جام ملت‌های اروپا؛ از دیروز تا امروز

عصر ایران؛ اهورا جهانیان - کمتر از بیست روز دیگر هفدهمین دورۀ جام ملتهای اروپا آغاز می‌شود. آلمان میزبان این مسابقات است و ایتالیا مدافع عنوان قهرمانی. اگرچه فرانسه مدعی اصلی قهرمانی این دوره محسوب می‌شود. در کنار فرانسه، به نظر می‌رسد که تیم ملی انگلیس نیز جزو مدعیان اصلی فتح یورو 2024 است.

جام ملت‌های اروپا از 1960 آغاز شده و در شانزده دورۀ گذشته، آلمان و اسپانیا هر کدام 3 بار، ایتالیا و فرانسه هر کدام 2 بار، شوروی و چکسلواکی و هلند و دانمارک و یونان و پرتغال نیز هر کدام یکبار قهرمان این مسابقات شده‌اند.

در بین کشورهای قهرمان، شوروی به پانزده کشور و چکسلواکی هم به دو کشور تجزیه شده‌اند. با این حال قهرمانی‌ شوروی در 1960 و قهرمانی چکسلواکی در 1976 امروزه عرفاً جزو کارنامۀ فوتبال ملی کشورهای روسیه و چک محسوب می‌شود.

گل میشل پلاتینی به پرتغال در دقیقۀ 119، فرانسه را به فینال برد/ 1984

بهترین بازیکن در تاریخ جام ملت‌های اروپا، قطعا میشل پلاتینی بوده که در سال 1984 در 5 بازی 9 گل زد و فرانسه را قهرمان اروپا کرد. علاوه بر گلزنی چشمگیر و بی‌تکرار پلاتینی، قدرت بازیسازی و رهبری او نیز در یورو 84 یکی از دلایل حضور همیشگی نام او در بین ده بازیکن برتر تاریخ فوتبال بوده.

یوهان کرایف که از نظر اکثر کارشناسان بهترین بازیکن تاریخ فوتبال اروپا بوده، در فتح جام ملت‌های اروپا ناکام ماند. اما ناکامی کرایف را دوستداران او در سال 1988 جبران کردند. قهرمانی هلند در یورو 88 احتمالا باشکوه‌ترین قهرمانی در تمام ادوار جام ملت‌های اروپا بوده.

نمایش استثنایی هلندی‌ها در آن جام، و بویژه گل‌های فراموش نشدنی گولیت و فان‌باستن در بازی فینال، آن دوره از مسابقات را یکی از متفاوت‌ترین و بهترین دوره‌های جام ملت‌های اروپا کرده است. عملکرد مارکو فان‌باستن در 1988 چنان بود که تقریبا اکثر کارشناسان فوتبال، او را به لحاظ کیفی بهترین مهاجم در تاریخ جام ملت‌های اروپا می‌دانند.

اگرچه هلند 1988 درخشان‌ترین و احتمالا خلاق‌ترین تیم در تاریخ جام ملت‌های اروپا بوده، ولی عنوان منسجم‌ترین و حتی بهترین تیم در تاریخ این مسابقات را باید برازندۀ اسپانیایی دانست که دو دورۀ پشت سر هم (2008 و 2012) قهرمان اروپا شد. اسپانیای کاسیاس و ژاوی و اینیستا.

تیم ملی آلمان با 6 بار حضور در فینال، از این حیث در بین تیم‌های اروپایی رکورددار است. آلمانی‌ها در فینال 1972 شوروی را 3 بر صفر شکست دادند، در فینال 1976 در ضربات پنالتی مغلوب چکسلواکی شدند، در فینال 1980 بلژیک را 2 بر 1 بردند، در فینال 1992 2 بر صفر مغلوب دانمارک شدند، در فینال 1996 چک را 2 بر 1 بردند و در فینال 2008 یک بر صفر مغلوب اسپانیا شدند.

پس از آلمان، شوروی و اسپانیا و ایتالیا با 4 بار حضور در فینال در رتبۀ دوم فینالیست‌های اروپا قرار دارند. شوروی در 1960 یوگسلاوی را 2 بر 1 در فینال شکست داد و در سال‌های 1964 و 1972 و 1988 با نتایج 2 بر 1، 3 بر صفر و 2 بر صفر در بازی فینال مغلوب اسپانیا و آلمان و هلند شد.

شوروی و یوگسلاوی، فینال 1960

اسپانیا هم در چهار بار حضورش در فینال، در 1964 شوروی را شکست داد، در 1984 دو بر صفر مغلوب فرانسه شد، در 2008 آلمان را 1 بر صفر برد و در 2012 نیز ایتالیا را 4 بر صفر در هم کوبید.

ایتالیا نیز در مسابقات فینال، در 1968 یوگسلاوی را 2 بر صفر شکست داد، در سال 2000 دو بر 1 مغلوب فرانسه شد، در 2012 چهار بر صفر به اسپانیا باخت و در 2020 انگلستان را در ضربات پنالتی شکست داد.  

هلند و دانمارک و یونان تیم‌هایی هستند که فقط یکبار به فینال جام ملت‌های اروپا رسیده‌اند و کامیاب از بازی فینال خارج شده‌اند. در بین تیم‌هایی که فقط یکبار قهرمان این مسابقات شده‌اند، چک و پرتغال دو بار به فینال راه یافته‌اند. چک در 1996 مغلوب آلمان شد، پرتغال هم در سال 2004 در خانۀ خودش مغلوب یونان شد.

آلمان و شوروی، فینال 1972

یوگسلاوی نیز همانند چک و پرتغال دو بار به فینال این مسابقات راه یافت ولی هر دو بار مغلوب شد و دستش از جام کوتاه ماند. در 1960 به شوروی باخت، در 1968 به ایتالیا.

بلژیک و انگلیس نیز مثل هلند و دانمارک و یونان فقط یکبار به فینال جام ملت‌های اروپا رسیده‌اند ولی بازی فینال را به حریفان خود واگذار کرده‌اند. بلژیک در 1980 مغلوب آلمان شد، انگلستان نیز در 2020 به ایتالیا باخت.

پنج دورۀ آغازین جام ملت‌های اروپا (از 1960 تا 1976) با حضور 4 تیم برگزار می‌شد. از 1980 تعداد تیم‌های حاضر در این مسابقات به عدد 8 رسید. از 1996 شانزده تیم در جام ملت‌های اروپا حضور داشتند. از سال 2016 نیز 24 تیم در این تورنمنت حضور دارند.

افزایش تعداد تیم‌ها در جام ملت‌های اروپا، در راستای توسعۀ فوتبال و همسو با سیاست افزایش درآمد از فوتبال بوده. یوفا قصد دارد از سال 2028 این مسابقات را با حضور 32 تیم برگزار کند. بنابراین احتمالا این دوره آخرین دوره‌ای است که شاهد حضور 24 تیم در این تورنمنت هستیم.

دانمارک، قهرمان 1992

برگزاری مسابقات با 24 تیم، موجب می‌شود که علاوه بر صعود دو تیم اول از هر گروه، چهار تیم برتر در میان تیم‌های سوم هر گروه نیز به مرحلۀ یک‌هشتم نهایی صعود کنند تا 16 تیم لازم برای برگزاری این مرحله، تکمیل شوند.

منتقدین این شیوه، معتقدند تیمی که در مرحلۀ گروهی بین 4 تیم مقام سوم را کسب کرده، معمولا از کیفیت لازم برای حضور در مراحل بعدی جام برخوردار نیست. حتی اگر چنین تیمی بتواند در مراحل حذفی پیروز از میدان خارج شود، صعودش به مرحلۀ یک‌هشتم نهایی، در واقع یک فرصت ناعادلانه است که شیوۀ برگزاری مسابقات نصیبش کرده.

اما معمولا افزایش تعداد تیم‌های حاضر در یک تورنمنت، از عدد 16 به عدد 32 ناممکن است و برگزارکنندگان آن تورنمنت ناچارند شانزده تیم را ابتدا به 24 تیم و سپس به 32 تیم افزایش دهند.

اسپانیا، قهرمان 2008

در جام جهانی هم چنین روندی طی شده. تعداد تیم‌های حاضر در جام جهانی فوتبال، تا سال 1978 شانزده تیم بود ولی از 1982 بیست‌وچهار تیم در این مسابقات شرکت داشتند. جام‌های 1986 و 1990 و 1994 نیز با حضور 24 تیم برگزار شد و از 1998 تعداد تیم‌های حاضر در جام جهانی به عدد 32 رسید.     

در جام ملت‌های 2024 اگرچه فرانسه مدعی اول قهرمانی است ولی تیم ملی انگلیس با انبوهی از بازیکنان جوان و بسیار خوب، فرصتی طلایی برای جبران ناکامی‌های گذشته دارد. انگلیسی‌ها در سال 2004 نیز با نسل طلایی‌شان در آن دوران، اگر قهرمان می‌شدند عجیب نبود ولی در مرحلۀ یک‌چهارم نهایی در ضربات پنالتی مغلوب پرتغال میزبان شدند.

ایتالیا اگر در این دوره از مسابقات قهرمان شود، پس از اسپانیا دومین تیمی می‌شود که در دو دورۀ متوالی قهرمان جام ملت‌های اروپا شده است.

فینال 2012

آلمان نیز با تکیه بر امتیاز میزبانی، در صدد است چهارمین قهرمانی‌اش در جام ملت‌های اروپا را تجربه کند و اسپانیا را (با سه قهرمانی) پشت سر بگذارد ولی تیم ملی اسپانیا نیز از سال 2008 به این سو، تقریبا همیشه مدعی فتح این مسابقات بوده است. بنابراین شاید ماتادورها در خانۀ ژرمن‌ها برای چهارمین بار کاپ قهرمانی را بالای سر ببرند.

با این حال به نظر می‌رسد فرانسه شانس بیشتری نسبت به آلمان و اسپانیا دارد. فرانسه اگر قهرمان شود، از حیث تعداد قهرمانی در جام ملت‌های اروپا، در کنار آلمان و اسپانیا می‌ایستد.

فینال 2016

ایتالیا نیز از چنین فرصتی برخوردار است. باید دید ایتالیا بدون مانچینی و بونوچی و کیلینی، می‌تواند موفقیت سه سال قبل (2021) را تکرار کند و دوباره قهرمان اروپا شود؟ گرچه در فوتبال هیچ چیز محال نیست، ولی قهرمانی ایتالیا در این دوره از مسابقات، کمی بعید به نظر می‌رسد.

تا به حال 10 تیم قهرمان جام ملت‌های اروپا شده‌اند (آلمان، اسپانیا، ایتالیا، فرانسه، شوروی، چکسلواکی، هلند، دانمارک، یونان، پرتغال). در صورت قهرمانی انگلیس در این دوره از رقابت‌ها، یک تیم جدید به جمع قهرمانان یورو پیوسته است؛ رویدادی که وقوعش هیچ بعید نیست، بلکه کاملا هم محتمل است.