به قلم : دکتر محمد حضوری ؛ دانشیار تغذیه دانشگاه علوم پزشکی قم
mhozoori@gmail.com
تحریریه زندگی آنلاین : انسان یک موجود زنده با چند میلیارد سلول می‌باشد که در کالبد خود میزبان چندین میلیارد سلول غیرخودی نیز هست. این سلول‌های غیرخودی که بیشتر در بافت‌های در تماس با مراکز و بخش‌های بیرونی (نظیر لوله گوارش) مستقر هستند، به گونه‌ای همزیستی با بدن انسان دست یافته‌اند و امروزه می‌دانیم که نقش‌های متعددی از تولید برخی ویتامین‌ها تا تقویت سیستم ایمنی بدن را ایفا کرده و ارتباطی متقابل بین سلامت و بیماری با آنها وجود دارد. مطالعات اخیر تأثیر این گستره میکروبی بر تری‌گلیسرید و کلسترول خون و حتی ابتلای به دیابت نوع دو را نشان داده است. در سال‌های اخیر با رویکرد تغذیه فردی (Personalized Nutrition) اهمیت این میکروب‌های همزیست بیش از پیش مشخص شده و به عنوان یکی از سه رکن اساسی در تعیین سلامت و بیماری افراد شناخته می‌شوند. این میکروب‌ها را شاید بتوان متغیرترین بخش در عوامل مؤثر بر سلامتی دانست که به طور قابل توجهی تحت تأثیر مواد غذایی مصرفی قرار می‌گیرند. بر اساس یافته‌های علمی جدید مشخص شده است که علاوه بر سلامت و بیماری، این میکروب‌ها، در عملکرد ورزشکاران نیز مؤثر هستند. در این مقاله تلاش می‌کنیم تا با تمرکز بر نقش آنها در عملکرد و سلامتی ورزشکاران مطالبی را به حضورتان ارائه کنیم.
بیشتربخوانید:
اثرات ورزش بر فلور طبیعی و میکروب‌های روده
همانطور که در شکل یک به تصویر کشیده شده است، ورزش یکی از عوامل مؤثر بر ترکیب و تنوع میکروب‌های موجود در روده انسان است.
در حال حاضر مطالعات متعددی در مورد تأثیر ورزش بر میکروب‌های روده در دسترس می‌باشد که متاسفانه هنوز به جمع‌بندی یکسانی در مورد اثرات ورزش بر نوع و گونه میکروب‌ها نرسیده‌اند. بر اساس شواهد موجود، علاوه بر نوع و الگوی تمرینات؛ تغییر ترکیب بدن، جنسیت ورزشکاران و عوامل تغذیه‌ای از مهم‌ترین عواملی هستند که این تغییرات را توصیف و تعیین می‌کنند.
تأثیر رژیم غذایی بر فلور میکروبی روده‌ها
بر اساس نتایج تحقیقات، مواد غذایی مصرفی موجب تغییر الگوی فلور میکروبی می‌شوند. مهم‌ترین عوامل غذایی مؤثر بر میکروب‌های روده عبارتند از لبنیات، سبزی‌های با رنگ روشن (نظیر: سیر، کنگر فرنگی، گل‌کلم و پیاز)، جلبک‌های دریایی، برنج، غلات، فیبر غذایی، پروتئین و چربی دریافتی و کل غذای مصرفی فرد. باید گفت هر یک از این مواد غذایی یا ترکیبات مغذی، به دلیل ترکیبات مغذی یا ترکیبات غیرمغذی خویش (به عنوان مثال ترکیبات گوگردی در سیر یا ترکیبات ازته در پروتئین دریافتی) موجب ترغیب و تحریک رشد گونه خاصی از میکروب‌ها در روده خواهند شد و از این طریق جمعیت باکتری‌های روده‌ای را تغییر می‌دهند.
علاوه بر پروتئین، کربوهیدرات به عنوان اصلی‌ترین منبع انرژی در بین ورزشکاران شناخته می‌شود. آنچه در مورد تأثیر کربوهیدرات بر فلور میکروبی مهم است، نوع کربوهیدرات است. انواع کربوهیدرات پیچیده تأثیر بهتری بر فلور میکروبی و تولید بیفیدوباکترها دارند. کربوهیدرات پیچیده موجب تولید اسیدهای چرب کوتاه زنجیره می‌شود. این اسیدهای چرب، غذای مطلوب باکتری‌های مفید روده‌ای هستند و علاوه بر آن، موجب کاهش تولید کلسترول نیز می‌شوند.
چربی‌های غذایی موجب کاهش لاکتوباسیلوس‌ها (از مهم‌ترین میکروب‌های مفید در روده‌های انسانی که نقش موثری در سالم‌سازی روده‌ها و تولید ویتامین‌ها دارند) در روده‌ها می‌شوند و به همین دلیل کنترل و کاهش مصرف چربی‌ها برای سالم‌سازی و دستیابی به بهترین حالت فلور میکروبی توصیه می‌شود.
بیشتربخوانید:
تأثیر مصرف مکمل‌های غذایی بر فلور میکروبی روده‌ها
تأثیر مکمل‌ها بر رشد و تغییر جمعیت میکروب‌های بدن یکی از نقاط مغفول در تحقیقات عرصه پزشکی ورزشی می‌باشد. در سالیان اخیر مشخص شده که مصرف پروتئین بیشتر موجب افزایش جمعیت کلستریدیوم‌ها و باکتریوئیدها در روده انسان شده و تولیدات آمونیومی را در روده فرد افزایش می‌دهد. این ترکیبات همان ترکیباتی هستند که می‌توانند برای افراد با مشکلات کبدی یا کلیوی چالش آفرین باشند.
علاوه بر این، یک مطالعه به تازگی نشان داده است که بافت فلور میکروبی روده‌ها بر میزان جذب پروتئین از طریق مکمل‌ها یا مواد غذایی تاثیرگذار است و شاید دلیل تفاوت‌های بسیار زیاد بین افراد مختلف در خصوص مصرف مکمل‌های پروتئینی، همین تفاوت‌های فردی در فلور میکروبی روده‌ها باشد. به احتمال قوی شنیده‌اید که برخی اسیدهای آمینه در پروتئین‌های گیاهی به میزان کافی وجود ندارند و به همین دلیل توصیه می‌شود تا مصرف‌کنندگان پروتئین یا مکمل‌های گیاهی، آن اسیدهای آمینه را نیز به طور مکمل و جداگانه دریافت کنند.
به عنوان مثال همراه با پروتئین غلات، بهتر است اسیدآمینه لیزین و تره‌اونین و همچنین همراه با پروتئین سویا، بهتر است اسیدآمینه متیونین استفاده شود. جالب است بدانید که مصرف همزمان این مکمل‌های اسیدآمینه موجب تغییر تأثیر پروتئین مزبور بر فلور میکروبی فرد می‌شود و موجب ایجاد تغییراتی مشابه با مصرف پروتئین حیوانی در روده‌ها می‌شود.
مصرف کافئین که منبع غذایی اصلی آن، نوشیدنی قهوه و نوشیدنی‌های انرژی‌زا می‌باشند، موجب افزایش بیفیدوباکترها شده و از اثرات منفی چربی رژیم غذایی بر لاکتوباسیلوس‌ها می‌کاهد، بنابراین یک ترکیب مناسب برای سالم‌سازی روده‌ها پس از مصرف غذاهای چرب و غذای آماده، مصرف متناسب قهوه می‌باشد.
نقش فلور میکروبی روده در تغذیه فردی ورزشکاران
پلی‌مورفیسم یا تفاوت‌های ژنتیکی همراه با فلور میکروبی متفاوت روده‌ها از عوامل مهم و مؤثر بر عوامل غذایی و مکمل‌های تغذیه‌ای مصرفی ورزشکاران است. به عنوان مثال، مشخص شده است که تغییرات غلظت سرمی کاروتنوئیدها (پیش‌ساز ویتامین A و یکی از بهترین آنتی‌اکسیدان‌ها) پس از مصرف خوراکی این ترکیبات، به میزان زیادی بر اساس نوع و غلظت میکروب‌های روده‌ای متفاوت است. علاوه بر این نوع میکروب‌های روده‌ای بر متابولیسم و اثرات کافئین در ورزشکاران نیز مؤثر شناخته شده است. به همین دلیل بررسی نقش و اثرات متقابل میکروب‌های روده‌ای و نوع آنها بر عملکرد ورزشکاران و متابولیسم مواد غذایی و مکمل‌های مصرفی ایشان همچنان یکی از حیطه‌های جذاب تحقیقات تغذیه ورزشی شناخته می‌شود.
تأثیر فلور روده‌ای بر عملکرد ورزشکاران
خلاصه‌ای از موضوعات مورد توجه محققین و مکانیسم‌های احتمالی تأثیر میکروب‌های مفید بدن بر عملکرد ورزشی ورزشکاران در شکل 2 ذکر شده است.
لازم به ذکر است بیشتر موارد ذکر شده در این نمودار، حیطه‌های تحقیقاتی بوده و همچنان توسط محققین تحت بررسی هستند.
تأثیر آنتی‌بیوتیک بر عملکرد ورزشکاران
همانطور که پیشتر ذکر شد، فلور میکروبی روده‌ها تأثیر مثبتی بر سلامت و بیماری ورزشکاران دارد، اما یک چالش اساسی در این بین وجود دارد که شامل مصرف آنتی‌بیوتیک به دلیل بروز عفونت‌ها در ورزشکاران (که متاسفانه شیوع نسبتاً بالایی نیز دارد) می‌باشد. با مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، جمعیت میکروبی روده‌ها به طور قابل توجهی کاسته گردیده و منجر به عوارضی می‌گردد که «اسهال آنتی‌بیوتیکی» به معنی بروز اسهال پس از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها به دلیل کاهش جمعیت میکروب‌های مفید روده، یکی از رایج‌ترین آنها است.
مطالعات محدودی در مورد این موضوع انجام شده است، ولی در یکی از مطالعات جامع در این خصوص که توسط محققی ژاپنی انجام شده است، مصرف آنتی‌بیوتیک، موجب کاهش تولید میزان اسیدهای چرب کوتاه زنجیره شده و از این طریق دسترسی به استات را کاهش می‌دهد. این کاهش استات در موش‌های تحت آزمون را محقق مورد نظر اصلی‌ترین عامل در کاهش توان ورزشی موش‌ها دانست. علاوه بر این، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، موجب افزایش تعداد باکتری‌های Firmicutes و کاهش Bacteroidetes شده و به همین دلیل کاهش عملکرد ورزشکاران کاملاً مورد انتظار است.
مطالعات متعددی در مورد تأثیر ترکیب و نوع میکروب‌های روده‌ای بر شاخص‌های عملکرد ورزشکاران انجام شده است. بر اساس یکی از بهترین مطالعات موجود، نسبت بین دو نوع باکتری به نام‌های Firmicutes/Bacteroidetes تأثیر قابل‌توجهی بر حداکثر اکسیژن مصرفی (VO2max) دارد. به این معنی که تعداد بیشتر باکتری‌های Firmicutes با کاهش عملکرد - به ویژه عملکرد هوازی - مرتبط است.
در یک مطالعه دیگر مشخص شد که در مردان ژاپنی میانسال، ارتباط معکوسی بین میزان کلستریدیوم دیفیسیل (Clostridium difficile) در روده افراد با تطبیق با ورزش وجود داشت. به آن معنی که افرادی که میزان این نوع باکتری در روده آنان بیشتر بود، با برنامه تمرین دوچرخه‌سواری کمتر تطبیق یافته و رکوردهای کمتری گزارش دادند.
در تحقیقات در مورد تأثیر مکمل‌یاری با پروبیوتیک‌ها بر عملکرد ورزشکاران، نتایج نشان داد که مصرف مکمل‌های پروبیوتیکی موجب کاهش و تأخیر در بروز خستگی در افراد می‌شود، اما بر سایر شاخص‌ها نظیر حداکثر اکسیژن مصرفی، سرعت دویدن و ... هنوز تاثیرات اثبات‌شده‌ای گزارش نشده است، البته این حیطه پژوهشی هنوز به اجماع بین محققین نرسیده و تحقیقات متعددی با هدف ارزیابی اثرات این مکمل‌ها بر عملکرد ورزشی، ترکیب بدنی، بروز التهاب و آسیب‌های ورزشی، در حال انجام است.
جمع‌بندی
سال‌ها است تفاوت پاسخگویی ورزشکاران به رژیم‌های غذایی یکسان یا مکمل‌های غذایی مشابه مورد توجه محققین قرار گرفته و همین موضوع تلاش‌ها برای یافتن دلیل این پاسخ‌های فردی را بیشتر کرده است. در بین عوامل گوناگون، فلور میکروبی روده‌ها و تنوع میکروبی موجود در روده‌ها از مهم‌ترین عوامل تغییرپذیر و قابل مدیریت می‌باشد، البته باید در نظر داشت که در این حیطه پزشکی فردی (Personalized Medicine) ما در گام‌های نخست تحقیقات بوده و روزهای آینده اطلاعات بیشتری در این خصوص در اختیار قرار خواهد گرفت.
