پس از آنکه امام تراژدی پیشنهاد خلافت را با توجه به جدی نبودن آن از سوی مامون، پشت سر نهاد، خود را در برابر صحنه بازی دیگری یافت. آن اینکه مامون به رغم امتناع امام هرگز از پای ننشست و این بار ولیعهدی خویشتن را به وی پیشنهاد کرد. در اینجا نیز امام می دانست که منظور تامین هدفهای شخصی مامون است، لذا دوباره امتناع ورزید، ولی اصرار و تهدیدهای مامون چندان اوج گرفت که امام بناچار با پیشنهادش موافقت کرد.
دلایل امام برای پذیرفتن ولیعهدی
هنگامی امام رضا(ع) ولیعهدی مامون را پذیرفت که به این حقیقت پی برده بود که در صورت امتناع بهایی را که باید بپردازد تنها جان خودش نمی باشد، بلکه علویان و دوستدارانشان همه در معرض خطر واقع می شوند. در حالی که اگر بر امام جایز بود که در آن شرایط، جان خویشتن را به خطر بیفکند، ولی در مورد دوستداران و شیعیان خود و یا سایر علویان هرگز به خود حق نمی داد که جان آنان را نیز به مخاطره دراندازد.
افزون بر این، بر امام لازم بود که جان خویشتن و شیعیان و هواخواهان را از گزندها برهاند. زیرا امت اسلامی بسیار به وجود آنان و آگاهی بخشیدنشان نیاز داشت. اینان باید باقی می ماندند تا برای مردم چراغ راه و راهبر و مقتدا در حل مشکلات و هجوم شبهه ها باشند.
آری، مردم به وجود امام و دستپروردگان وی نیاز بسیار داشتند، چه در آن زمان موج فکری و فرهنگی بیگانه ای بر همه جا چیره شده بود و با خود ارمغان کفر و الحاد در قالب بحثهای فلسفی و تردید نسبت به مبادی خداشناسی، می آورد. بر امام لازم بود که بر جای بماند و مسؤولیت خویش را در نجات امت به انجام برساند. و دیدیم که امام نیز - با وجود کوتاه بودن دوران زندگیش پس از ولیعهدی - چگونه عملا وارد این کارزار شد.
حال اگر او با رد قاطع و همیشگی ولیعهدی، هم خود و هم پیروانش را به دست نابودی می سپرد این فداکاری کوچکترین تاثیری در راه تلاش برای این هدف مهم در برنمی داشت.
علاوه بر این، نیل به مقام ولیعهدی یک اعتراف ضمنی از سوی عباسیان به شمار می رفت دایر بر این مطلب که علویان نیز در حکومت سهم شایسته ای داشتند.
دیگر از دلایل قبول ولیعهدی از سوی امام آن بود که اهلبیت را مردم در صحنه سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشیشان نسپارند، و نیز گمان نکنند که آنان همانگونه که شایع شده بود، فقط علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار ملت نمی آیند. شاید امام نیز خود به این نکته اشاره می کرد هنگامی که «ابن عرفه » از وی پرسید:
- ای فرزند رسول خدا، به چه انگیزه ای وارد ماجرای ولیعهد شدی؟
امام پاسخ داد:
به همان انگیزه ای که جدم علی(ع) را وادار به ورود در شورا نمود. (1)
گذشته از همه اینها، امام در ایام ولیعهدی خویش چهره واقعی مامون را به همه شناساند و با افشا ساختن نیت و هدفهای وی در کارهایی که انجام می داد، هرگونه شبهه و تردیدی را از نظر مردم برداشت.
آیا امام خود رغبتی به این کار داشت؟
اینها که گفتیم هرگز دلیلی بر میل باطنی امام برای پذیرفتن ولیعهدی نمی باشد. بلکه همانگونه که حوادث بعدی اثبات کرد، او می دانست که هرگز از دسیسه های مامون و دار و دسته اش در امان نخواهد بود و گذشته از جانش، مقامش نیز تا مرگ مامون پایدار نخواهد ماند. امام بخوبی درک می کرد که مامون به هر وسیله ای که شده در مقام نابودی وی - جسمی یا معنوی - برخواهد آمد.
تازه اگر هم فرض می شد که مامون هیچ نیت شومی در دل نداشت. با توجه به سن امام امید زیستنش تا پس از مرگ مامون بسیار ضعیف می نمود. پس اینها هیچ کدام برای توجیه پذیرفتن ولیعهدی برای امام کافی نبود.
از همه اینها که بگذریم و فرض را بر این بگذاریم که امام امید به زنده ماندن تا پس از درگذشت مامون را نیز می داشت، ولی برخوردش با عوامل ذی نفوذی که خشنود از شیوه حکمرانی وی نبودند، حتمی بود. همچنین توطئه های عباسیان و دار و دسته شان و بسیج همه نیروها و ناراضیان اهل دنیا بر ضد حکومت امام که اجرای احکام خدا به شیوه جدش پیامبر(ص) و علی(ع) باید پیاده می شد، امام را با همان مشکلات زیانباری روبرو می ساختند که برایتان در فصل گذشته شرح دادیم. در آنجا گفتیم که حتی مردم نیز حکومت حق و عدل امام(ع) را در آن شرایط نمی توانستند تحمل کنند.
فقط اتخاذ موضع منفی درست بودبا توجه به تمام آنچه که گفته شد در می یابیم که برای امام(ع) طبیعی بود که اندیشه رسیدن به حکومت را از چنین راهی پر زیان و خطر از سر بدر کند، چه نه تنها هیچ یک از هدفهای وی را به تحقق نمی رساند، بلکه بر عکس سبب نابودی علویان و پیروانشان همراه با هدفها و آمالشان نیز می گردید.
بنابراین، اقدام مثبت در این جهت یک عمل افتخارآمیز و بی منطق قلمداد می شد.
برنامه پیشگیری امام اکنون که امام رضا(ع) در پذیرفتن ولیعهدی از خود اختیاری ندارد، و نه می تواند این مقام را وسیله رسیدن به هدفهای خویش قرار دهد، چه زیانهای گرانباری بر پیکر امت اسلامی وارد آمده دینشان هم به خطر می افتد. . . و از سویی هم امام نمی تواند ساکت بنشیند و چهره موافق در برابر اقدامات دولتمردان نشان بدهد. . . . پس باید برنامه ای بریزد که در جهت خنثی کردن توطئه های مامون پیش برود.
اکنون در این باره سخن خواهیم راند.
پی نوشت:
(1) مراجعه شود به: مناقب آل ابی طالب / 4 / ص 364 - معادن الحکمة / ص 192 - عیون اخبار الرضا / 2 / ص 40 - بحار / 49 / ص 140 و 141.