با توجه به ویژگی‌های مناطق روستایی، اهمیت و نقش این نواحی در توسعه‌ملی به یکی از اولویتهای اصلی برنامه‌‌‌‌ریزان تبدیل شده‌است، به‌ویژه نواحی روستایی که در مناطق دورافتاده و مرزی قرار دارند، به دلیل محدودیت‌های دسترسی به فرصت‌ها و منافع رشد و توسعه، در وضعیت نابرابر قرارگرفته‌‌‌‌اند. عدم‌رسیدن به توسعه صنعتی و اشتغال محدود در بخش کشاورزی با تولید کم، به‌‌‌‌همراه کمبود زیرساخت‌های مناسب حمل‌ونقل و پایین‌بودن سطح رفاه و امنیت، از ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی این مناطق است. این مسائل منجر به مشکلاتی مانند مهاجرت، قاچاق‌کالا، شورش و ناامنی می‌شوند.
معاونت بررسی‌‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در پژوهشی به بررسی «بازارچه‌‌‌‌های مرزی ایران و جهان و راهکارهای بهبود کارآمدی در این مناطق» پرداخته است. اقتصاد مناطق مرزی نقش مهمی در پیشرفت و توسعه اقتصادی، بهبود استانداردهای زندگی، کاهش فقر و توزیع مناسب درآمد دارد. مناطق مرزی به‌عنوان نقاط حساس و استراتژیک کشور، به دلیل طبیعت منزوی و غیرحاصلخیز به‌ویژه در نواحی کوهستانی و بیابانی، همواره مشکلات سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای دولت‌ها به‌‌‌‌وجود آورده‌اند. در گذشته مناطق مرزی به دلیل محدودیت‌های بالقوه در زمره مناطق محروم قرار داشتند، اما با جهانی‌شدن صنعت و تجارت و تحولات نظام بین‌المللی، فرصت‌های اقتصادی مرزها بیش از پیش مورد‌توجه قرارگرفته و به‌دنبال آن، جمعیت این مناطق افزایش یافته‌است. این وضعیت جدید به تغییر روابط مرکز و پیرامون منجر شده و محدودیت‌های طبیعی و اقتصادی در برخی ازاین مناطق، به‌ویژه در حوزه‌های کشاورزی و صنعت، باعث تشدید نابرابری‌‌‌‌ها و عدم‌تعادل‌‌‌‌های منطقه‌ای شده‌است.
با توجه به اینکه ساختار اقتصادی مناطق مرزی با چالش‌هایی نظیر کمبود تنوع در فرصت‌های شغلی و اقتصادی، به‌ویژه برای جمعیت روبه‌رشد روستایی، مواجه است؛ از این‌رو دولت‌ها با هدف محرومیت‌‌‌‌زدایی، ایجاد اشتغال و نگهداشت جمعیت، زمینه‌‌‌‌هایی برای مبادلات بازرگانی نواحی مرکزی فراهم کرده‌اند. یکی از راهکارهای کارآمد برای رونق‌‌‌‌بخشی به اقتصاد این مناطق گسترش مبادلات مرزی از طریق ایجاد و تقویت بازارچه‌‌‌‌های قانونی و تسهیل فرآیندهای تجاری است. این بازارچه‌‌‌‌ها می‌توانند به افزایش مبادلات رسمی، بهره‌‌‌‌گیری از مزیت‌های نسبی، گسترش همکاری‌ها و توسعه بازارهای بین‌منطقه‌ای کمک کنند. همچنین این بازارچه‌‌‌‌ها نقش مهمی در تثبیت قیمت‌ها، تنظیم سودهای تجاری و افزایش اشتغال و رفاه جانعه مرزنشین دارند.
اهمیت بازارچه‌‌‌‌های مرزی
بازارچه‌‌‌‌های مرزی نه‌‌‌‌تنها به‌عنوان مراکز کوچک تجاری، بلکه به‌عنوان موتورهای بالقوه اقتصادی برای مناطق مرزی و حتی کل کشورها عمل می‌کنند. در جوامع مرزی به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، بازارچه‌‌‌‌های مرزی می‌توانند به‌عنوان ابزارهایی برای کاهش شکاف اقتصادی بین مرکز و حاشیه عمل کنند. این بازارها به تولیدکنندگان محلی امکان می‌دهند که محصولات خود را بدون نیاز به طی مسافت‌‌‌‌های طولانی و هزینه‌های اضافی به‌فروش برسانند. این امر می‌تواند زنجیره‌های تامین محلی را تقویت‌کرده و به کشاورزان و صنعتگران و کسب‌وکارهای کوچک کمک کند تا از یک بازار پایدار و پویا بهره‌مند شوند. درواقع بازارچه‌‌‌‌های مرزی نه‌‌‌‌تنها به‌عنوان مراکز تجارت کالا، بلکه به‌عنوان تسهیلگران رشد و توسعه محلی عمل می‌کنند و درنهایت به کاهش تمرکزگرایی اقتصادی کمک می‌کنند.
مزیت رقابتی و افزایش حجم تجارت قانونی
بازارچه‌‌‌‌های مرزی می‌توانند نقش مهمی در کاهش قاچاق و افزایش حجم تجارت رسمی ایفا کنند. بسیاری از کالاهایی که در بازارچه‌‌‌‌های مرزی به‌فروش می‌رسند، ممکن است به دلیل تعرفه‌های گمرکی و مقررات پیچیده به‌صورت غیرقانونی وارد یا صادر شوند. ایجاد و توسعه بازارچه‌‌‌‌های مرزی با نظارت دقیق و تسهیل در روندهای اداری می‌تواند باعث تشویق تجارت قانونی شود. علاوه‌‌‌‌براین بازارچه‌‌‌‌های مرزی می‌توانند با ارائه کالاها با قیمت‌های رقابتی به جذب مشتریان و تجار از کشورهای همسایه کمک کنند و به‌تدریج سهمی بزرگ‌‌‌‌تر از بازار منطقه‌ای را به خود اختصاص دهند.
جذب سرمایه‌گذاری
یکی دیگر از جنبه‌های کلیدی بازارچه‌‌‌‌های مرزی، پتانسیل آنها برای جذب سرمایه‌گذاری است. بازارچه‌‌‌‌ها می‌توانند به مراکز تولید و توزیع محصولات تبدیل شوند که این امر باعث تقویت صنایع تبدیلی محلی خواهدشد. به‌عنوان مثال کشاورز محلی که محصولات خود را به بازارچه‌‌‌‌های مرزی عرضه می‌کند، می‌تواند با همکاری تجار و سرمایه‌گذاران، به صنایع بسته‌‌‌‌بندی، فرآوری و توزیع منطقه‌ای متصل شود. این نوع سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند نه‌‌‌‌تنها درآمدهای محلی را افزایش دهد، بلکه اشتغال بیشتری ایجاد‌کرده و به توسعه پایدار منطقه کمک کند.
افزایش صادرات و ارزآوری
بازارچه‌‌‌‌های مرزی همچنین نقش کلیدی در افزایش صادرات و ارزآوری برای کشورها دارند. کشورهای درحال‌توسعه اغلب با مشکلاتی همچون کمبود ارز و نبود دسترسی به بازارهای بین‌المللی مواجه هستند. بازارچه‌‌‌‌های مرزی به‌عنوان کانال‌های صادرات غیررسمی یا رسمی عمل‌کرده و امکان فروش محصولات به کشورهای همسایه را تسهیل می‌کنند. با توسعه این بازارها و افزایش کیفیت نظارت بر آنها، دولت‌ها می‌توانند از پتانسیل بالای صادرات این مناطق بهره‌‌‌‌برداری‌کرده و جریان ارز به کشور را افزایش دهند.
تنوعبخشی به اقتصاد و کاهش آسیب‌‌‌‌پذیری
یکی دیگر از جنبه‌های اقتصادی بازارچه‌‌‌‌های محلی، تنوعبخشی به اقتصاد محلی است. در بسیاری از مناطق مرزی، اقتصادها عمدتا وابسته به یک یا دو صنعت محدود هستند اما بازارچه‌‌‌‌های مرزی به ایجاد فعالیت‌های اقتصادی متنوع‌‌‌‌تر کمک می‌کنند. این تنوع اقتصادی به کاهش آسیب‌‌‌‌پذیری جوامع مرزی در‌برابر نوسانات اقتصادی و بحران‌های بین‌المللی کمک می‌کند، چراکه با گسترش دامنه تولیدات و خدمات قابل‌ارائه در بازارچه‌‌‌‌ها، جوامع محلی قادر خواهند بود به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای پایدارتر با چالش‌های اقتصادی روبه‌رو شوند.
نقش بازارچه‌‌‌‌های مرزی در توسعه‌تجارت
مرز یکی از مفاهیمی است که در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، فرهنگی و جغرافیایی کاربردهای گوناگونی دارد. این مفهوم می‌تواند به‌صورت مرزهای رسمی کشور که جنبه عینی دارند یا به شکل مرزهای عقیدتی که جنبه ذهنی دارند، مطرح شود. برای توجیه اقتصادی ایجاد بازارچه‌‌‌‌های مرزی بین دو کشور می‌توان به الگوهای توسعه منطقه‌ای و مبادلات چندجانبه اشاره کرد. یکی از عوامل کلیدی در موفقیت بازارچه‌‌‌‌های مرزی، توانایی آنها در صادرات و واردات کالا است. این بازارچه‌‌‌‌ها با ترکیب استراتژی‌های فضایی فراملی و ملی به‌صورت هماهنگ نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کنند. کشورهای درحال‌توسعه برای افزایش تجارت خارجی خود به مبادلات مرزی با همسایگانشان روی‌آورده‌‌‌‌اند. این رویکرد باعث‌شده تا بازارچه‌‌‌‌های مرزی در مناطق مختلف ایجاد شوند و این بازارچه‌‌‌‌ها نقش مهمی در پویایی و تحول تجارت خارجی ایفا کنند.
تجربه جهانی در بهره‌‌‌‌برداری از ظرفیت مرزی
آمریکا و مکزیک: تجربه ایالات‌متحده و مکزیک از بازارچه‌‌‌‌های مرزی نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این مناطق در تسهیل تجارت، تقویت روابط اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوامع محلی است. یکی از نقاط قوت این بازارها، فراهم‌آوردن محیطی برای تجارت آزاد بین دو کشور است. درنتیجه مکزیک به یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایالات‌متحده تبدیل شد.
منطقه قفقاز جنوبی: بازارچه‌‌‌‌های محلی در این منطقه نقش مهمی در توسعه اقتصادی و کاهش تنش‌های سیاسی میان کشورهای این منطقه‌ایفا می‌کنند. قفقاز به‌عنوان منطقه‌ای استراتژیک میان اروپا و آسیا، محل گذرگاه‌‌‌‌های تجاری حیاتی است که از طریق آنها کالاها و خدمات بین کشورهای منطقه و جهان مبادله می‌شوند.
بازارچه‌‌‌‌های مرزی ایران
از آنجاکه ایجاد بازارچه‌‌‌‌های مرزی باعث گسترش و تقویت تعاملات و جریان‌های اقتصادی، تجاری، اجتماعی و جمعیتی بین مناطق مختلف جغرافیایی و ارتقای جایگاه این مناطق در سطح ملی می‌شود، در نیمه دوم دهه1360 و با امضای پروتکلی با مقامات ترکیه، اولین بازارچه مرزی ایران در «ساری‌‌‌‌سو» بازرگان تاسیس شد. از سال1369 تا 1373 با مذاکرات استانداران آذربایجان‌غربی و وان ترکیه، بازارچه‌‌‌‌های مرزی رازی و سرو راه‌اندازی شدند و این روند در چند استان دیگر نیز ادامه یافت. بازارچه‌‌‌‌های مرزی ایران در سال1402، دیگر صرفا مراکز تبادل کالا نیستند؛ بلکه به کانون‌های مهم اقتصادی تبدیل شده‌اند که پیوند میان اقتصاد، فرهنگ و سیاست را مستحکم‌‌‌‌تر می‌‌‌‌سازند. در شرایط تحریم‌های بین‌المللی و چالش‌های اقتصادی، این بازارچه‌‌‌‌ها می‌توانند به‌عنوان یکی از ابزارهای موثر برای تقویت تجارت خارجی و دستیابی به توسعه پایدار اقتصادی، نقش‌آفرینی کنند. بازارچه‌‌‌‌های مرزی ایران در مناطق مختلف مرزی، از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق کشور، مستقر هستند و ارتباطات تجاری با کشورهای همسایه‌‌‌‌ای مانند عراق، افغانستان، پاکستان، ترکیه، ارمنستان، نخجوان و ترکمنستان دارند. این بازارچه‌‌‌‌ها به‌عنوان نقاط تلاقی فرهنگی و اقتصادی شناخته می‌شوند و هریک نقش ویژه‌ای در تامین نیازهای محلی و ارتقای تجارت خارجی ایفا می‌کنند.
قوانین بازارچه‌‌‌‌های مرزی
قوانین مربوط به فعالیت بازاراچه‌‌‌‌های مرزی براساس قانون ساماندهی مبادلات مرزی و آیین‌نامه اجرایی آن تدوین شده‌است. مطابق این قوانین، بازارچه‌‌‌‌های مرزی به‌عنوان مراکز تجاری در نقاط مرزی با هدف تسهیل مبادلات کالا میان کشورها تاسیس می‌شوند. این بازارچه‌‌‌‌ها که تحت‌نظارت نمایندگان گمرک و با رعایت استانداردهای دولتی اداره می‌شوند، به ساکنان مناطق مرزی، تعاونی‌‌‌‌های مجاز، پیله‌‌‌‌وران و ملوانان امکان می‌دهند تا تحت‌شرایط خاص به خریدوفروش کالا بپردازند.
قوانین همچنین به تعیین سقف و ارزش کل کالاهای قابل‌مبادله در این مناطق می‌پردازد. این سقف‌‌‌‌ها براساس وضعیت اجتماعی و اقتصادی مناطق مرزی و تعداد ساکنان تعیین می‌شود و به‌‌‌‌طور نسبی برای هر سال‌معادل 3درصد از کل واردات کشور، برآورد می‌شود. درنتیجه براساس آمار منتشرشده توسط گمرک، در سال1402، مبادلات انجام‌گرفته توسط مرزنشینان حدود 2میلیارد دلار بوده‌است. علاوه‌‌‌‌براین براساس قوانین فعلی، تخفیف‌هایی برای کالاهی خوراکی و غیرخوراکی درنظر گرفته‌شده‌است. تخفیف‌های حقوق ورودی برای کالاهای خوراکی تا 100درصد و برای کالاهای غیرخوراکی تا 50درصد درنظر گرفته‌شده‌است که به حمایت از معیشت مرزنشینان و تامین نیازهای اساسی آنها کمک می‌کند. همچنین واردات کالاها از پرداخت عوارض و مابه‌‌‌‌التفاوت معاف است.
چالش‌های پیش‌روی بازارچه‌‌‌‌های مرزی
بازارچه‌‌‌‌های مرزی با وجود مزیت‌ها و نقش کلیدی که در توسعه اقتصادی مرزنشینان دارند، با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند.
زیرساخت ناکافی: یکی از اصلی‌ترین چالش‌های بازارچه‌‌‌‌های مرزی، کمبود زیرساخت‌های مناسب برای تسهیل تجارت است. بسیاری از بازارچه‌‌‌‌ها فاقد امکانات لجستیکی کافی، انبارهای مدرن و تاسیسات گمرکی مجهز هستند. این کمبود به تاخیر در ترخیص‌کالاها و کاهش سرعت مبادلات منتهی می‌شود.
مسائل امنیتی: بازارچه‌‌‌‌های مرزی به دلیل قرارگرفتن در مناطق حساس و نزدیک به مرزهای کشور، اغلب با مسائل امنیتی مواجه هستند. این نبود امنیت می‌تواند بر فعالیت‌های اقتصادی و تجاری در این بازارچه‌‌‌‌ها تاثیر منفی داشته‌باشد.
قاچاق‌کالا: قاچاق‌کالا یکی از مسائل اصلی بازارچه‌‌‌‌های مرزی است. به دلیل شرایط خاص مرزی و تفاوت‌‌‌‌های قیمتی بین ایران و کشورهای همسایه، برخی از کالاها به‌صورت رسمی و بدون پرداخت حقوق گمرکی به کشور وارد یا از آن صادر می‌شوند. این موضوع باعث می‌شود تا تجارت رسمی آسیب ببیند و بازارچه‌‌‌‌های مرزی از پتانسیل کامل خود بهره‌مند نشوند.
راهکار چیست؟
بازارچه‌‌‌‌های مرزی ایران به‌عنوان یکی از نقاط حیاتی در مبادلات تجاری با کشورهای همسایه، پتانسیل بالایی در توسعه اقتصادی و بهبود وضعیت اجتماعی مناطق مرزی دارند. با توجه به اهمیت این مناطق، اتخاذ رویکردهای جامع و سیاست‌های موثر در راستای توسعه این بازارچه‌‌‌‌ها و تقویت زیرساخت‌های موجود ضروری به‌نظر می‌رسد. در شرایط کنونی برخی چالش‌ها مانند ضعف زیرساخت‌ها، نبود هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی و نبود شفافیت در رویه‌‌‌‌های گمرکی، مانع استفاده کامل از ظرفیت این بازارچه‌‌‌‌ها شده‌است. به‌منظور رفع این موانع و دستیابی به توسعه پایدار و افزایش تعاملات تجاری در مناطق مرزی، مجموعه‌‌‌‌ای از اقدامات و راهکارها باید به‌عنوان اولویتهای سیاستگذاری مدنظر قرار گیرد.
ازجمله این اقدامات باید به ایجاد دفاتر چندملیتی در هریک از بازارچه‌‌‌‌های مرزی اشاره کرد. این دفاتر می‌توانند به‌عنوان پل ارتباطی میان تجار ایرانی و کشورهای همسایه عمل و فرآیندهای تجاری و گمرکی را تسهیل کند. این دفاتر با حضور نمایندگان تجاری از کشورهای مختلف، ضمن ایجاد اعتماد بیشتر درمیان فعالان اقتصادی، بستر مناسبی برای گسترش همکاری‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی فراهم می‌کنند. تشویق به سرمایه‌گذاری مشترک میان ایران و کشورهای همسایه می‌تواند به توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک منجر شود. با ارائه تسهیلات ویژه، معافیت‌های مالیاتی و ایجاد فرصت‌های همکاری بین‌المللی، بازارچه‌‌‌‌های مرزی می‌توانند به‌عنوان نقاط کلیدی در زنجیره تامین منطقه‌ای و بین‌المللی عمل کنند.
همچنین بازطراحی سیستم گمرکی با هدف افزایش شفافیت و کاهش تجارت غیررسمی ازجمله اولویت‌‌‌‌هایی است که باید در دستور کار قرار گیرد. پیاده‌‌‌‌سازی سیستم‌های دیجیتال و هوشمند برای رصد و کنترل دقیق‌تر فرآیندهای گمرکی می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران و فعالان تجاری را جلب‌کرده و زمینه را برای توسعه بیشتر فراهم کند. یکی دیگر از راهکارهای موثر احداث انبارها و مراکز نگهداری کالا توسط بخش خصوصی واجد شرایط است که به بهبود مدیریت موجودی و کاهش هزینه‌های لجستیکی کمک می‌کند. این اقدام نه‌‌‌‌تنها به تسریع امور ترخیص‌کالا منجر می‌شود، بلکه جذابیت سرمایه‌گذاری در این مناطق را افزایش خواهد داد. ایجاد کالاهای باشگاهی و توسعه امکانات توریستی در مجاورت بازارچه‌‌‌‌ها نیز ازجمله راهکارهای دیگری است که می‌تواند به جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک‌کرده و زمینه‌‌‌‌ساز رونق اقتصادی در این مناطق باشد. این مجموعه‌‌‌‌ها با ارائه خدمات متنوع، مراکز خرید و امکانات رفاهی، جذابیت بازارچه‌‌‌‌ها را برای بازدیدکنندگان و تجار افزایش می‌دهند.
