علی عبدالمحمدی: در شرایطی که اقتصاد جهان و ایران و به تبع آن بورس تهران وارد فضای رکودی شده است، احتمالا در میان‌‌‌مدت خبری از رونق‌‌‌های بزرگ در بازار سرمایه نیست. بنابراین لزوم کنترل ریسک و مدیریت آن، سبب شده است تا استقبال از بازار مشتقه طی چند سال اخیر افزایش یافته و حتی ارزش معاملات روزانه اختیارهای معامله به 400میلیارد تومان نیز برسد. با وجود آنکه هنوز ارزش معاملات آپشن پایین است، اما استفاده از رویکردهای معاملاتی جذاب و متنوع در این بازار برای زنده ماندن در بازار پرحاشیه سهام، ضرورت دارد. چرا که کارکرد این بازار در مدیریت ریسک همزمان با سود اهرمی، در روندهای صعودی و نزولی منجر به کسب بازدهی خواهد شد.
به این ترتیب گروه رسانه‌ای «دنیای‌اقتصاد» میزبان دومین نشست تخصصی بازار مشتقه در نیمه مرداد ماه سال‌جاری بود. در این نشست که با حضور فعالان بازار مشتقه برگزار شد، 9 چالش مهم این بازار مطرح شد که وحید مطهری‌نیا مدیر عملیات ابزارهای نوین شرکت بورس و رحمان آراسته مدیر بازار مشتقه و صندوق های کالایی از بورس کالا، در غیاب مسوولان سازمان بورس و اوراق بهادار و شرکت تسویه وجوه، پاسخگوی آنها بودند. یکی از سوالات مطرح‌شده در این نشست به چالشهای اعطای اعتبار به مشتریان بازار مشتقه اشاره داشت که وحید مطهری‌نیا در پاسخ به این سوال گفت: «بحث اعتبار، مقررات خاص خودش را دارد و همه این مقررات باید در نظر گرفته شود، مقررات این بخش در راستای پوشش ریسک کارگزاران تدوین شده است. موضوع موردتوجه فعلی، استفاده از دارایی به عنوان وجه تضمین است.
در این خصوص، پیشنهادهایی به سازمان بورس داده شده است تا از دارایی‌‌‌ها به عنوان وجه تضمین استفاده شود. اما فعلا مقرراتی در این خصوص تنظیم و تدوین نشده است. به نظر می‌‌‌رسد که در آینده بتوان به سمت تسهیل یا تغییر برخی مقررات در این حوزه گام برداشت.» همچنین مدیر عملیات ابزارهای نوین شرکت بورس در پاسخ به سوال یکی از فعالان بازار مشتقه که پرسیده بود: اگر به جای کارگزار، OMSها در راستای پذیرش ریسک در این حوزه وارد عمل شوند؛ آیا سازمان یا دیگر نهادهای مرتبط این اجازه را صادر خواهند کرد؟ اظهار کرد که: «OMS پیمانکار کارگزار است و سازمان بورس و اوراق بهادار، کارگزار را می‌‌‌شناسد. فعلا تمرکز سازمان بر استراتژیهایی است که دارای مقررات است. به‌رغم زمانبر بودن این فرآیند، در بازار استراتژیهایی موجود است که میتوان به لحاظ قانونی در جلسات مختلف درباره آنها صحبت کرد. در بعضی از کارگزاری‌‌‌های خارجی، وجوه تضمین پوشش داده می‌‌‌شود. ولی نکته این است که قراردادها در آنجا از نوع آمریکایی است و در سررسید اول می‌‌‌توانند قرارداد سررسید دورتر را نیز اعمال کنند. پیشنهاد این است که در ایران نیز برای آزمایش، برخی قراردادها با سررسید آمریکایی منتشر شود.»
کارمزدهای معاملات مشتقه: ثبات یا افزایش؟
یکی دیگر از دغدغه‌های فعالان بازار مشتقه که به آن اشاره شد، کارمزد معاملات در این بازار است. یکی از فعالان این بازار این موضوع را مطرح کرد که «در سنوات اخیر کارمزد کارگزاری‌‌‌ها در حوزه معاملات مشتقه ثابت مانده است، اما هزینه‌‌‌های کارگزاری‌‌‌ها با رشد قابل‌‌‌توجهی همراه شده است، آیا برنامه‌‌‌ای در جهت افزایش کارمزدها در این حوزه وجود دارد؟» وحید مطهری‌نیا در پاسخ به این سوال با اشاره به اینکه پیشنهادهایی در این زمینه در کانون بررسی شده و به سازمان بورس و اوراق بهادار ارائه شده است، گفت: «در اکثر بورسهای بزرگ دنیا کارمزد روی قرارداد است و به صورت یک عدد ثابت روی قرارداد تدوین می‌‌‌شود و به صورت درصدی نیست. پیشنهاد سازمان هم به صورت یک عدد ثابت روی هر قرارداد است که عدد ثابت با یک نسبتی بین ارکان خدمات‌‌‌دهنده تقسیم می‌‌‌شود که بخش اعظم آن نیز به کارگزار تعلق میگیرد.»
بی‌محلی فعالان بازار به «آتی نرخ بهره»
مطهری‌نیا در مورد «آتی نرخ بهره یا اوراق» این بازار به این نکته اشاره کرد که: «فعلا هیچ‌کدام از فعالان بازار برای این موضوع پا پیش نگذاشته‌‌‌اند. در این خصوص با چند مجموعه جلساتی برگزار شده ولی استقبالی از آن نشده است و فعلا در این زمینه جمع‌‌‌بندی خاصی نیز صورت نگرفته است. ابزارهای این‌چنینی نسبت به وضعیت فعلی ما بسیار پیچیده و تخصصی هستند و پیاده‌سازی این نوع از ابزارها نیاز به زمان و ارائه راهکارهای دقیق و کارشناسی دارد.» او همچنین در پاسخ به اینکه برخی فرمول‌‌‌های وضع‌‌‌شده در حوزه معاملات مشتقه، در برخی از اوقات، روند معاملات را در برخی استراتژی‌‌‌ها دچار اختلال می‌‌‌کنند نیز اعلام کرد که «فرمول دو بخش دارد. یک بخش برای همه نمادهای آن سررسید است که 20 درصد دارایی پایه است.
در مرحله بعد، بخش در زیان بودن از آن کسر می‌‌‌شود و در نهایت با قیمت پرمیوم جمع می‌‌‌شود. فرمول اشتباه نیست. در برخی قراردادها با توجه به معامله نشدن قرارداد، قیمت بالا می‌‌‌ماند و باعث می‌‌‌شود تا قیمت پرمیوم بالاتر باقی بماند. فرمول‌‌‌های استفاده شده در این بخش فرمول‌‌‌هایی است که در بورسهای دیگر دنیا نیز مورد استفاده قرار میگیرد و در کشور اختراع یا ابداع نشده است.»
یکی از فعالان بازار این سوال را مطرح کرد که اگر مشتری به هر دلیلی فوت شود، کد معاملاتی او بسته می‌‌‌شود و کلیه قراردادهای فعال فرد در خطر ریسک نکول یا عدم‌ایفای تعهدات قرار میگیرد، برنامه در خصوص تسهیل مقررات این حوزه چیست؟ مطهری‌نیا در پاسخ به این سوال گفت : «انواع و اقسام کدهای معاملاتی در بازار غیرفعال می‌‌‌شوند و در جلساتی که با سپرده‌‌‌گذاری مرکزی برگزار شد، بررسی‌هایی در این زمینه به عمل آمده است. در حوزه سبدگردانی این موضوع حل و فصل شده و تا زمانی که فرد پوزیشن مشتقه داشته باشد، کد سبد باطل نمی‌‌‌شود. برنامه و رویه‌‌‌ای در این زمینه نوشته شده است که با تدوین آن در این زمینه برای کارگزار مشکلاتی ایجاد نشود.»
علی محمدی/ دنیای‌اقتصاد
نحوه اثرگذاری نرخ بهره در بازار ایران
وحید مطهری‌نیا به عنوان نماینده از شرکت بورس در مورد نحوه اثرگذاری نرخ بهره در ایران با اشاره به اینکه یکی از تفاوت‌‌‌های بازار ایران با بازار جهانی بحث نرخ بهره است، اظهار کرد: «اگر نموداری با نرخ بهره صفر یا 2 درصد ترسیم شود و سپس نرخ بهره از آن کسر شود، نمودارهای اسپردهای زمانی دچار تغییر می‌‌‌شود. این نمودارها گویای این نکته است که حتی در صورت افزایش قیمت سهم که ریسک کارگزاری برای خرید و فروش قرارداد اختیار خرید یا اختیار فروش را زیاد می‌‌‌کند، به دلیل وجود نرخ بهره قرارداد خریداری‌شده، سود بیشتری می‌‌‌سازد و عملا ریسک برای فرد از یک بازار دیگر که دارای نرخ بهره صفر است، بسیار کمتر و عملا صفر است.»
او همچنین در مورد برنامه آینده در خصوص تغییر ضرایب وجه تضمین و مالیات‌‌‌ها که یکی از چالشهای مهم فعالان بازار مشتقه است اظهار کرد: «فرمول‌‌‌های فعلی موجود در این بخش از کتب معتبر و مرجع در این زمینه استخراج شده است و بورسهای دیگر نیز از همین ضرایب استفاده می‌‌‌کنند و با توجه به قوانین موجود در کشور ما، باید در این بخش، مطالعات بیشتری انجام شود تا به درک جامعی از کلیات این بخش رسید تا تغییرات مقتضی را اعمال کرد.»
حذف دامنه نوسان؛ از رویا تا واقعیت
در بخشی از این نشست رحمان آراسته مدیر بازار مشتقه و صندوقهای کالایی بورس کالا به معضلات فعلی بازار مشتقه پرداخت. او در تشریح این مشکلات گفت: «تا زمانی که این دید در بازار وجود دارد که مشتقات مخل روند بازارها هستند، هیچ وقت نباید به این موضوع فکر کرد که باید سقف‌‌‌ها یا دامنه نوسان‌‌‌ها را برداشت. متاسفانه همیشه این معضلات وجود داشته است و ربطی به تیم فعلی و قبلی سازمان نیز ندارد و همواره چنین نگاهی به این حوزه وجود داشته است. این موضوع فقط مختص بازار مشتقه نیست و مثلا در روزهای اخیر که صندوقهای طلا با ورود پول حقیقی مواجه هستند، در جلسات نکاتی در خصوص ممانعت از ورود پول به صندوقهای طلا مطرح شده است، مساله قابل‌توجه این است که در شرایط فعلی که سهام با افت قیمت‌‌‌ها همراه است، روانه‌‌‌شدن نقدینگی به سمت صندوقهای طلا حداقل این ویژگی مثبت را دارد که نقدینگی در دل بازار سهام باقی می‌‌‌ماند.
درباره سقف‌‌‌ها نهایت تلاش این است که اعداد، عددهایی باشد که بازار را دچار مشکل نکند، وقتی آمار بازار مورد بررسی قرار میگیرد، قابل استنباط است که خیلی از فعالان در زمینه آپشن و معاملات خود به سقف برخورد نکرده‌‌‌اند. بنابراین بحث صف در اکثر بورس‌‌‌ها وجود دارد. مثلا بررسی معاملات بورس شیکاگو که در بحث معاملات مشتقه و اوراق اختیار معامله سرآمد است، نشانگر سقف‌‌‌های مختلف موجود در این بازار است که تقریبا با اقتباس از همین مدل در ایران نیز عددهایی تعیین شده است. عدد 250 هزار قرارداد، سقف یک دارایی پایه در سررسید بود که به شکل هم‌‌‌جهت است و روی این موضوع مشکل خاصی وجود ندارد و میتوان گفت که در نهایت این موضوع به نفع بازار و اهالی آن است.» اولین نشست این گروه سال گذشته در شرکت بورس تهران برگزار شد. در آن نشست نیز فعالان بازار چالشهای موجود در این بازار نوپا را مطرح کردند.
در دومین گردهمایی بازار مشتقه که با استقبال بزرگان این بازار مواجه شد، به این موضوع اشاره شد که پیش از این نیز کارگروه‌هایی در کانون کارگزاران تشکیل شده و فعالان بازار مشکلات خود را در زمینه بازار مشتقه اعلام کرده‌اند و نتایج مثبتی نیز به همراه داشته است. اما به گفته این معاملهگران، سازمان بورس و اوراق بهادار که سیاستگذار اصلی در بازارها و به‌خصوص بازار مشتقات است، چندان به چالشهای مطرح‌شده ترتیب اثر نداده و گاه نامه‌های ارسال‌شده مدت‌ها بدون پاسخ مانده است. به‌رغم پیگیری‌های «دنیای‌اقتصاد»، سازمان بورس نماینده‌ای برای شرکت در این جلسه معرفی نکرد. حضور بازوی سیاستگذاری بازار سرمایه در این نوع نشست‌ها، علاوه بر پاسخگویی شفاف در مورد چالشهای فعالان بازار مشتقه، به کاهش دغدغه این گروه می‌پردازد.
باید توجه داشت که تنوع ابزارهای مشتقه در بازارهای گوناگون سبب شده است تا جذابیت این بازار افزایش یابد. به طوری که بورس کالای ایران با استراتژی‌‌‌های معاملاتی جذاب بر روی طلا بخشی از پول معاملهگران را در بازار سرمایه حفظ کرده است. عمق ابزارهای مشتقه بورس تهران نیز بسیار افزایش یافته است. به‌خصوص آنکه طی سه سال اخیر با تاسیس صندوقهای مختلف و استفاده آنها از این ابزارها، مشتقات سهام نیز وارد فاز رونق شده است. صندوقهای اهرمی خود به عنوان یک ابزار یا دارایی پایه ابزارهای مشتقه به کمک بورس تهران آمده است. آتی سهام نیز بیش از یک‌سال است که راه‌‌‌اندازی شده است.
هرچند عمق معاملات این بازار بسیار کم است، اما در صورتی که فناوری بورس و شرکت‌های کارگزاری و OMSها به یکپارچگی سامانه‌‌‌های معاملاتی کمک کنند، آتی سهام نیز می‌تواند به زودی به یک ابزار پوشش ریسک در بازار مبدل شود. یکی از چالشهای اساسی این بازار، راه‌‌‌اندازی راهبردهای معاملاتی گوناگون و بحث‌‌‌های مربوط به وجه تضمین است. تاکنون سه استراتژی بازار آپشن بدون وجه تضمین و به صورت خودکار قابل اجراست. انتظار می‌رود، طی سال‌جاری برای 8 استراتژی معاملاتی دیگر نیز تسهیلاتی ارائه شود که این موضوع نوید روزهای بهتری را برای بازار مشتقه می‌دهد. این موارد نشان‌دهنده این است که بازار مشتقه یک بازار نوظهور بوده و نیازمند توجه است.
استقبال گرم از دومین نشست تخصصی بازار مشتقه توسط فعالان این بازار نشان می‌دهد جای خالی این نشست‌ها در بازار وجود دارد. این جلسات که قرار است به صورت دوره‌ای برگزار شود، بستری برای آشنایی و هم‌اندیشی فعالان بازار سرمایه با یکدیگر و تبادل نظر در مورد مشکلاتی که در این بازار وجود دارد فراهم خواهد کرد. گزارش تصویری این نشست به زودی از بازوی تصویری «گروه رسانه‌ای دنیای‌اقتصاد»، «اکو ایران» و شبکه‌های اجتماعی این گروه پخش خواهد شد.
صبا طاهریان/ دنیای‌اقتصاد
صبا طاهریان/ دنیای‌اقتصاد