دکتر سید محمدرضا حکیمیان - بورد جراحی و فلوشیپ جراحی سرطان
تحریریه زندگی آنلاین : عوارضی که ممکن است داروهای شیمی‌درمانی در بدن ایجاد نمایند بستگی به ترکیب دارویی و شدت واکنش بدن نسبت به دارو دارد. به یاد داشته باشید این عوارض موقت و گذرا هستند و بیمار دچار همه عوارضی که در اینجا ذکر می‌شود، نخواهد شد و در مجموع فواید حاصل از این داروها بیشتر از عوارض آنهاست. بنابراین ذکر عوارض صرفاً به این منظور است که شما بهتر آنها را بشناسید و بتوانید راه‌های مقابله با آنها را از تیم درمان جویا شوید. بنابراین، ضمن آگاهی از این عوارض پیگیر ادامه‌ی درمان خود باشید و دوره مذکور را با امیدواری و شکیبایی طی نمایید.
بیشتربخوانید:
ریزش مو
ریزش مو در بیشتر افرادی که شیمی‌درمانی می‌شوند دیده می‌شود. ریزش موی ناشی از داروهای شیمی‌درمانی در سرطان پستان معمولاً 2 تا 4 هفته بعد از شروع درمان آغاز می‌شود و معمولاً تا پایان شیمی‌درمانی ادامه دارد. ریزش مو به دنبال داروهای شیمی‌درمانی تزریقی، نسبت به داروهای شیمی‌درمانی خوراکی بیشتر اتفاق می‌افتد. معمولاً 3 تا 6 ماه پس از اتمام درمان، رویش مجدد موها شروع خواهد شد. بعضی از بیماران ترجیح می‌دهند در ابتدای درمان موهای خود را کوتاه نمایند و از پوستیژ (کلاه گیس) مناسب استفاده نمایند. برای ریزش ابروها می‌توان از تاتو یا هاشور استفاده کرد که اگر تصمیمی به این کار دارید بهتر است قبل از شروع شیمی‌درمانی باشد و به روش کاملاً استریل انجام شود. بعضی از داروها ریزش موی شدید و برخی ریزش موی خفیفی ایجاد می‌نمایند. برای جلوگیری از ریزش مو اقداماتی صورت می‌گیرد مانند استفاده از داروهای هورمونی به‌صورت تزریق عضلانی یا زیر جلدی با فواصل یک الی سه‌ماهه که متأسفانه چندان مؤثر نیست. روش دیگر استفاده از کلاه سرد کننده می‌باشد. درصورتی‌که قدرت ریزش موی دارو زیاد باشد ممکن است که این کلاه سرد کننده نتواند به‌طور چشمگیر از ریزش مو جلوگیری نماید. این کلاه در حین شیمی‌درمانی روی سر بیمار قرار می‌گیرد و به‌واسطه‌ی خنک‌سازی پوست سر، باعث کاهش جریان خون به پیاز مو می‌شود که باعث می‌گردد داروهای شیمی‌درمانی کمتر به پیاز مو برسند و در نتیجه تأثیر کمتری در ریزش مو داشته باشند. با وجود استفاده از این روش باز هم ریزش مو در بسیاری افراد به‌صورت نسبی یا کامل روی می‌دهد. نکته‌ای که بسیار مهم است این است که برای کاهش ریزش مو نبایستی از میزان داوری موردنیاز کاسته شود. همه‌ی افراد به‌ویژه خانم‌ها، ریزش مو بسیار ناخوشایند است و باعث اضطراب و حتی افسردگی می‌شود. آنچه که به شما بیمار عزیز یادآور می‌شویم این است که در این شرایط، همیشه به موقت و گذرا بودن این دوره فکر کنید و در نظر داشته باشید که همه این تلاش‌ها برای حفظ سلامت کامل شما است تا در آینده با آسودگی بیشتر به روال عادی زندگی در کنار دوستان و خانواده بازگردید. برای مقابله با عوارض شیمی‌درمانی که باعث تغییرات ظاهری می‌شوند، می‌توانید از افرادی که این مراحل را طی کرده‌اند راهنمایی بگیرید و پس از هماهنگی با پزشک معالج خود، آنها را بکار گیرید.
تهوع و استفراغ و کم‌اشتهایی
شایع‌ترین عارضه‌ی شیمی‌درمانی ایجاد تهوع و استفراغ می‌باشد. ایجاد تهوع و استفراغ ناشی از این داروها یکسان نیست و بروز آن نیز در افراد مختلف مشابه نمی‌باشد. بعضی از داروها شدیداً باعث تهوع و استفراغ می‌شوند درحالی‌که بعضی تهوع و استفراغ کمی ایجاد می‌کنند. جهت جلوگیری از این حالت به‌طورمعمول از داروهای خوراکی و یا تزریقی دیگری قبل از شیمی‌درمانی استفاده می‌شود. در مواردی که این عارضه شدید است، این داروهای پیشگیرانه بعد از شیمی‌درمانی هم تجویز می‌شوند.
زخم‌های دهان و گلو
عارضه‌ی دیگر شیمی‌درمانی بروز زخم دهان است. این زخم‌های دهانی ناشی از شیمی‌درمانی می‌توانند خفیف تا بسیار شدید باشند که شدت آن تا حدود زیادی بستگی به نوع داروی مصرفی دارد. برای افرادی که دچار زخم دهان می‌شوند به‌منظور تسریع بهبود آن از محلول‌های موضعی استفاده می‌گردد.
بیشتر بخوانید:
ضعف و بی‌حالی
عارضه‌ی دیگری است که در تعداد زیادی از بیماران ایجاد می‌شود و عمدتاً محدود به چند روز اول بعد از تزریق است و به‌تدریج رفع می‌شود.
بی‌حسی و گزگز شدن دست‌وپا
این حالت می‌تواند بعد از مصرف بعضی از داروها به وجود آید و ممکن است در ابتدا به‌صورت گذرا باشد ولی به‌مرورزمان و با مصرف بیشتر دارو ممکن است مداوم شود.
کاهش سلول‌های خونی
کاهش گلبول‌های سفید و کم‌خونی و کاهش پلاکت عارضه‌ی دیگری است که اغلب برگشت‌پذیر می‌باشد بااین‌وجود در مواردی نیاز به مصرف داروهای تقویت‌کننده برای افزایش گلبول‌های سفید و یا جبران کم‌خونی می‌باشد.
سؤالات رایج در مورد شیمی‌درمانی
آیا شیمی‌درمانی بر باروری زنان تأثیر می‌گذارد؟
بانوانی که تحت شیمی‌درمانی قرار می‌گیرند و هنوز یائسه نشده‌اند ممکن است در اثر داروهای شیمی‌درمانی دچار قطع عادت ماهیانه شوند که ممکن است به‌صورت موقت و گاهی دائمی باشد. در افرادی که سن بالاتر از 35 سال دارند و یا اختلال قاعدگی دارند احتمال ایجاد یائسگی بعد از شیمی‌درمانی بیشتر است به همین خاطر افرادی که خواهان بارداری بعد از اتمام درمان سرطان پستان هستند، باید قبل از شروع درمان، مشاوره‌ی باروری ـ ناباروری انجام دهند تا با روش‌های مختلف به حفظ قدرت باروری آنها کمک شود. توجه کنید که قطع عادت ماهیانه به معنی بروز ناباروری نیست و حتی در همین زمان هم احتمال باردار شدن وجود دارد لذا لازم است در مورد روش‌های بی‌خطر پیشگیری از بارداری از پزشک معالج خود راهنمایی بگیرید.
آیا طی شیمی‌درمانی می‌توان تاتو انجام داد؟
شیمی‌درمانی باعث تخریب سلول‌های سرطانی می‌شود. گاهی همین اتفاق برای سلول‌های دفاعی بدن که گلبول سفید یا نوتروفیل نامیده می‌شوند روی می‌دهد که البته موقتی و گذرا است. کاهش گلبول‌های سفید (نوتروفیل) احتمال عفونت‌های باکتریایی و قارچی را زیاد می‌کند به همین خاطر بهتر است هر نوع ایجاد زخم مثل تاتو یا بوتاکس در دوره‌ی شیمی‌درمانی انجام نشود یا پس از هماهنگی با پزشک معالج و در صورت تأیید ایشان در مقطعی که سطح گلبول‌های سفید پایین نیست انجام شود. اگر الزامی به انجام این موارد باشد می‌توان قبل از شروع مراحل شیمی‌درمانی اقدام نمود.
آیا طی شیمی‌درمانی می‌توان اقدامات دندانپزشکی انجام داد؟
موارد غیر اورژانس بهتر است به تعویق افتد ولی در موارد الزامی، پس از هماهنگی با پزشک معالج و انجام آزمایش انعقادی و بررسی سطح گلبول سفید خون و پلاکت می‌توان اقدامات مذکور را به‌راحتی انجام داد.
آیا طی شیمی‌درمانی می‌توان داروهای ویتامینی و مکمل استفاده کرد؟
در این مورد اختلاف‌نظر وجود دارد. بعضی مطالعات نشان داده‌اند که مصرف این موارد به رشد سلول‌های بدخیم بیشتر کمک می‌کنند تا به افزایش سلامت بیمار ولی مطالعات بیشتری نیز وجود دارد که استفاده از این مواد را طی شیمی‌درمانی و پرتودرمانی بلامانع می‌داند. آنچه مهم است توجه به این نکته است که در بعضی سرطان‌ها مثل سرطان معده که معده طی عمل جراحی برداشته می‌شود و جذب مواد غذایی دچار اختلال می‌شود، نیاز به داروهای مکمل وجود دارد ولی در درمان سرطان پستان برخلاف آنچه در ذهن ما وجود دارد اصولاً نیازی به مصرف داروهای تقویتی نیست.
بیشتربخوانید:
آیا طی شیمی‌درمانی می‌توان از داروهای مسکن استفاده کرد؟
مصرف استامینوفن یا استامینوفن کدئین بلامانع است ولی برای سایر داروها بهتر است با پزشک مسئول شیمی‌درمانی هماهنگ نمایید. پس از اتمام شیمی‌درمانی در موارد نیاز استفاده از هر داروی تجویز شده بلامانع است. علت اصلی این توصیه این است که گاهی عارضه‌ای به دنبال شیمی‌درمانی ایجاد شده است که با مصرف نابجای داروی مسکن ممکن است تشدید شود. مثلاً نارسایی نسبی کلیه ایجاد شده است و مصرف بعضی از مسکن‌ها آن را تشدید می‌کند. بر این اساس استفاده از مسکن منع مطلق ندارد و در صورت تأیید پزشک حتی در دوره شیمی‌درمانی هم بلامانع است. همینطور استفاده از این داروها ممکن است باعث شود بروز تب در بیمار پنهان شود و بیمار و پزشک از این علامت که گاهی نشانه خطر است، غافل شوند.
آیا طی شیمی‌درمانی می‌توان از آنتی‌بیوتیک استفاده کرد؟
در این مورد لازم است دلیل نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک بررسی گردد و در مورد مصرف آن با پزشک معالج مشورت گردد. گاهش عوارض شیمی‌درمانی مانند یک بیماری عفونی تظاهر می‌کند مثلاً اسهال یا بروز زخم دهان ناشی از کاهش شدید گلبول‌های سفید که نباید آن را به حساب اسهال ساده گذاشت و پس از بستری باید آنتی‌بیوتیک برای آن شروع کرد. لذا در این موارد با پزشک مسئول شیمی‌درمانی هماهنگ نمایید. در مواردی مثل سرماخوردگی، استفاده از داروهای مربوطه بلامانع است.
آیا طی شیمی‌درمانی برای سرطان پستان استفاده از ماسک دهان و بینی الزامی است؟
الزامی نمی‌باشد ولی بهتر است طی دوران شیمی‌درمانی در حد امکان از رفت‌وآمد در محیط‌های پر ازدحام خودداری کرد.
آیا شیمی‌درمانی برای اطرافیان بیمار به‌ویژه نوزاد یا خانم باردار خطری دارد؟
خیر؛ مشکلی ایجاد نمی‌کند
آیا طی بارداری می‌توان برای فرد مبتلا شیمی‌درمانی انجام داد؟
علیرغم اینکه ذکر می‌شود در بارداری حتی‌الامکان نباید از دارو استفاده کرد ولی بعد از سه‌ماهه اول بارداری می‌توان از شیمی‌درمانی استفاده کرد و ممنوعیت مطلق ندارد. البته تیم درمان در مورد شیمی‌درمانی در بارداری به‌طور کامل برای بیمار توضیح می‌دهند و همه جوانب سنجیده می‌شود. در سه‌ماهه‌ی اول بارداری استفاده از داروهای شیمی‌درمانی ممنوع است و باید از روش‌های جایگزین استفاده کرد.
آیا اگر مادر شیرده به دلیل سرطان پستان تحت شیمی‌درمانی باشد می‌تواند شیردهی را ادامه دهد؟
خیر؛ لازم است در این دوران شیردهی قطع شود.
آیا در شیمی‌درمانی می‌توان واکسن مثلاً واکسن آنفولانزا زد؟
واکسن انواع مختلفی دارد بعضی از آنها میکروب یا ویروس ضعیف شده هستند. این نوع واکسن‌ها را در شیمی‌درمانی نباید استفاده کرد. گروه دیگر، میکروب یا ویروس کشته شده هستند که مشابه انواع زنده آنها باعث تحریک سیستم ایمنی بدن می‌شوند و بدن را نسبت به آن میکروب یا ویروس مقاوم می‌کنند. استفاده از این نوع واکسن در شیمی‌درمانی خطری ندارد ولی باید توجه داشت که چون شیمی‌درمانی بدن دچار ضعف ایمنی می‌شود کارایی این گروه از واکسن‌ها هم کاهش می‌یابد و ممکن است استفاده از آنها بی‌فایده باشد. با توجه به موارد فوق لازم است قبل از تزریق هر نوع واکسنی از پزشک معالج خود کسب تکلیف کنید.
آیا فردی که شیمی‌درمانی می‌شود، می‌تواند حیوان خانگی داشته باشد؟
درصورتی‌که حیوان خانگی تحت مراقبت دامپزشک باشد و علائم بیماری نداشته باشد، ممانعتی وجود ندارد و برای بیمار عارضه‌ای ایجاد نمی‌کند.
آیا حضور هـــمراهان در بــخش شیمی‌درمانی برای آنها ضرری دارد؟
خیر؛ برای همراهان حاضر مشکلی ایجاد نمی‌شود.
اختلال ناخن
طیفی از تغییرات را شامل می‌شود از جمله ایجاد خط روی ناخن، تغییر رنگ ناخن ناشی از رسوب رنگدانه روی بستر ناخن و جدا شدن ناخن از بستر آن. این مشکلات ممکن است که در فرد ایجاد شود و با اتمام دوره شیمی‌درمانی رفع شود. در موارد شدید لازم است به متخصص پوست مراجعه نمود.
حساسیت به دارو
با بعضی از داروها ایجاد می‌شود و در حین تزریق دارو روی می‌دهد. حساسیت ممکن است به‌صورت ایجاد بثورات جلدی، احساس گرگرفتگی، قرمز شدن پوست و افت فشارخون بروز کند. در چنین مواردی نیاز است که از داروهای ضد حساسیت و در صورت افت فشارخون مایع درمانی استفاده شود. دردهای عضلانی استخوانی، ورم بدن و به‌خصوص در نواحی دست‌وپا، قرمزی و سوزش دست‌وپا نیز از عوارض دیگری هستند که ممکن است در فرد تحت شیمی‌درمانی دیده شوند.
تغییر در اجابت مزاج
عارضه‌ی دیگری که معمولاً به‌صورت شایع اتفاق می‌افتد بورز مشکلات اجابت مزاج به‌ویژه سختی در دفع مدفوع و یبوست است. برای جلوگیری از یبوست، مصرف حداقل 5 لیوان آب در روز و میوه و سبزیجات و پیاده‌روی در حد امکان توصیه می‌شود. بعضی از داروها ممکن است باعث اسهال شوند که ممکن است خفیف تا شدید باشد و به‌صورت علامتی درمان می‌شود. عارضه‌ی دیگر که در بعضی از بیماران با مصرف برخی از داروهای شیمی‌درمانی به وجود می‌آید افزایش آنزیم‌های کبدی است. این عارضه گاهی مواقع ممکن است باعث شود که شیمی‌درمانی به تعویق بیفتد. بعضی از داروهای شیمی‌درمانی باعث کم‌کاری و نارسایی قلبی می‌شوند. سردسته‌ی این داروها داروهای خانواده آنتراسیکلین هستند که در سرطان پستان کاربرد زیادی دارند. به همین علت قبل از مصرف داروهای آنتراسیکلین از بیمار اکوکاردیوگرافی بعمل می‌آید که عملکرد قلب را می‌سنجد. بعضی از داروها ممکن است باعث التهاب ریه شوند. بعضی از داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند باعث نارسایی کلیه شوند. خطر ایجاد این عارضه در مواردی که بیمار به اندازه کافی مایعات نمی‌نوشد و یا به هر دلیلی مایعات بدن را از دست می‌دهد مانند استفراغ‌های شدید و یا اسهال شدید، بیشتر می‌گردد. به منظور پایش این عوارض است که در فواصل مناسب با نظر پزشک معالج آزمایش خون و معاینات لازم بعمل می‌آید و لازم است این عوارض را به پزشک خود یادآوری کنید و راه حل مناسب را جویا شوید.
