به زبان ریاضی، انقلاب از جنبه زمینه ها و علل و عوامل وقوع، بردار حوادث و دگرگونی های مختلف تاریخی یک کشور است. در وقوع این پدیده، مجموعه تحولات و شرایط فکری، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مداخله دارد.
بی تردید هر تحلیل و رهیافتی که این واقعیت را نادیده گرفته، آن را پدیده ای تک عاملی یا خلق الساعه بینگارد، از منطق علمی دور است. البته در هر انقلابی ممکن است یک یا تعدادی از تحولات و شرایط نقش اصلی یا نقش بارز داشته باشند، با این حال آنچه در نهایت وقوع انقلاب را گریزناپذیر می سازد، عواملی اندک است که در سایه تأثیر و تأثر تحولات و شرایط فوق پدید آمده و گسترش می یابد. بنابراین، با توجه به موقعیت و تحولات کشورها، مسیرهای متفاوتی در رسیدن به این عوامل وجود دارد. این عوامل، که در هر انقلابی دیده می شود، عبارت است از: نارضایتی عمیق از شرایط حاکم، پذیرش اندیشه یا اندیشه های جدید جایگزین، روحیه انقلابی و ساختار اجتماعی سیاسی بر این اساس در صورت:
ناخشنودی تمام یا بخشی از جامعه،
وجود ساختارهای مؤثر،
واحد بودن آرمان همگان،
شدید و فراگیر بودن روحیه انقلابی،
توان اقتصادی نظامی بالا و برخورداری از حمایت بین المللی نیز در بیشتر موارد نمی تواند از وقوع انقلاب جلوگیری کند. و اگر عوامل چهارگانه یاد شده از نیرومندی لازم برخوردار نباشند، آینده رژیم و انقلابیان را توان عمومی دو طرف مشخص می کند. توان عمومی نیز از طریق عناصر مادی و محسوس (تعداد همراهان، قدرت اقتصادی و نظامی، حمایت خارجی و..). و عناصر غیر مادی و نامحسوس (قدرت مدیریت دو طرف، ویژگی ها و توان رهبر، ویژگی های ایدئولوژی حاکم بر اذهان طرفین و..). قدرت تعیین می گردد.
البته سنجش توان عمومی طرفین، در یک وضعیت انقلابی، با مشکلات متعددی همراه است. با توجه به این که عناصر غیر مادی و نامحسوس قدرت مشکل سنجش توان عمومی را مضاعف می کند و این امر از محدودیت های عمده بهره گیری از روش مورد بحث ما شمرده می شود، به منظور شناخت بهتر این عناصر باید در راستای شناخت عناصر مادی و محسوس قدرت تلاش ها و پژوهش های علمی بیشتری به انجام رسد.
هر انقلابی از یک سو با نارضایتی عمیق از شرایط حاکم همراه است. این نارضایتی وقتی پدید می آید که افراد از بهبود شرایط موجود ناامید شده، آن را غیر قابل تحمل بیابند. از سوی دیگر، در هر انقلابی اندیشه یا اندیشه های جدید جایگزین، ذهن انقلابیان را تسخیر و بر رفتار آن ها سلطه می یابد. هیچ انقلابی بدون گسترش اندیشه های جدید روی نداده است. تلاطم اندیشه ها بخشی از وضع پیش از انقلاب را شکل می دهد. افزون بر این، هر انقلابی با گسترش روحیه انقلابی همراه است. منظور از این روحیه وضعی است که در سبب اعتماد به نفس در افراد می شود، آنها، بی توجه به اقدامات سرکوبگرانه یا رفرمیستی رژیم ها، تنها به پیشبرد انقلاب می اندیشند و در راستای هدف خود، که واژگونی رژیم موجود و بنای ساختار سیاسی نوین است، گام برمی دارند. هر انقلابی با ساختارهای اجتماعی سیاسی نیز همراه است. این ساختارها، که ممکن است مدت ها پیش از پیدایش وضعیت انقلابی وجود داشته باشد، در گسترش ناخشنودی از موقعیت حاکم، ارائه و تبلیغ اندیشه های جدید و ایجاد و گسترش روحیه انقلابی در جامعه نقش دارد.
انقلاب اسلامی ایران چهار عامل یاد شده را در نوع نیرومند آن نشان داد:
1 نارضایتی ویژه از وضع موجود در انقلاب اسلامی با شاخص هایی مانند تظاهرات، درگیری ها و اعتصاب های عمومی، تنفر همگانی از رژیم و سقوط پایه های اقتدار آن، شعارهای انقلابیان در طرد نظام، گسست و گریز عمومی روشنفکران و کادرهای اداری و... آشکار بود، بر خلاف همه یا بیشتر انقلاب های معاصر، که تنها گروه های خاصی در آن ها شرکت داشتند، در ایران اکثر قریب به اتفاق جمعیت کشور از رژیم پهلوی ابراز تنفر می کردند. اگر بپذیریم که شدت و عمق ناخشنودی به میزان نزدیک بودن آن به جنبه های فکری و عقیدتی و در این گستره نیز به ارتباط آن با افکار دارای اصالت فرهنگی قوی وابسته است، می توان گفت نارضایتی در ایران از دیگر انقلاب های معاصر شدیدتر و عمیق تر بود.
2 اندیشه سیاسی جایگزین در انقلاب اسلامی نیز با شاخص هایی مانند شعارهای انقلابیان در بیان آرمان جدید مشخص می شود. مراسم بی نظیر استقبال از امام خمینی قدس سره و رفراندم های جمهوری اسلامی و قانون اساسی نیز می توانند شاخص های آرمان جدید انقلاب اسلامی شمرده شوند. تعداد جمعیت پذیرنده آرمان های انقلاب اسلامی نیز، برخلاف انقلاب های معاصر، بسیار بود، به گونه ای که می توان گفت، جز بخشی از روشنفکران که با عقاید مارکسیستی یا لیبرالی در انقلاب شرکت داشتند، عموم مردم از اسلام و اندیشه های امام خمینی قدس سره طرفداری می کردند. از سوی دیگر، پیوند ایدئولوژی انقلاب ایران با فرهنگ عمومی کشور و به عبارت دیگر اصالت فرهنگی آن از نکات عمده تفاوت انقلاب اسلامی با دیگر انقلاب های معاصر است .
3 در انقلاب اسلامی ساختارهای دارای نقش نیز وجود داشت که از آن میان باید از نهاد روحانیت، شبکه مساجد و انجمن های اسلامی نام برد. پیوند ویژه تاریخی روحانیت و مردم و نیز رهبری هوشمندانه و قاطع امام خمینی قدس سره وضعی استثنایی پدید آورد و به موفقیت سریع در برانگیختن نارضایتی، گسترش آرمان انقلاب اسلامی، ایجاد و گسترش روحیه انقلابی و در نتیجه بسیج عمومی و به صحنه آوردن مردم انجامید.
4 روحیه انقلابی در انقلاب اسلامی با شاخص هایی چون عدم تسلیم انقلابیان در برابر اقدامات رفرمیستی رژیم (تغییر نخست وزیران، آزادی زندانیان سیاسی و آزادی های کنترل شده مطبوعات) بی توجهی به شیوه های سرکوب و وجود روحیه شهادت طلبی و فداکاری در راه آرمان مشخص می شود.
این روحیه در انقلاب های دیگر نیز شدید بود، اما در ایران به نحو بارزتری مشاهده می شد و آشکارا غیر قابل برگشت می نمود.
پی نوشت ها:
.1 واژه انقلاب معادل کلمه Revolution است که ابتدا از اصطلاحات اخترشناسی به معنی چرخش دورانی و بازگشت افلاک و ستارگان به جای اول بوده است.
بسیاری از نویسندگان بر این باورند که هر چند در معنی امروزین واژه انقلاب آغاز داستانی سراسر نو و آغاز ناگهانی و جدیدی از تاریخ نهفته است، اما این تصور تا پیش از انقلاب های پایان قرن 18 ناشناخته بود. البته مردم روزگار باستان با دگرگونی ها و خشونت همراه انقلاب به خوبی آشنا بودند، اما این دگرگونی ها در نظر آن ها چیز تازه ای به وجود نمی آورد . آن ها معتقد بودند که تاریخ هرگز از مبدأ نو آغاز نمی گردد، بلکه باز در مرحله ای دیگر از دور خود قرار می گیرد.
هر چند تفکر درباره پدیده انقلاب و بحث از آن در گذشته و حتی در جوامع باستانی نیز وجود داشته است، اما تا کنون درباره معنای این پدیده توافقی حاصل نشده است. برخی از نویسندگان، بر اساس میزان تغییراتی که انقلاب پدید می آورد، انقلاب ها را به سیاسی و اجتماعی تقسیم کرده اند.
به رغم فقدان یک تعریف مورد توافق، انقلاب را می توان با ویژگی هایی مانند نارضایتی عمیق از شرایط حاکم، گسترش ایدئولوژی (های) جدید، روحیه انقلابی، ساختارهای اجتماعی سیاسی دارای نقش و بسیج گر، مشارکت مردمی (هر چند بخشی از مردم)، مبارزه خشونت بار و جانشینی ناگهانی گروهی با ایدئولوژی جدید به جای گروه دیگر همراه دانست. علاقمندان می توانند درباره معنای واژه انقلاب در گذشته و حال به:
هانا آرنت، پیشین، ص .36
و در زمینه ویژگی های اساسی انقلاب از جمله به منبع زیر:
حسین بشیریه، انقلاب و بسیج سیاسی، انتشارات پگاه، تهران، 1372، صص 10 1، رجوع کنند .
cambridge university press, 1979, p.33 : 2. theda skocpol, states and social revolutions , combridge