مهار قاتل خاموش از دیدگاه علمی

به قلم : پروفسور منصور شهرکی ؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی و استاد تمام تغذیه دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی زاهدان

حسین‌غفران‌شوخ : دانشجوی کارشناسی تغذیه دانشگاه علوم پزشکی زاهدان

محمدحسن‌خواجوی‌نسب : دانشجوی کارشناسی تغذیه دانشگاه علوم پزشکی زاهدان

تحریریه زندگی آنلاین : تعریف فشارخون

فشارخون به معنای نیرویی است که از طرف خون بر هر واحد سطح از دیواره رگ وارد می‌شود و واحد اندازه‌گیری آن میلی‌مترجیوه می‌باشد.  مطالعات نشان می‌دهند که بیش از 25 درصد جمعیت بزرگسالان دنیا، معادل 972 میلیون نفر در سال 2000 میلادی مبتلا به فشارخون بالا بوده‌اند و تخمین زده می‌شود که تا سال 2025 میلادی این رقم تا 30 درصد افزایش یابد و 56/1 میلیارد انسان در دنیا را درگیرخود کند، اما در حال حاضر شیوع پرفشاری خون در جهان 26 درصد تخمین زده می‌شود که حدود 20 درصد مردم دنیا (بیشتر از 39/1 میلیارد نفر) از این بیماری رنج می‌برند. در ایران در سال 1397 در یک مطالعه گزارش گردید که حدود 6/6 میلیون ایرانی در سن 25 تا 65 سال از فشارخون بالارنج می‌برند.

  علت پرفشاری خون

اینکه فشارخون علت دارد یا نه، بر اساس آن فشار خون را به دو دسته تقسیم می‌کنند:

1- فشارخون اولیه: فشار خونی است که هیچ علتی برای آن وجود نداشته باشد که در 80 تا 90 درصد علل آن مشخص نیست.

2- فشار خون ثانویه: به علت یک بیماری یا مصرف دارو ایجاد می‌شود.

 تقسیم‌بندی فشار خون

1- فشارخون 8/12 فشارخون نرمال در نظرگرفته می‌شود.

2- فشارخون بین 8/12-9/14 را Prehypertension یا پیش پر فشاری خون می‌گویند.

3- فشار خون بیش از 9/14 فشارخون بالا نامیده می‌شود.

بیشتربخوانید:

این تیر کشیدن ها نشانه حمله قلبی است ؛ جدی بگیری

 خطراستفاده غلط از دستگاه فشارخون

عوامل ایجاد کننده فشارخون

عواملی همچون بیماری‌های کلیوی (بیماری پارانشیمی کلیه و بیماری‌های عروق کلیوی)، اندوکرین (پرکاری تیروئید و کم‌کاری تیروئید)، مصرف بعضی از داروها (مصرف دارو‌های گلوکوکورتیکوئیدی و مینرالوکورتیکوئیدها و مقلدهای سمپاتیک و مهار کننده‌های مونوآمین ‌اکسیداز)، سن (ریسک فشار خون با افزایش سن افزایش می‌یابد. تخمین زده می‌شود که 3/2 درصد از افراد 65 سال و بالاتر مبتلا به فشارخون هستند)، ژنتیک (مطالعات نشان داده‌اند خطر فشارخون در گروه‌های قومی خاص بسیار رایج‌تر است (شیوع فشارخون بالا در افراد آفریقایی‌ها بیشتر است) و مصرف الکل (مصرف زیاد الکل عامل 5 تا 7 درصدی فشارخون در بین جوامع مختلف می‌باشد، نوشیدن 3 اونس الکل یک آستانه برای فشارخون است و سبب افزایش 3mmHg فشارخون سیستولیک می‌شود) باعث پرفشاری خون می‌شوند.

علائم فشارخون

گرچه این بیماری خاموش بوده و علائم خاصی ندارد، ولی حالاتی همچون کلیه‌های بزرگ قابل لمس (کلیه پلی‌کیستیک)، اختلالات مغزی (اختلالات حسی یا حرکتی)، اختلالات چشمی مثل رتینوپاتی (باریک شدن قطـر شـریان چشـمی) و اختلالات قلبی (بزرگی ابعـاد قلـب، آریتمـی) می‌توانند کمک‌کننده تشخیص بیماری باشند.

 داروهای مورد استفاده در درمان فشارخون

5 گروه داروئی اصلی که برای درمان فشار خـون بـالا به کـار مـی‌رونـد، عبارتنـد از: دیورتیک‌هـای تیازیـدی، آنتاگونیسـت‌های کلسـیم، مهـار کننـده‌های ACE و بتابلاکرها. از این داروها مـی‌تـوان بـه تنهـایی یـا بـا یکدیگر برای شروع درمان فشار خون بالا و به عنوان درمان نگهدارنده استفاده کرد.

 توصیه‌های لازم تغذیه‌ای برای پرفشاری خون

1- مصرف امگا 3: برخی مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از دوزهای بالای مکمل امگا 3 (روغن ماهی به میزان 3gr/day) سبب کاهش فشارخون به میزان 2/5mmHg می‌شود، اما به طور معمول پیشنهاد نمی‌شود، زیرا باعث ایجاد عوارضی مانند احساس بد مزه ماهی یا آروغ زدن به خصوص در دوزهای بالا می‌شود، ولی در کل متخصصین تغذیه مصرف منابع غذایی امگا 3 مثل انواع ماهی‌ها و گردو را پیشنهاد می‌نمایند.

2- نوع پروتئین مصرفی: تحقیقات نشان می‌دهند که جایگزینی پروتئین‌های گیاهی به جای مصرف چربی‌های اشباع شده و کربوهیدرات‌های ساده در یک رژیم ایزوکالریک با کاهش فشارخون همراه است. مصرف 60 گرم در روز از پروتئین‌های گیاهی موجب کاهش فشار سیستولی (9/4 میلی‌متر جیوه) و دیاستولی (7/2 میلی‌متر جیوه) در افراد با فشار خون افزایش یافته گزارش شده است.

3- مصرف میوه‌جات و سبزیجات: رژیم Dietary approaches to stop hypertension، یک الگوی رژیمی کم‌چرب شامل گوشت بدون چربی و مغزها با تاکید بر مصرف بیشتر میوه‌جات، سبزیجات و فراوردهای لبنی بدون چربی می‌باشد و نشان داده شده است که فشار خون سیستولی را به شکل معناداری در افراد با فشار خون بالا کاهش می‌دهد. همچنین مطالعات متعدی نشان داده‌اند که این رژیم علاوه بر کاهش فشارخون، کلسترول تام، LDL و التهاب را نیزکاهش می‌دهد.

بیشتربخوانید:

از نظر تغذیه‌ای در این قسمت بهتر است نگاهی به تأثیر 2 نوع رژیم غذایی معروف بر فشار خون بالا داشته باشیم:

 رژیم‌های غذایی DASH و مدیترانه‌ای

شباهت‌ها و تفاوت‌های رژیم DASH و مدیترانه‌ای

 شباهت‌ها

1- در هر دو رژیم تاکید بر مصرف میوه‌جات، سبزیجات، ماهی، مرغ و حبوبات و مصرف کم گوشت قرمز، شیرینی و چربی شده است.

2- در هر دو رژیم توصیه به مصرف منابع غنی از اسید‌های چرب امگا 3 شده است.

تفاوت‌ها

با اینکه در هر دو رژیم توصیه بر مصرف ماهی شده است، اما در رژیم DASH، تاکید بر مصرف روزانه است، ولی در رژیم مدیترانه‌ای ماهی به صورت هفتگی توصیه شده است.

در رژیم DASH توصیه بر مصرف لبنیات کم‌چرب شده است، اما در رژیم مدیترانه‌ای به طور کلی توصیه به مصرف لبنیات شده، ولی اینکه نوع آن کم‌چرب یا بدون چربی باشد، ذکر نشده است.

در رژیم DASH به طور کلی توصیه به مصرف حبوبات شده، در صورتی که در رژیم مدیترانه‌ای مصرف حبوبات به صورت روزانه توصیه شده است، به نحوی که مطالعات نشان داده‌اند در اسپانیا حبوبات غالباً در میان‌وعده‌ها نیز به مصرف می‌رسند.

با توجه به موارد یاد شده در فوق، مطالعات متعدد علمی نشان داده‌اند که پیروی از رژیم DASH اثرات بسیار مثبت‌تری در قیاس با رژیم مدیترانه‌ای در کنترل فشارخون بالا دارد.

محدودیت نمک: توصیه می‌شود که بزرگسالان جوان باید کمتر از 2300 میلی‌گرم سدیم در روز دریافت کنند. در افراد با فشارخون بالا و سیاه‌پوستان و میان‌سالان و سالمندان نیز این توصیه‌ها باید صورت گیرد. تحقیقات علمی بیانگر این مطلب هستند که دریافت‌های کمتر از 1500 میلی‌گرم سبب بهبودی بیشتری در افراد مبتلا به فشار خون بالا می‌شود، ولی حذف نمک به صورت کلی حتی در افراد مبتلا به فشار خون بالا مورد توصیه متخصصین تغذیه نمی‌باشد.

 فعالیت فیزیکی و ورزش: افردی که فعالیت کمتری دارند، در مقایسه با دیگر افراد فعال، 30 تا 50 درصد بیشتر از فشارخون رنج می‌برند. یک برنامه حداقل 90 تا 150 دقیقه‌ای ورزش در هفته توصیه می‌شود. فعالیت هوازی متوسط مانند 30 تا 60 دقیقه پیاده‌روی سریع در بیشتر روزها همراه با تمرینات مقاومتی 2 تا 3 روز در هفته، مستقیماً به کاهش فشارخون کمک خواهد کرد.

مصرف پتاسیم: برخی تحقیقات نشان می‌دهند که اثر مفید کاهش مصرف سدیم بر فشار خون با افزایش دریافت پتاسیم باعث ایجاد فشارخون مطلوب می‌شود. به عبارت دیگر مصرف رژیم غنی از پتاسیم سبب کند کردن اثر نمک در افزایش فشارخون می‌شود.

سبزیجات برگ سبز و ریشه‌ای، پرتقال، حبوبات سفید، اسفناج و موز از منابع غذایی خوب پتاسیم می‌باشند. اگرچه گوشت و شیر هم پتاسیم دارند، اما پتاسیم این منابع در مقایسه با پتاسیم موجود در میوه‌ها و سبزیجات به خوبی جذب نمی‌شود. مطالعات علمی نشان می‌دهند که اثر پتاسیم در افرادی که فشار خون اولیه بالاتر دارند، به خصوص افراد سیاه‌پوست، نسبت به سفیدپوستان بیشتر است. همچنین دریافت پتاسیم بالا با کاهش خطر سکته مغزی نیز در ارتباط است.

منیزیم و فشارخون: منیزیم مهارکننده قوی انقباضات عضلات صاف عروق محسوب می‌شود و در تنظیم فشارخون به عنوان گشادکننده عروق عمل می‌کند. منیزیم بالای رژیمی با کاهش فشارخون مرتبط است.

 الگوی رژیمی DASH بر منابع غنی از منیزیم مانند سبزیجات برگ سبز، مغزها، نان و غلات کامل تاکید دارد. دوز حداقل 370 میلی‌گرم پتاسیم در روز با کاهش 3 تا 4 میلی‌متر جیوه در فشارخون سیستولیک و 2 تا 3 میلی‌متر جیوه در فشار خون دیاستولیک همراه است.

 با توجه به تحقیقات انجام شده توصیه می‌شود که از منابع غذایی غنی از منیزیم به جای مکمل منیزیم استفاده شود.

بیشتر بخوانید:

آیا لبنیات برای دیابت و فشار خون بالا مفید است؟

توصیه‌های کلی غذایی برای بیماران مبتلا به پر فشاری خون

1- نان و غلات سبوس‌دار مصرف شود.

2- مصرف چربی‌های اشباع باعث افزایش فشارخون می‌شود (روغن نارگیل، نخل و هسته خرما) در نتیجه مصرف این روغن‌ها باید محدود شود.

3- روغن‌های گیاهی غیر اشباع مانند روغن‌های مایع کانولا، ذرت، زیتون، بادام‌زمینی، کنجد و روغن آفتاب‌گردان مصرف شوند.

4- حداقل یک یا دو وعده میوه و سبزیجات در روز استفاده شود. تحقیقات نشان می‌دهند که سبزیجات کنسرو شده به ویژه محصولات مبتنی بر گوجه سرشار از سدیم بوده و همچنین میوه‌جات کنسرو شده سرشار از قندهای اضافی هستند.

5- گوجه‌فرنگی حاوی اسید‌های آمینه است که به کاهش فشارخون کمک می‌کند. لیکوپن موجود در آن نیز به بهبود جریان خون کمک می‌کند و گلوتاتیون آن نیز یک آنتی‌اکسیدان قوی است که نهایتاً باعث کاهش فشارخون می‌شود.

6- آناناس سرشار از بروملین است که این آنزیم باعث حل شدن لخته‌های خونی شده و جریان خون را بهبود می‌بخشد. توصیه می‌شود که آب آناناس طبیعی یا تکه‌های این میوه به صورت دسر میل شود.

7- ماهی‌های غنی از اسیدهای چرب امگا 3 (شاه‌ماهی و قزل‌آلا) در برنامه غذایی گنجانده شود.

8- توصیه می‌شود که برای تولید سس سالاد از ماست یا خامه‌ترش شده بدون چربی یا شیر بدون چربی استفاده شود.

9- از چاشنی‌هایی مانند سیر، زنجبیل، ریحان، زیره و آویشن برای طعم‌دار کردن غذا به جای نمک استفاده شود.

10-  مصرف حبوباتی همچون عدس، نخود و لوبیا برای افرادی که از فشارخون بالا رنج می‌برند، به صورت هر هفته 3 بار در برنامه غذایی مورد توصیه می‌باشد.