم» کلمه‌ای فارسی نیست و این لقب از زمان حکومت مغول‌ها به کار رفته است می‌نویسد: «بیگم» نیز مانند «خانم» از مغول‌ها مانده است و فارسی این لقب «بانو» است.
- دولت آبادی میان احقاق حقوق زنان در جامعۀ مردسالار ایران و تغییر در زبان فارسی رابطه‌ای مستقیم می‌دید؛ به همین سبب، با به‌‌کاربردن کلماتی که ماهیت مردسالارانه داشت، سخت مخالفت می‌کرد.
- دولت‌آبادی در این نشریه به صراحت هم حجاب و هم سیاست‌های انگلیس در ایران را نقد می‌کرد. به همین دلیل مورد تهدید جانی قرار گرفت و دفتر نشریه با تلاش زیاد از حمله اراذل و اوباش مصون ماند. این نشریه 2 سال پس از انتشار، به دلیل سرمقاله‌های صریح صدیقه دولت‌آبادی علیه انگلستان در ایران، برای 13 ماه از انتشار محروم شد. ولی سرانجام در سال 1321 زبان زنان مجدداً به صورت مجله‌ای 48 صفحه‌ای منتشر شد.
ادامه خاطره دولت آبادی از سراج النساء بیگم
"زبان زنان"؛ دوره های انتشار
دوره اول
"زبان زنان" در آغاز انتشار و در اصفهان (دوره اول) به‌عنوان دوهفته نامه کار خود را آغاز کرد اما پس از اولین سال انتشار، به‌صورت هفته‌نامه در آمد.
دوره دوم
پس از توقیف روزنامه در اصفهان ، دولت‌آبادی راهی تهران شد و 26 ماه بعد، روزنامۀ خود را به شکل مجله، و با همان نام منتشر کرد. چاپ مجله از حروف سربی در چاپخانه حبل‌المتین اصفهان، به خط نستعلیق ملک‌الخطاطین و چاپ سنگی تغییر کرد و در چاپخانه مروی تهران منتشر شد.
انتشار مجله به شکل ماهنامه، و در هر نوبت، در 32 صفحه بود. بهای مجله، سالیانه 40 قران، و برای دختران دبستان 18 قران منظور شده بود. محل اداره به‌طور موقت در فخرآباد، و جای پخش آن در خیابان چراغ‌برق در «دواخانۀ غربی» بود.
شعار مجله «الجنة تحت اقدام الامهات» (بهشت زیر پای مادران است)، و فهرست مندرجات در پشت جلد مجله درج می‌شد.
انتشار این دوره از مجله، کوتاه بود و به‌سبب بیماری صدیقه دولت‌آبادی و مسافرت های او به خارج از ایران، انتشار مجله در 1301 ش متوقف شد.
دورۀ سوم
اولین شماره از دورۀ سوم این مجله پس از وقفه‌ای 13ساله، بار دیگر در تهران، با قطع کوچک، در آذر 1321 آغاز، و حدود 3 سال در 11 شماره منتشر شد.
مجله در سال اول به صاحب‌امتیازی صدیقه دولت‌آبادی و سردبیری اختر معدلی بود و در چاپخانۀ سپهر چاپ می‌شد.
صدیقه دولت‌آبادی، این بار، مرام مجله را «تربیت مادران» معرفی کرد. در بالای عنوان مجله، جملۀ «بهشت زیر پای مادران است» همچنان به چشم می‌خورد.
با وجود تمـام افکـار فمینیستی دولت‌آبادی، در ظاهر مطالب مجله در این دوره فقط در چارچوب خانه‌داری و صرفه‌جویی و همسرداری، و نیز بازتاب دستاورد و گزارش های کلاس های «کانون بانوان» بود.
صدیقه دولت آبادی (1261–1340)
بنیان‌گذار این نشریه زبان زنان، صدیقه دولت‌آبادی، فرزند حاج میرزا هادی دولت‌آبادی و خواهر یحیى دولت‌آبادی (د 1318 ش/ 1862 م)، در اصفهان به دنیا آمد. او آموزش مقدماتی را در محیط خانواده گذراند. در 16سالگی با اعتضادالحکما ازدواج کرد و به تهران رفت. در 1296 ش، پس از درگذشت پدرش، به اصفهان بازگشت؛ در آنجا، او اولین دبستان دخترانه به نام «مکتب‌خانۀ شرعیات» را تأسیس کرد. ایجاد انجمن «شرکت خواتین اصفهان»، همزمان با تأسیس دبستان «ام‌المدارس» برای دختران بی‌بضاعت، از دیگر فعالیت های دولت‌آبادی بود. او در 1298 ش، نشریۀ زبان زنان را با سرمایۀ شخصی در اصفهان منتشر کرد.
-----------------------------
* سپاس ویژه از علی سلیمانی
منابع:
پریسا سنجابی. دایره المعارف بزرگ اسلامی . نشریات زنان در ایران: زبان زنان
ببران، صدیقه (1381). نشریات ویژه زنان: سیر تاریخی نشریات زنان در ایران معاصر. تهران: روشنگران و مطالعات زنان، ص49.
صدرهاشمی، محمد(1364). تاریخ جراید و مطبوعات ایران. ج.3. اصفهان: کمال، ص6-10.
خسرو پناه، محمد (1381). هدف‌ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: پیام امروز. ص241.
اتحادیه، منصوره، «نقش زنان در انقلاب مشروطه»، تاریخ معاصر ایران، تهـران، 1380 ش، س 5، شم 18؛
زبان زنان، به کوشش صدیقه دولت‌آبادی، اصفهان/ تهران، شماره‌های مختلف
