امام سجاد - علیه السلام -، از دیدگاه دیگران

ابن خلکان متولد 671 هجرى على بن الحسین (ع ) را از سادات و بزرگان تابعین دانسته و از محمد بن شهاب زهرى متولد 124 هجرى نقل کرده است :
ما راءیت قرشیا افضل من على بن الحسین (ع ). ⁽¹⁵⁷⁾
یعنى ؛ در میان قبیله قریش - که خود قبیله اى ممتاز است - هیچ کس را برتر و با فضیلت تر از على بن الحسین نیافتم .
مورخان از ابو حازم متولد 140 هجرى سفیان بن عیینه متولد198 هجرى و زهرى نیز آورده اند: ما راءیت هاشمیاافضلا من على بن الحسین - علیه السلام -. ⁽¹⁵⁸⁾
یعنى ؛ در میان بنى هاشم - که شریفترین نسل قریش مى باشد - هیچ کس را برتر از على بن الحسین نیافتم .
ابن وهب از مالک متولد 140 هجرى نقل مى کند:
لم یکن فى اهل بیت رسول الله - صلى الله علیه وآله - مثل على بن الحسین - علیه السلام - ⁽¹⁵⁹⁾
یعنى ؛ در میان اهل بیت رسول خدا - که شریفترین و ممتازترین بیت در میان بنى هاشم اند - کسى همتاى امام سجاد (ع ) نبود .
جابربن عبدالله انصارى متولد 78 هجرى صحابى معروف و مورد و احترام پیامبر اسلام (ص ) که موفق به درک حضور امام سجاد - علیه السلام - شده است مى گوید:
والله ما راءى فى اولاد الانبیاء بمثل على بن الحسین ، الا یوسف بن یعقوب ، والله اذریة على بن الحسین افضل من ذریة یوسف بن یعقوب ، و ان منهم لمن یملا الارض عدلا کما ملئت جورا. ⁽¹⁶⁰⁾
یعنى ؛ سوگند به خداوند!در میان فرزندان انبیا کسى چونان امام سجاد (ع ) دیده نشده است ، مگر یوسف ، فرزند یعقوب (ع ). اما سوگند به خداوند! که دودمان على بن الحسین (ع ) از دودمان یوسف برتر است ، چه این که در میان فرزندان على بن الحسین (ع ) کسى خواهد آمد که زمین را از عدل پر خواهدکرد، چونان که از ظلم پر شده است !
عمر بن عبد العزیز متولد 101 هجرى که از وابستگان به بنى امیه و مروانیان است ، اما به دلیل برخى خصلتهاى منصفانه از ایشان متمایز مى باشد، على رغم تعارض و تضادى که میان حکومت بنى امیه با اهل بیت و شخص امام سجاد - علیه السلام - وجود داشت ، گاه به خدمت آن حضرت مى رسید و اظهار ادب و خضوع مى کرد. و بعد از شهادت آن امام گفت : ذهب سراج الدنیا و جمال اسلام ، زین العابدین . ⁽¹⁶¹⁾
یعنى ؛ مشعل روشنگر دنیا و مایه جمال و زیبایى اسلام ، زین العابدین ، چشم از جهان فرو بست .
در یکى از محافلى که امام سجاد (ع ) حضور داشت . عمربن عبدالعزیز نیز شرکت جست . امام سجاد قبل از او مجلس را ترک گفتند.
پس از بیرون رفتن امام ابن عبدالعزیز از حاضران پرسید:
امروز شریفترین مردم در جامعه ما چه کسى است ؟
طبق معمول آن دوره ، همه گفتند: شخص خلیفه .
ابن عبدالعزیز گفت : نه ، چنین نیست که شما مى گویید! شریفترین مردم کسى است که هم اکنون از مجلس ما خارج گردید على بن الحسین (ع ) زیرا او از خاندانى است که همه مردم آرزو دارند از آن خاندان باشند ولى او هرگز تمایل ندارد که به خاندانى جز خاندان خویش بپیوند و منتسب باشد . ⁽¹⁶²⁾
کمال الدین ، محمد بن طلحه شافعى متولد 652 از علماى قرن هفتم مى نویسد:
على بن الحسین زینت اهل عبادت ، پیشوایان زاهدان ، بزرگ پرهیزکاران و رهبر و پیشتاز مؤمنان است . شیوه زندگى او خود گواهى مى دهد که از سلاله نسل رسول خدا (ص ) است . اخلاق و منش او، خود مى نمایاند که او از بندگى مقرب خداست . آثار برجاى مانده بر سیمایش ، نشانگر نمازهاى بسیار و شب زنده داریهاى هدایت یافته اوست . و الفت هماره او با دعا و راز و نیاز، دلیل انس او با خداست .
در طاعت و بندگى حق ، چنان تاخت که زین العابدین شناخته شد. شب زنده داریهایش ، راه تاریک آخرت را بر او روشن ساخته و روزه هاى مستمر او، توشه جهان دیگر را برایش تدارک دیده بود.
کرامتها و کارهاى خارق عادت ، بسیار از آنها ثبت شده و همه اذعان دارند که وى از سروران خلق در قیامت است . ⁽¹⁶³⁾
حماسه فرزدق
یکى از گویاترین نشانه هاى عظمت اجتماعى امام سجاد (ع ) قصیده معروف فرزدق متولد 110 هجرى مى باشد.
در روزگارى که شعر از قویترین ابزارها تبلیغى به شمار مى آمد و ستایشى در قالب شعر مى توانست شخصیتى را به دورترین قبایل ، به نیکى و ارزش ‍ بشناساند و هجوى مى توانست قبیله اى را به بدنامى و بى آبرویى بکشاند و ایشان را وادار به مهاجرت سازد، فرزدق را از مرز مدیحه سرایى تا اوج حماسه اى انقلابى پیش برده ، شرایطى است که فرزدق ، شعر خود را در آن شرایط انشاد کرده است .
در روزگارى که شاعران به ندرت مى توانستند از خشم دستگاه اموى بیمناک نباشند و کم بودند کسانى که بتوانند دل از عطاها و هدایاى خلیفه بپوشند، فرزدق از خطرها نهراسید و دل از عطاى خلیفه برید تا رضاى خداوند را در اظهار محبت و ارادت به خاندان رسالت جستجو کند و به دست آورد.
فرزدق شعرش را در پستوى خانه اش نسرود و در گمنامى و بى نشانى آن را منتشر نساخت ! بلکه در برابر چشمان خشم آلود هشام - که در آن روز برادر خلیفه و از مقربترین عناصر حکومتى و نزدیکترین خشم آلود هشام - که در آن روز برادر خلیفه و از مقربترین عناصر حکومتى - نزدیکترین شخص به ولید بن عبدالملک به شمار مى آمد - و در منظر انبوه حج گزارانى که از جاى جاى خطه اسلام گرد آمده بودند، به ستایش از امام سجاد (ع ) پردااخت .
ستایش فرزدق از امام سجاد (ع ) در آن شرایط و در آن محیط و در آن محیط که بزرگترین مجتمع اسلامى و مهمترین پایگاه دینى به شمار مى آمد، ستایشى ساده و بى پیامد نبود، زیرا مدح على (ع ) و خاندان وى در ذهن مردم ارتباطى ناگسستنى با رد و طرد غاصبان خلافت داشت .
ستودن بارزترین چهره علوى - امام سجاد (ع ) - به معناى رویارویى صریح با تمامى و مروانیان شناخته مى شد، چرا که این دو جریان همیشه ستیزى بى امان داشته اند و ناهمسازى آنان بر کسى مخفى نبود.
فرزدق زمانى شعر خود را با طنین گرمش انشاد کرده که هشام با تکبر و غرور در حلقه یاران و هوادارانش گام در خانه خدا نهاده تا طواف کند.
حج گزاران انبوه بودند و بى توجه به حضور هشام !
هشام خواست استلام حجر کند اما ازدهام جمعیت مانع شد و او باناکلمى به کنارى رفت و با همراهانش به نظاره طواف کنندگان خانه خدا نشست .
در این هنگام شخصى با جامه ها و هیئتى مردمى اما با چهره اى جذاب و هیبتى معنوى به جمع طواف گزاران پیوست و چون به حجر نزدیک شد و خواست استلام حجر کند، مردم احترامش کردند، راه گشودند و او بآسانى استلام حجر کرد.
همراهان هشام با دیدن آن منظره به شگفت آمده و از هشام پرسیدند: آن شخصى که مردم برایش راه گشودند و احترامش کردند کیست ؟
هشام که احساس حقارت و کوچکى مى کرد ، چنین وانمود که او را نمى شناسد! فرزق که از نزدیک ناظر این گفتگوها بود، دانست هشام از سر حسادت و حق پوشى اظهار ناآشنایى مى کند و با خود گفت اکنون ، لحظه ایفاى رسالت و گاه حق گویى است .
فرزدق قدم پیش نهاد و جایى ایستاد که صدایش را هر چه بیشتر بشنوند و گفت : اى هشام - اى فرزند عبدالملک و اى برادر خلیفه -! اگر تو آن شخص را نمى شناسى ، من او را خوب مى شناسم .
گوش فرا ده تا وى را به تو معرفى کنم
دریایى عطوفت و احساسات فرزدق به جوش آمده بود. واژه هاى عشق و محبتش به خاندان على چونان امواج دریا به حرکت در آمده و به شیوه شاعران پرتوان عرب ، شعرى بالبداهه در وصف امام سجاد انشاد کرد.
امواج صدایش در مسجد الحرام پیچید و تاءثیرى عمیق بر روح و جان مردمان نهاد جان مردم را پرورید و روح هشام را چون خرقه اى پوسیده درید!⁽¹⁶⁴⁾
اکنون قبل از پرداختن به قصیده فرزدق نگاهى اجمالى به شخصیت وى خواهیم داشت .
شخصیت فرزدق
فرزدق کنیه اش ابوفراس و پدرش غالب صمصعه مجاشعى و مادر وى لبنه ، دختر قرظة ین ظبیة است . در سال 38 هجرى تولد یافت و به سال 100 هجرى در بصره به چشم از جهان فرو بست .
او از بزرگان بنى تمیم بود و چونان پدرش به جود و سخاوت شهرت داشت .
فرزدق در خرد سالى به همراه پدرش ، خدمت امیر المؤمنین (ع ) شرفیاب شد.
پدر وى را به حضور آن حضرت معرفى کرد و یاد آور شد که فرزندش - با وجود خردسالى - قادر به سرودن اشعار مى باشد.
على - علیه السلام - به پدر او توصیه کرد که بهتر از شعر گفتن ، تعلیم قرآن است و همین سفارش سبب گردید تا فرزدق به آموزش و حفظ قرآن روى آورد.
بسیارى از تاریخنگاران ، فرزدق را دوستدار اهل بیت دانسته اند. براى خاندان على (ع ) به نیکى شعر مى گفت و از آنان به عظمت یاد مى کرد و دشمنانشان - بویژه معاویه ، یزید هشام و حجاج - را بشدت مورد استهزا قرار مى داد و هجو مى کرد.
از جمله مهمترین اشعار وى قصیده معروفى است که در ستایش امام زین العابدین - علیه السلام - سروده و آن را در مسجد الحرام و در حضور هشام و جمع حج گزاران انشادکرده است .
گروهى وى را ستوده اند و برخى او را مذمت کرده اند.
مذمت کسانى چون فرزدق که در عصر خلافت امویان به تمجید و تعظیم قدر امامان و اهل بیت (ع ) پرداخته است ، از سوى قلم به مزدان دربارى و معاندان اهل بیت ، چندان دور از انتظار نیست .
در منظر تعصب پیشگان ، چه جرمى بالاتر از دفاع و حمایت از خاندان على - علیه السلام - و هجو سلطه داران !
مذمتها و نسبتهاى ناروایى که به فرزدق داده اند، منحصر به شخص وى نیست بلکه هر شاعرى که به تعریف و تمجید از اهل بیت پیامبر - صلى الله علیه وآله - پرداخته و به آنان اظهار محبت کرده است ، از نیزه طعن و کینه معاندان در امان نمانده است ، چونان که همان نسبتها را به ابوالاسود دلائلى ، کمیت اسدى و دعبل بن على خزاعى و... نیز داده اند!
در برابر این نارواگوییها، اکثر علماى رجال ، فرزدق را توثیق کرده و شهامت و رادمردى او را ستوده اند.
شیخ طوسى متولد 460 هجرى او را از اصحاب امام سجاد - علیه السلام - دانسته اند و به خاطر قصیده اش وى را به نیکى یاد کرده است .⁽¹⁶⁵⁾
کشى متولد 340 هجرى بر اخلاص او در محبت اهل بیت - علیه السلام - تاءیید دارد و مى گوید:
دلیل بر اخلاص او همین بس که ابتدا صله امام را نپذیرفت و گفت من شعر را براى رضاى الهى سروده ام و نه دریافت صله ... ⁽¹⁶⁶⁾
متن قصیده فرزدق

پیامهاى قصیده فرزدق
با آنچه تاریخ از روش و منش خلفا ثبت کرده بدیهى است که فرزدق با بیان این سخنان کو بنده و صریح ، خویش را براى رویارویى با هر شکنجه و آزار و انتقال از سوى هشام بن عبدالملک آماده کرده بود!
مامقانى به نقل از کتاب خرائج مى نویسد:
فرزدق پس از انشاد این قصیده مدتها زندانى شده و به فرمان هشام محکوم به مرگ گردید.
فرزدق شرایط دشوار خود را به امام على الحسین - علیه السلام - رسانید و آنحضرت براى نجات و رهایى او دعاکرد.
فرزدق پس از آزادى به حضور امام سجاد - علیه السلام - رسید و از وضع نابسامان اقتصادى خود شکایت کرد و گفت : خلیفه تمام حقوق پیشین او را قطع کرده است .
حضرت پرسید: حقوق دریافتى تو در سال چه اندازه اى بوده است ؟
فرزدق ، مقدارى را اظهار داشت .
امام (ع ) به اندازه اى چهل سال او، هزینه زندگیش را تاءمین کرد و فرمود: اگر مى دانستم که به بیش از این نیاز دارى به تو مى بخشیدم .
فرزدق ، هدیه امام را دریافت کرد و پس از همان مدت ، بدرود حیات گفت .⁽¹⁹³⁾
انگیزه فرزدق
بسیارى از شاعرانى که به ستایش یا مذمت شخصیتهاى اجتماعى - سیاسى عصر خود پرداخته ، انگیزه آنان را یا چشمداشتهاى مادى تشکیل مى داده است و یا نگرانیها و تهدیدهایى که از سوى عوامل قدرتمند، متوجه آنان است .
ولى این موضوع شامل شاعران دربارى و زورپرستان و زرجویان است و نه شاعرانى که با بیان فکر و عقیده خویش به تبلیغ ارزشهاى الهى و حمایت از عدالت اجتماعى و انتقاد از استبداد و جباریت حاکمان و خلفا مى پرداخته اند.
فرزدق چگونه مى تواند به چشمداشت امور مادى و دنیایى به توصیف امام سجاد - علیه السلام - پرداخته باشد، با این که خود را رویارویى کنیه عمیق هشام قرار مى دهد! در مطالب قبل ، هر چند یاد شد که امام سجاد - علیه السلام - زندگى آینده فرزدق را تاءمین کرد اما نباید از نظر دور داشت که فرزدق ، اصولا براى دریافت صله و مزد و پاداش دنیوى قصیده یاد شده را نسروده است .
کشى متولد 340 هجرى ضمن ستایش از فرزدق و بیان اخلاص وى در مسیر اهل بیت - علیه السلام - مى گوید: دلیل اخلاص او همین بس که امام سجاد - علیه السلام - دوازده هزار دینار به عنوان صله براى او فرستاد ول فرزدق نکرد و به امام پیغام داد: من آن قصیده را براى صله نگفته ام و جز رضاى خداوند متعالى ، چیزى نخواسته ام .
امام سجاد - علیه السلام - براى او دعا کرد و فرمود: عمل تو مورد رضاى خداست ولى ما خاندان وقتى چیزى را به کسى بخشیدیم ، از او باز پس ‍ نمى گیریم . فرزدق در پى این فرمایش ، و به خاطر رعایت این ادب ، هدیه حضرت را پذیرفت . ⁽¹⁹⁴⁾
البته میان این نقل - که فرزدق ابتدا صله را نپذیرفت - و میان نقلى که - حاکى از شکایت فرزدق از وضع مال خویش مالى خویش مى باشد - منافاتى نیست . زیرا ممکن است نقل نخست مربوط به قصیده هایى بوده که فرزدق قل از قصیده معروفش براى اهل بیت سروده است ، ولى اظهار نیاز زمانى صورت گرفته ، که فرزدق صورت گرفته که فرزدق از سوى هشام در تنگناى زندگى گرفتار آمده است .
احتمال دیگر این است که هر دو نقل مربوط به یک مرحله باشد به این گونه که فرزدق مشکل مالى خود را با امام در میان گذرانده است اما نه براى دریافت صله و مالى بدون عوض بلکه براى گرفتن راهنمایى و یامساعده و زمانى که امام سجاد ، آن همه صله را به او مى بخشد، او اظهار داشته که منظورش از گزارش وضع خود، هرگز دریافت صله نبوده است و آن نمى پذیرد. اما امام - علیه السلام - وى را براى پذیرش آن تخشش متقاعد مى سازد.
حماسه فرزدق ، ثبت در دیوان ادب
قصیده فرزدق ، آن چنان در منابع تاریخى و ادبى تثبیت شده است که جاى هر گونه ابهام را زدوده و آن را از نهان شدن در غبار گمنامى و فراموشى ، ایمن داشته است .
عبدالرحمن جامى از شاعران پارسى گوى قرن هشتم هجرى 817 - 897 هجرى که در زمره مفسران و فقیهان و عارفان و ادبیان عصر خویش جاى داشته لاست ، ⁽¹⁹⁵⁾ قصیده فرزدق و نیز عکس العمل دستگاه خلافت را در برابرى نظم در آورده است و این خود مى نمایاند که بازتاب و تاءثیر حماسه فرزدق در محافل علمى و ادبى هماره مثبت و نیرومند بوده است :
عبد الرحمن جامى ، چنین سروده است :

تحلیلى بر قصیده فرزدق
آنچه در صفحات گذشته از ابیات شعر فرزدق آوردیم ، تنها ابیاتى نیست که از او در این قصیده ثبت کرده اند، بلکه مورخان و کتابهاى ادبى ، ابیات انى قصیده را از نظر تعداد، مختلف نقل کرده اند و چه بسا برخى به نقل چند بیت اکتفا نموده اند.
علت این اختلاف نقلها ممکن است بدان جهت باشد که هر نویسنده به ذوق خویش چند بیتى را انتخاب مى کرده است و نه این که بقیه ابیات را منتسب به فرزدق ندانسته و یا بدانها دست نیافته باشد.
شیخ مفید ره فقط بیتهاى یک دو، ده ، یازده ، سیزده ، پانزده ، و شانزده را با مختصر اختلافى - یاد کرده است . ⁽¹⁹⁷⁾
سید مرتضى ره (متولد 436 هجرى) به پیروى از شیخ مفید ره همان ابیات را نقل نموده و سپس متذکر شده است تمام آنهانشده است . ⁽¹⁹⁸⁾
ابوالفرج اصفهانى متولد 356 هجرى بیست بیت از قصیده را آورده است . ⁽¹⁹⁹⁾ در حالى که مناقب به چهل و یک بیت تصریح کرده است . ⁽²⁰⁰⁾ محمد بن فتال نیشابورى متولد 508 هجرى بیست ونه بیت را متذکر شده است ولى با کمى اختلاف محتوایى با آنچه در دیوان فرزدق ثبت گردیده است . ⁽²⁰¹⁾
در دیوان فرزدق بیست و بیت براى این قصیده ثبت شده است که در صفحات قبل به نقل همانها اکتفا کردیم و افزون بر آن را نیاوردیم .
على بن عیسى اربلى متولد 692 هجرى بیست و سه بیت ، ⁽²⁰²⁾ ابن خلکان بیست وهفت بیت ⁽²⁰³⁾، جلال الدین سیوطى متولد 927 هجرى بیست و سه بیت ⁽²⁰⁴⁾ و سید محسن امینى عاملى متولد 1371 هجرى سى و دویست براى این قصیده یاد کرده اند. ⁽²⁰⁵⁾
و علامه محمد باقر مجلسى ره چهل و یک بیت براى این قصیده متذکر شده است و پس از نقل ابیات مى نویسد:
هشام پس از شنیدن شعر فرزدق ، خشمگین شد و حقوقش را قطع کرد و با اعتراض به وى گفت : اگر تو هم جدى همانند جد او و پدرى چونان پدر او و مادرى به منزلت مادر او داشتى براى توهم مى گفتم !...
نقد شبهات
درباره قصیده فرزدق شبهاتى نیز مطرح شده است :
الف : برخى احتمال داده اند که شعر فرزدق در ستایش حسین على - علیه السلام - سید الشهدا باشد، زیرا فرزدق اشعارى در وصف آن حضرت دارد که از نظر سبک و وزن همگونى تمام با قصیده مورد بحث دارد.
شعرى که فرزدق در وصف حسین على - علیه السلام - سروده است با این ابیات آغاز مى شود.

و...
ولى با همه شباهتها و همگونى زن و قافیه ، قرینه هاى موجودنشان مى دهد که این اشعار در مقایسه با قصیده معروف فرزدق از یک قصیده در وصف یک شخص نیستند زیرا اولا، قصیده معروف است و این ابیات هرگز از چنان شهرتى برخوردار نمى باشد. ثانیا، این اشعار دردیوان فرزدق و در سایر کتب تاریخى به صورت قصیده واحد ثبت نشده است .
ب : بعضى قصیده فرزدق را به حزن بن کنانى نسبت داده اند و معتقدند که او این اشعار را در وصف عبدالملک مروان سروده است .!⁽²⁰⁷⁾
ولى این شبهه - به طور مسلم - درباره برخى از ادبیات این قصیده به کلى منتفى است زیرا آنجا سخن از تبار والاى امام على - علیه السلام - به میان آمده ، هیچ کس نمى تواند جز امام مصداق آن باشد.
علاوه بر این حبیب بن اوص طائى متولد 233 هجرى اعتراف کرده است که قصیده مذکور در وصف زین العابدین (ع ) سروده شده است .
بلى با توجه به شباهت زیاد اشعار و سبک شعرى حزن بن کنانى با فرزدق احتمال این هست که برخى از ابیات قصیده یادشده از آن فرزدق نباشد. و از اشعار خزن بن کنانى وارد قصیده او شده باشد. ⁽²⁰⁸⁾ و این بیتها از نظر مفهومى قابل شناسایى است مانند بیت یازدهم و دوازدهم قصیده که سخن از هیبت و بیم افکنى و عصاى خیزران و... دارد. چه این که عارفان به مقام امام ، ائمه را معمولا با این تعابیر موردستایش قرار نمى داده اند.
وارد شدن شعرى از شاعرى در اشعار دیگرانى که هم سبک او بند سابقه داشته است و فراوان به چشم مى خورد. مانند قصیده ابوالاسود دئلى در ستایش امیر المؤمنین - علیه السلام - که چون با اشعار ام هیثم نخعى هم وزن و هم قافیه بوده ، از نظر اهل ادب ، بعضى از ابیات آن دو به دیگرى نسبت داده شده است . ⁽²⁰⁹⁾و احتمالهاى دیگرى نیز مطرح شده که قرینه اى بر صحت آنها نیست و ازیاد آنها چشم مى پوشیم . ⁽²¹⁰⁾