ترجمه: کیکاووس جهانداری
قدیمترین حاصل و ثمره فعالیت های کتبی در این زمینه نزد شیعیان مانند اهل سنت به قرن اول هجری راجع است.بسیاری از مراجع شیعه به کرات از چهارصد رساله فقهی (اربعمائة اصل) سخن به میان می آورند که شاگردان امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) تألیف کرده اند (رجوع شود به: الذریعة، جلد دوم، 145 125) .از این مقدار فقط سیزده رساله (اصل) به دست ما رسیده است.
مراجع کلی:
اشتروتمان، دائرة المعارف اسلام (طبع اول، به زبان آلمانی)، جلد چهارم 385 .376
الذریعة الی تصانیف الشیعة اثر محمد محسن نزیل سامراء مشهور به شیخ آقا بزرگ تهرانی، چهارده جلد، نجف، 1381 .1355 [این اثر با همکاری المکتبة الاسلامیه در 25 جلد منتشر شد، تاریخ پایان چاپ: 1398] ؛
اعیان الشیعة اثر محسن امین العاملی، چاپ اول 56 1، دمشق 1961 1935 میلادی، چاپ دوم 17 1، بیروت 1961 .1960
ادب الشیعة الی نهایة القرن الثانی الهجری.اثر عبد الحسیب طه حمیده، قاهره، 1956 میلادی . «~ 88,II,28 Index Islamicus I,87 ~»
«~ J.Schacht,The Origins of Muhammedan Jurisprudence,Oxford,1950, 1953, 1959 ~»
«~ 1955/a become Sectarian?Jaos 75' M.G.S.Hodgson,How did the Shi ~»
«~ Glaubenslehre der Zeiditen,Berlin,1965 W.madelung,Der Imam al Qasim Ibrahim und Die ~»
الف فقه امامیه
1 قدیمترین کتاب از کتب اصول در فقه شیعه به صحابی ابو رافع (متوفی در دوره خلافت حضرت علی (ع)، رجوع شود به طبقات ابن سعد طبع لیدن جلد چهارم 52 51؛ طبع بیروت جلد چهارم، ص 75 73؛ تهذیب ابن حجر جلد 12، 93 92) منسوب است، و نجاشی (م 1014/405) کتابی را با عنوان کتاب السنن و الاحکام و القضایا از ابو رافع می شناخته است (رجوع شود به رجال (چاپ ایران)، صفحه 5؛ ذریعه، 12/239 238) .
2 همچنین علی بن ابی رافع که از شاگردان علی بن ابی طالب (ع) بوده ظاهرا کتابی در فقه تألیف کرده بوده است.کتاب وی را که مشتمل بر چندین باب بوده نجاشی می شناخته آنهم به دو روایت (رجوع شود به رجال (چاپ ایران)، صفحات 6 5) .
3 ربیعة بن سمیع، یکی از شاگردان علی بن ابی طالب (ع) کتابی تألیف کرده به نام «کتاب فی زکاة النعم» که باز نجاشی، (صفحه 6)، آنرا می شناخته است.
4 از «کتاب الاصل» اثر سلیم بن قیس الهلالی، ابن ندیم (صفحه 219) به عنوان کهن ترین کتاب شیعه یاد می کند.در آنجا آمده که مؤلف یکی از راویان حضرت علی (ع) بوده و در اثنای آنکه حجاج بن یوسف دشمنان بنی امیه را مورد تعقیب و آزار قرار می داده، بدرود زندگی گفته است.امهات کتب شیعه قدیم گاه منتخبی از آن و گاه تمام آنرا نقل کرده اند.از این کتاب روایات گوناگونی به جای مانده است، رجوع شود به ذریعه، جلد دوم، صفحات 159 152 .گولد تسیهر فقط از طریق فهرستهای منابع «کتاب الاصل» را می شناخته است و به گمان وی باید آنرا از جمله مجهولات منسوب به اهل تشیع دانست.رجوع شود به«~ (11 Muh.Stud.II ,10) ~»ولی با وجود این باید در مورد صحت این اثر تحقیقی جدید صورت گیرد نسخه های خطی : مشهد جلد پنجم صفحات 151 150، اخبار 672 (108 برگ) ؛ تهران، فهرست کتابهای دانشکده حقوق، ص 420، شماره 178 ج (برگ 69 131)، د 29 (74 برگ)، تهران، کتابخانه دانشگاه، جلد نهم 883، شماره 2200 (239 برگ) رجوع شود به ذریعه [ج 2/159 152] .که از چاپ 1326 قمری نام می برد.
5 زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع)، از نوادگان حضرت علی بن ابی طالب (ع) در سال 38 ه/658 م در مدینه متولد شد.وی از پدر خود و عمویش حسن، ابن عباس و ابو هریره و عایشه و غیره روایت می کند.پسرش زید و زهری از راویان او هستند.و زهری از زین العابدین (ع) به عنوان بزرگترین فقیه ستوده است (رجوع شود به التهذیب اثر ابن حجر، جلد هفتم، 305) .سال وفات وی را بین 92 ه/710 م و 99 ه/717 م ذکر کرده اند.
مراجع شرح حال وی:
طبقات ابن سعد (لیدن)، جلد 5، ص 164 156 و (بیروت) جلد 5، ص 222 211، المعارف اثر ابن قتیبه، ص 109، حلیة الاولیاء اثر ابو نعیم، جلد 3، ص 145 133، اعیان الشیعه عاملی (بیروت) جلد 4، ص 249 193؛ اعلام زرکلی، جلد 5، ص .86
آثار زیر را به وی منسوب می دانند:
. «رسالة الحقوق» که در «کتاب الخصال» اثر ابن بابویه قمی (متوفی در 381 ه/991 م به صفحات بعد رجوع شود) و سایر کتب فقهی شیعی به جای مانده است.در اعیان الشیعه، ص 231 216 نیز مضمون آن بازگو شده است.
. «الصحیفة الکاملة» یا «الصحیفة السجادیة» مجموعه ای از ادعیه که از جانب پیروان مختلفی گردآوری شده و چاپهای متعددی از آن در دست است.به اعیان الشیعه عاملی (بیروت) جلد 4، ص 215 214 و ذریعه، جلد 13، ص 345 رجوع شود.چند نسخه خطی از آن: پاریس 1174 (173 ورقه قرن دهم هجری)، 1175 (174 برگ، قرن دهم هجری.رجوع شود به وجدا Vajda 642)، بریتیش میوزیوم، ذیل 247، کتب خطی شرقی 3954 (281 برگ 1085 هجری)، منچستر 548 (159 برگ، قرن دوازدهم هجری، شماره کاتالگ 227) .هایدلبرگ A227 (186 برگ، 1096 هجری، رجوع شود به Z S VI,221)، برلین 3769 (230 برگ، 1081 ه)، 3770 (144 برگ، 1298 ه) واتیکان ویدا (Vida) 457 (165 برگ)، امبروزیانا D309 (75 برگ: 1082 ه)، آنکارا، صائب 1280 (603 ه)، سرای، احمد ثالث 12/1419 (یک قطعه، 86 82)، ایا صوفیه 1946 (23 برگ، 698 ه)، مینگانا 289 (65 برگ، 1165 ه.رجوع شود به کاتالگ نمره 523)، کمبریج کتابهای خطی شرقی 9/1048 (113 برگ، قرن دوازدهم هجری)، ییل 378 (150 برگ قرن دوازدهم هجری رجوع شود به«~ Nemoy ~»735، 1077)، بلدیه اسکندریه (چاپ دوم)، جلد دوم، ص 7، شماره 2164 (1100 ه)، بنگال 988 ( 96برگ، 1079 ه)، تهران، ملی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 3/24)، کتابخانه حسین محفوظ در کاظمیه (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 6/38)، در فهرست کتب خطی دانشگاه تهران از نسخ بیشتری نام برده می شود: با ترجمه اردو در بین سطور اثر میرزا محمد حسن چاپ سنگی، دهلی 1910 میلادی و ترجمه دیگری به اردو در بین سطور، لکنهو 1941) .
شرح ها: (1) از ابو جعفر محمد بن منصور بن احمد العجلی الحلی (متوفی در 1202/598 ه.رجوع شود به معجم المؤلفین اثر کحاله، جلد دوازدهم، ص 51) نجف (1305 ه.رجوع شود به ذریعه جلد سیزدهم، ص 358) . (2) الفوائد الطریفه (رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص 246) اثر تقی الدین ابراهیم بن علی بن الحسن بن محمد الکفعمی (متوفی در 905 ه/1500 م، رجوع شود به معجم المؤلفین اثر کحاله جلد اول، ص 65) (3) «حدائق الصالحین» اثر محمد بن الحسین بن عبد الصمد العاملی (متوفی در 1031 ه/1622 م) که مشتمل است بر سه قسمت موسوم به: الحدیقة الهلالیه، الحدیقة الصومیه و الحدیقة الاخلاقیه (رجوع شود به ذریعه، جلد ششم، ص 288) .فقط قسمت اول از این سه قسمت بر جای مانده است، مشکات، جلد اول، ص 100 شماره 1 (33 برگ، 1003 ه، به خط مؤلف) و طبع تهران 1316 ه.در کتاب «نور الانوار» اثر نعمت الله ابن عبد الله الجزایری (4) شرح از محمد بن باقر بن محمد الحسینی الداماد (متوفی در 1040 ه/1630 م) بوهار 70 (193 برگ، 1239 ه)، 71 (قسمتی از آن 47 برگ، قرن دوزادهم هجری)، چاپ تهران 1316 ه. (5) شرحی به فارسی از مؤلفی ناشناخته از سال 1050 ه/1640 م، مشهد (1050 ه.رجوع شود به جلد سیزدهم ذریعه، ص 346) . (6) شرح محمد سلیم الرازی (که در حدود سال 1060 ه.زنده بوده است) خراسان، مکتبة الرضویه (1071 ه.رجوع شود به ذریعه، جلد یزدهم، ص 351) . (7) شرح از محمد تقی بن مقصود علی المجلسی الاصفهانی (متوفی در 1070 ه /1660 م، رجوع شود به معجم المؤلفین اثر کحاله جلد نهم، ص 137)، کتابخانه حسن الصدر در کاظمیه (1073، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص 348) . (8) شرح از محمد صالح بن محمد القزوینی الروغنی (که حدود سال 1073 ه./1662 م.تألیف شده، رجوع شود به کحاله، جلد دهم، ص 87)، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص 352، دو نسخه از آن در تهران و نجف موجود است، چاپی از آن در دست است بدون ذکر محل و تاریخ. (9) «ریاض العارفین» از محمد شاه بن محمد الشیرازی الدرابی (که در حدود سال 1100 ه/1688 م.زندگی می کرد) مشهد (1086 ه.رجوع شود به ذریعه جلد یازدهم، 330) . (10) شرح از علی بن زین العابدین بن محمد بن حسن صغیر (که در سال 1097 ه/1685 م تألیف شده) در کتابخانه السماوی در نجف (1101 ه)، کربلا، کتابخانه عبد الحسین الطهرانی (1098 ه، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص 354) . (11) شرح از محمد بن محمد رضا المشهدی (تألیف در سال 1091 ه) که سه نسخه از آن در قم در دست است (و محتملا به خط مؤلف)، تهران، بغداد، رجوع شود به ذریعه جلد سیزدهم، ص .356 (12) شرح از محمد بن الشاه مرتضی المولی محسن الفیض (متوفی در 1091 ه/1680 م) که در تهران به سال 1316 چاپ شده است، رجوع شودشود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص .358 (13) شرح از علی بن ابو جعفر محمد ابن جمال الدین الحسن الشهید الثانی (متوفی در 1104 ه/1692 م، رجوع شود به بروکلمان، جلد دوم، ص 325 که سال وفات را 996 ه/1558 م ذکر کرده، کحاله، جلد چهارم، 193)، تهران، مشکات (که در زمان حال در کتابخانه دانشگاه است، به خط مؤلف، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص 354) . (14) شرح از محمد باقر المجلسی به نام «الفوائد الطریفه» (متوفی در 1111 ه/1699 م)، نجف، مکتبه العامه (ناقص، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم) . (15) شرح از نعمت الله بن عبد الله الموسوی الجزائری (متوفی در 1112 ه/1701 م، رجوع شود به بروکلمان، جلد دوم، صفحه 586 و کحاله جلد سیزدهم، ص 110)، چاپ 1316، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص .358 (16) «ریاض المساکین» اثر صدر الدین علی بن نظام الدین احمد الشیرازی المدنی (متوفی در 1120 ه/1708 م)، کتابخانه دانشگاه اسلامبول A 3355 (382 ص، 1101 ه)، قاهره، ذیل اول، ص 445، b 19181 (ص 122، 1275 ه)، نجف در مکتبة العامه (1105 ه، رجوع شود به ذریعه جلد سیزدهم، ص 353) . (17) شرح از حسین بن المولی الجیلانی الاصفهانی (متوفی در 1129 ه/1716 م)، تهران، ملک شخصی متعلق به زین العابدین اللواسانی (؟) (رجوع شود به ذریعه جلد سیزدهم، ص 350) . (18) شرح فارسی از محمد بن نصیر الچهاردهی النجفی (متوفی در 1334 ه/1915 م)، نجف (رجوع شود به ذریعه جلد سیزدهم، 354) . (19) شرح فارسی از ابراهیم بن محمد السبزواری (متوفی در 1358 ه/1939 م) چاپ 1342، رجوع شود به ذریعه، جلد سیزدهم، ص 346 .345 (20) دو شرح از مؤلفین ناشناخته، رجوع شود به ذریعه جلد سیزدهم، ص 346، 349، به شماره 1284، .1291
. «المناجات» (رجوع شود به بروکلمان، ذیل اول، 938) کوپرولو 3/1602 (72 تا 91 برگ فهرست مخطوطات، جلد 1، ص 185)، حاجی محمود در اسلامبول 2433 (9 8 برگ)، همان 58 با ترجمه فارسی.
. «الموعظه» ، فاتح 5/4445 (185 177 برگ) .
. «التذکره» ، حاجی محمود در اسلامبول 3738 (11 ص، 1307 ه) .عاشر 11/415 (66 62 برگ) .VI.حرز، ایا صوفیا 3324 (64 47 برگ، قرن یازدهم هجری) .
.درباره قریحه شعری وی اطلاع اندکی داریم.در شعری از فرزدق که در آن وی را مدح گفته و به همین دلیل هم از جانب هشام بن عبد الملک سیاست شد (رجوع شود به اغانی جلد نوزدهم، ص 41 40، 56) اشاره ای به این نکته وجود ندارد.اما ابیاتی که به وی منسوب است از قدیم مشهور بوده اند قدری از آنها را قبلا النفری (بروکلمان I، 200) در حاشیه «المواقف» به خط خود نوشته است (رجوع شود به:
«~ 31/1953/A.J.Arberry,BSOS 15) ~».
قصایدی چند به صورت مفرد و چه مدون در دواوین کوچک که هنوز باید به محک تحقیق آزموده شوند در دست است: «شرح دیوان السجاد» در کتابخانه حسین محفوظ در کاظمیه، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 37/6، دیوان منظومات السجاد، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 12/3، «قصائد» اسعد 3665 I (10 برگ، «مجموعه الاشعار» ، ایا صوفیا 4809 (3 برگ قرن دوازدهم هجری، رجوع شود به فهرست معهد المخطوطات 519 I، «القصیدة الزینیه» ، رشید 15/1001 (88 85 برگ)، «قصیده قافیه» لاله 4/255 (55 54 برگ)، چاپ اسلامبول 1279، «شرح القصائد» از مصطفی بن احمد الدستری، کتابخانه دانشگاه اسلامبول .2396
«الصحیفه فی الزهد» که در کتاب «الکافی» کلینی به دست ما رسیده 17 14
6 ابو جعفر الباقر محمد بن علی زین العابدین (ع)، پنجمین امام شیعیان اثنی عشری در سال 57 ه/676 م، در مدینه زاده شد.او را مفسر و زاهد و فقیه می شمردند.اغلب معارف او از طریق پسرش جعفر انتشار یافته است.یکی دیگر از شاگردان فوق العاده مشهور او ابو الجارود زیاد بن المنذر بود که پس از مرگ استادش به جای پسر او جعفر جانب زید را گرفت.وی آراء امام باقر (ع) را در مکتب زیدیه نوپدید وارد کرد (نگاه کنید به کتاب مادلونگ، درباره مراجع شیعه، ص 44) .امام باقر (ع) در سال 114 ه/732 رحلت فرمود.
مراجع شرح حال وی:
حلیة الاولیاء از ابو نعیم، جلد سوم، 192 180، تهذیب ابن حجر 352 350 فرانتس بوهل«~ (F.Buhl) ~»، دائرة المعارف اسلام، جلد سوم، ص 721، اعیان الشیعه جلد چهارم (بیروت)، ص 28 3، اعلام زرکلی، جلد هفتم، ص .153
آثار وی:
1 «تفسیر القرآن» از طرف ابو الجارود زیاد بن المنذر روایت شده است، رجوع شود به فهرست ابن ندیم، ص 33، اعیان الشیعه (بیروت)، جلد پنجم، ص .19
2 «دو رساله» خطاب به سعد الخیر، که در کتاب «روضه کافی» تألیف کلینی (متوفی در سال 327 ه/939 م) به دست ما رسیده.رجوع شود به اعیان الشیعه جلد چهارم، صفحه .19
7 ابو عبد الله جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی زین العابدین (علیهم السلام) در سال 80 ه/699 م یا 83 ه/703 م، در مدینه به دنیا آمد.مادرش ام فروه یکی از نوادگان ابو بکر خلیفه بود.پس از مرگ پدرش در سال 117 ه/735 م و کمی قبل از قیام مسلحانه ای که به قیادت عمویش زید بن علی در سال 122 ه/740 م، رخ داد اکثریت پیروان پدرش به عنوان امام ششم به او گرویدند نه به عمویش زید.امام صادق (ع) ظاهرا به کار سیاست نپرداخت در مدینه زیست و در آنجا در سال 148 ه/765 م، جهان را بدرود گفت.وی را در گورستان بقیع به خاک سپردند.
او را محدث، مفسر، فقیه و عالم به علم کیمیا گفته اند.وی استاد جابر بن حیان نیز بوده است.اشتغال امام جعفر (ع) را به کیمیا روسکا غیر ممکن می شمارد زیرا به گمان وی «محیط و زمان او هیچ یک اقتضا نمی کرده است که به آن بپردازد» (رجوع شود به کیمیاگران عرب (1) ، جلد دوم، ص 40) .تردید و استدلال روسکا را که از جانب دیگر نیز عنوان می شود امروز دیگر نمی توان پذیرفت.صرف نظر از اطلاعاتی که درباره ترجمه های قدیم از زبانهای سریانی، یونانی و هندی در دست است و همچنین از کتب قدیمی که اعراب خود تألیف کرده اند به ما رسیده همه و همه حاکی از این است که نظر روسکا اساسی ندارد و حتی گزارش های مکرری در این باره هست که حتی در قرن دوم هجری هم سخت به کار کیمیاگری می پرداخته اند، آنهم با چنان شدت و حدتی که اغلب مردم را از آن بر حذر می داشته اند (رجوع شود از جمله به کتاب تاریخ بغداد اثر خطیب جلد چهارم، ص 253) .اصالت آثاری که به امام صادق (ع) منسوبند باید مورد تحقیق قرار گیرد.
مراجع شرح حال وی:
معارف ابن قتیبه، ص 87، 110، تاریخ یعقوبی، جلد دوم (چاپ دوم) ص 383 381، تاریخ طبری، جلد اول، ص 2510 2509، فرق الشیعه نوبختی 57، 90، حلیة الاولیاء ابو نعیم جلد سوم، ص 192، 206، وفیات ابن خلکان، جلد اول، ص 130 روسکا، کیمیاگران عرب، جلد اول، ص 29، روسکا، «جابر بن حیان و ارتباطش با امام جعفر صادق» (2) ، ک.ف.سترستین (3) ، دائرة المعارف اسلام، جلد اول ص 1035، پ.کراوس، «جابر بن حیان» (4) ، جلد اول، مقدمه، ص 27 25، 57 55، اعیان الشیعه، جلد چهارم (بیروت)، ص 79 29، هاجسون (5) ، دائرة المعارف اسلامی، جلد دوم، 375 374، اعلام زرکلی، جلد دوم، ص .121
کتابهائی که درباره وی نوشته شده:
«اخبار الامام جعفر صادق مع المنصور» از مؤلفی ناشناس، ظاهریه مجموعه 18/98، روسکا، «کیمیاگران عرب» ، جلد دوم (جعفر الصادق، امام ششم) هایدلبرگ 1924، «الامام الصادق ملهم الکیمیاء» ، حلب، چاپ اول و دوم، رجوع شود به مجله المجمع العلمی العربی، دمشق 367/34، «جعفر بن محمد» اثر عبد العزیز سید الاهل، بیروت 1954 م.، «الامام الصادق، حیاته و عصره و آراؤه و فقهه» از محمد ابو زهره، قاهره، بدون تاریخ.
آثار وی:
1 «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» ، کلمات امام جعفر با مضامینی اخلاقی و دینی در یک صد فصل، بریتیش میوزیوم، ذیل 226، کتب خطی شرقی 3958 (46 برگ، قرن دهم هجری)، امبروزیانا 186 (174 150 برگ، 651 ه.رجوع شود به 259 و«~ RSO VIII) ~»مشهد 5، 170 169، اخبار 711 (52 برگ، 1055 ه)، 712 (78 برگ، 1266 ه)، 713 (10 برگ)، 714 (22 برگ)، مکتبه الجامعة العثمانیه در حیدر آباد 439 (74 برگ، قرن یازدهم ه) دیوان هند 2193 (153 130 برگ، قرن دوازدهم هجری)، ذیل فهرست المخطوطات دار الکتب قاهره، جلد سوم، 67، شماره 19902 b (140 103 برگ، 1287 ه)، مشهد 1، اخبار 86 82 (1061 ه) .چاپ سنگی، دهلی 1856 م، تبریز 1287 ه، تهران 1314 ه، ضمیمه کتاب «جامع الکبیر» (رجوع شود به کشف الحجب اثر کنتوری 763)، باز هم رجوع شود به:«~ Strothmann,Islam XXI,302، ~» روسکا در مرجع یاد شده، ص .24
2 «تفسیر القرآن» بانکیپور 143 و«~ XVIII، ~» شماره 1460 (233 برگ، قرن دوازدهم ه) . ، بوهار 13 (309 برگ، 1019 ه). نافذ 65 (150 برگ، قرن یازدهم ه). ، چستربیتی 5253 (137 برگ، قرن دهم هجری)، علیگره 28/2976111 (138 برگ) .
3 «کتاب الجفر» بریتیش میوزیوم 426، اضافات 10/7473 (639 ه) .و به عنوان «الخافیه فی الجفر» در بلدیه اسکندریه 7/1125 (1184 ه)، «الخافیه
فی علم الحروف» در طلعت قاهره، مجموعه 442، «الخافیه در جار الله»«~ I/ 1534 ~» (36 برگ، 678)، کوپرولوم/946 (122 116 برگ) .رجوع کنید به:
«~ Steinschneider,Zur PseudepIgraPhischen Lit.71 ~»
«اختلاج الاعضاء» درباره جهش غیر اختیاری هر یک از قسمتهای بدن و پیش بینی هایی که از آنها برای آینده اشخاص حاصل می شود، رجوع شود به روسکا، موضع مزبور 33 29.نسخه ها : برلین 4259 (به همراه آرای دانیال، الاسکندر حکماء الفرس و حکماء الروم، 141 120 برگ، 1186 ه)، گوتا 1472 (9 برگ ناقص) .سرای، احمد سوم 3466 (66 64 برگ، 693 ه)، کاستامونو 2/2997 (4 برگ، 954 ه)، طلعت در قاهره، مجموعه 16، 395، 402، 587.از طرف لیپرت و کرن در مجموعه ای ترجمه شده است. (6)
5 «هیاکل النور (السبعه)» ، در طلسمات، پاریس 4945 (99 34 برگ، قرن دهم هجری) کمبریج، اضافات 3239 (118 برگ، رجوع شود به براون 246) .
6 «منافع سور القرآن» گوتا 3/1256 (43 39 برگ)، واتیکان، ویدا 4/1014 (222 220 برگ، 793 ه) . فاتح I/650 (65 برگ، قرن یازدهم ه)، ایا صوفیا 8/1870، وهبی 4/699 (205 203 برگ)، سلیمیه در ادرنه I/930 (19 1 برگ)، طلعت در قاهره، مجموعه 392، با عنوان بعدی خود: الدر النظیم فی فضائل القرآن العظیم، روان I/2024 (32 1 برگ، 1098 ه) .
7 «اسرار الوحی» ، حمیدیه 5/381 (81 73 برگ، قرن دهم هجری)، حسن حسنی در استانبول 4/249 (80 74 برگ، قرن یازدهم ه) .
8 «خواص القرآن العظیم» ، برلین 4154 (42 33 برگ، حدود 1000 ه)، رجوع شود به روسکا، در موضع مزبور 25، ظاهریه 7365 (32 20 ه، قرن دهم ه) .
9 «کتاب التوحید و الاهلیلجه» روایت مفضل بن عمر، مشهد 5، 31 30 شماره 396 392 (5 نسخه)، 55 54، شماره 449 445 (سه نسخه از آن دارای عنوان توحید المفضل است)، تهران، ملی.رجوع شود به مجله معهد المخطوطات«~ III/47، ~» سالار جنگ 2/148 (69 44 برگ، رجوع شود به فهرست صفحه)، رجوع شود به ذریعه، جلد دوم، 484، جلد چهارم، 483 482، اعیان الشیعه عاملی، جلد چهارم (بیروت) 53، چاپ ایران، ترجمه فارسی از فخر الدین الترکستانی (سال ترجمه 1604/1065) .نسخه ها.در کاظمیه و تبریز، رجوع شود به ذریعه جلد چهارم، 91، منظوم توسط اسماعیل بن حسین التبریزی، رجوع شود به ذریعه، جلد چهارم، .488
10 «کتاب فی اثبات الصانع» ، تهران، ملی رجوع شود به مجله معهد المخطوطات جلد سوم، .47
11 «اسئلة النبی سأل ربه بها لیلة المعراج» قاهره ذیل فهرست کتب خطی، جلد اول، 48، نمره 21258 (142 109 برگ، 1069 ه)، بلدیه اسکندریه 2/ .2166
12 «مناظرة الصادق فی التفضیل بین ابی بکر و علی» ، ظاهریه، مجموعه 15/111 (235 227 برگ، سماع 588 ه، رجوع شود به العش 82، در تحریر ابو القاسم عبد الرحمن بن محمد الانصاری النجاری شهید 12/2763 (156 152 برگ، 669 ه) .
13 «الادعیة الاسبوعیه» نور عثمانیه 1/295 (11 1 برگ، 916 ه) .
14 «دعاء» پاریس 1224 (15 1 برگ، قرن یازدهم ه.رجوع شود به و جدا«~ Vajda، ~»3070) .
15 «دعاء الجوشن» پاریس 3/1216 (2 1 برگ، قرن یازدهم ه)، 1913 (213 207 برگ، 1004 ه، رجوع شود به وجدا 308) .
16 «کتاب الصراط» در باب معانی پنهانی چند اصطلاح از قبیل صراط، هیاکل قمیصات ...پاریس 1449 (182 80 برگ، 1206 ه) .
17 «حرز» ایا صوفیا 9/ .3324
18 «الحکم الجعفریه» ، منتخبی از مجالس المؤمنین اثر شوشتری (متوفی در 1019 ه/1610 م رجوع شود به بروکلمان، ذیل«~ II، ~»ص 607) که عارف تامر آنرا در بیروت (1957) نشر داده.
19 «رسالة الوصایا و الفصول» درباره کیمیا، نور عثمانیه 1/3634 (17 1 برگ، 887 ه، رجوع شود به بروکلمان ذیل اول، 939) «رساله فی علم الصناعه و الحجر المکرم» ، گوتا 1292 (31 برگ، رجوع شود به زیگل«~ SIggel ~»جلد دوم، ص 54 52)، حلب 338، نواب، رامپور 5/16 (رجوع شود به استاپلتون«~ H.S.Stapleton ~»انجمن آسیایی بنگال، جلد سوم، 62، 86)، تصحیح و ترجمه به آلمانی از روسکا، هایدلبرگ .1924
20 «رسالة فی الکیمیا» کتابخانه ملی تونس 1/3735 (1249 ه) .
21 «تعریف تدبیر الحجر» آنکارا، صائب 3116 (ص 234 233) .
22 «رسالة فی الاکسیر» ، بورسه 813 (79 77 برگ، قرن نهم ه) .
23 «الادلة علی الخلق و التدبیر» ، بنگال 587 (72 برگ، قرن دوازدهم ه) .
24 «رسالة فی فضل الحجر و الموسی» بلدیه اسکندریه .2930
25 «اختیارات الامام و الشهور» ، بایزید 1/7882 (36 برگ، 924 ه)، اسعد 3/3554 (19 برگ)، برلین 3/5903 (20 19 برگ، 1251 ه)، پاریس 1224 (85 79 برگ، قرن یازدهم هجری) .لیدن، نسخه های شرقی 7525 (ص 89 85، رجوع شود به فورهوف.«~ 126 Voorh ~»)، رجوع شود به روسکا موضع مزبور .36
26 «محمودات الایام و مذموماتها و متوسطاتها فی احوال من کل شهر» ، سرای احمد سوم، 3/1177 (214 211 برگ، قرن هشتم ه) .
27 «جدول فی مذهب السنین و الشهور و الایام» ، لیدن 1048 (85 77 برگ، رجوع شود به فورهوف 89)،
28 «ملحمه» ، درباره پیش گویی تغییرات وضع هوا، گوتا 77 (6 برگ)، رجوع شود به روسکا، موضع مزبور 35 .34
29 «القرعه» ، جزوه ای درباره طالع بینی، ایا صوفیا«~ I/ 1999 ~» (17 1 برگ 907 ه)، وهبی 1/940، پاریس 1/2637 (15 1 برگ، قرن نهم ه)، 2638 (15 1 برگ، قرن دهم ه)، 2639 (13 1 برگ، 1041 ه)، 2758 (128 120 برگ، 1015 ه)، 6297 (24 برگ، قرن یازدهم ه، رجوع شود به وجدا 573)، گوتا 3/24 (فقط ابتدای آن)، گارت«~ Garret ~»929 (5 برگ)، طلعت در قاهره، مجموعه 604 (117 105 برگ، قرن دوازدهم ه)، 732، 968، با ترجمه مالایابی رجوع شود به لیدن، فورهوت 276، رجوع شود به روسکا، موضع مزبور .34
30 رسالة الفال، پرتو پاشا 13/626، رشید 2/538 (116 115 برگ، قرن ششم، کاستامونو 3/2997 (9 برگ، 954 ه) کروم«~ Corum ~»3/3110 (5 برگ) گوتا 73 (30 29 برگ)، آمستردام 814/674 (رجوع شود به فورهوف 75)، کمبریج«~ Dd 2 ~»، 47 (رجوع شود به براون 714)، علیگره 6/297672 (61 برگ) ترجمه ترکی، سرای، احمد سوم، 1597 (54 برگ، قرن یازدهم ه)، عاشر 442 (186 برگ)، تاشکند 3879 (86 16 برگ) که احتمالا همان «تغییر نامه» (فارسی) تاشکند 3903 (147 124) است.
31 «سراج الظلمه فی طلب الائمه» وهبی 4/1488 (62 43 برگ، 1058 ه)، فهرست المخطوطات بدار الکتب القاهره، ذیل اول، 357، شماره 19113 (156 79 ص، 1074 ه) .
32 این آثار نیز به او منسوب است: «السلک الناصر فی علم الاوائل و الاواخر» ، چستر بیتی 3223 (114 99 برگ، 1003 ه)، «مقاله در سلوک» (ترکی) عشاق تک سی در اسلامبول .16
8 ابو حمزه ثابت بن دینار الکوفی الثمالی راوی امام زین العابدین (ع) و امام جعفر صادق (ع) و دیگران است.وی فقیه، مفسر، محدث و زاهد بوده و در 150 ه/767 م در گذشته است .
مراجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 33، رجال نجاشی (ایران) 90 89، فهرست طوسی (نجف) 67 66، تحفة الاحباب قمی 37 36، اعیان الشیعه عاملی، جلد پانزدهم، 25 17، کحاله، جلد سوم، .100
کتابهای زیر از آثار او ذکر شده است: 1 «کتاب النوادر فی الحدیث»
2 «رسالة الحقوق» ، «کتاب الزهد» ، «کتاب التفسیر» .از کتاب التفسیر قطعات متعددی در «الکشف و البیان» اثر ثعلبی به دست، رسیده.
9 جعفر بن محمد بن شریح حضرمی از جابر جعفی و حمید بن شعیب و دیگران روایت می کند .بیشترین گمان بر آن است که مرگ وی بین سالهای 160تا 170 ه (776 تا 786 م) اتفاق افتاده باشد.
مرجع شرح حال وی:
رجال اثر نجاشی (ایران) 103 ذریعه جلد دوم، .144
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکات، جلد سوم (3)، ص 1091، شماره 5/962 (48 35 برگ، 1192 ه، که از نسخه دیگری مورخ به سال 374 ه استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (37 36 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، ص 247)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد مخطوطات 214/1958/4) .
10 ابو الفضل عاصم بن حمید الحناط یکی از شاگردان امام جعفر صادق (ع) بود و غیر از وی از جابر بن یزید جعفی (متوفی در 128 ه/745 م، 132 ه نیز گفته شده است) .وی در نیمه دوم قرن دوم هجری زندگی را بدرود گفت.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 232، رجال طوسی 262 ذریعه، جلد دوم، .162
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکات (تهران)، جلد سوم (3) 1089، شماره 3/962 (25 12 برگ، 1192 ه که از نسخه های مورخ به سال 374 ه استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (27 17 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، ص 247)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
11 زید الزراد الکوفی یکی از شاگردان امام جعفر صادق (ع) بوده و در نیمه دوم قرن دوم هجری وفات یافت.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 132، رجال طوسی 196، تحفة الاحباب قمی 113 ذریعه، جلد دوم، .151
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکوة (تهران) جلد سوم، 1089، شماره 1/962 (9 1 برگ، 1192 ه، از نسخه ای مورخ به سال 374 ه استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (14 8 برگ، 1308 ه.کاتالگ، ص 247)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
12 زید النرسی، شاگرد و راوی امام جعفر صادق (ع)، در نیمه دوم قرن دوم هجری وفات یافت .
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 132، رجال طوسی 196، ذریعه، جلد دوم، .151
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکوة (تهران)، جلد سوم (3)، 1090، شماره 4/962 (35 25 برگ، 1192 ه.که از نسخه ای مورخ به سال 374 ه استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (36 28 برگ، 1308 ه، رجوع شود به فهرست، ص 247)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
13 عبد الملک بن حکیم الخثعمی الکوفی، شاگرد امام جعفر صادق (ع) که در نیمه دوم قرن دوم وفات یافت.
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 179، ذریعه جلد دوم، .163
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکات، جلد سوم (3) (تهران)، 1092، شماره 7/962 (59 57 برگ، 1192 ه.از نسخه ای مورخ به سال 374 ه.استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (48 46، 1308 ه.رجوع شود به فهرست صفحه 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
14 مثنی بن الولید الحناط الکوفی، شاگرد امام جعفر صادق (ع) به احتمال زیاد در نیمه دوم قرن دوم وفات یافت.
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) .325 ذریعه، جلد دوم، .165
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکوة، جلد سوم (3) (تهران)، 1093، شماره 8/962 (61 59 برگ، 1192 ه.که از نسخه ای مورخ به سال 374 ه.استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (49 48، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، صفحه 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
15 خلاد بن خلف (؟) السندی البزاز الکوفی، شاگرد امام جعفر صادق که به احتمال زیاد در نیمه دوم قرن دوم وفات یافته.
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 118، رجال طوسی .187 ذریعه، جلد دوم، .149
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکات، جلد سوم/3 (تهران)، 1093، شماره/962 (62 61 برگ، 1192 ه.که از نسخه ای مورخ به سال 374 ه.استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (50 49 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، صفحه 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به 214/1958/4) .
16 الحسین بن عثمان بن شریگ (؟) بن عدی العامری الکوفی، شاگرد امام جعفر صادق (ع) که به احتمال زیاد در نیمه دوم قرن دوم ه.وفات یافته.
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 42، رجال طوسی .183 ذریعه جلد دوم، .147
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکوة، جلد سوم/3 (تهران) 1093، شماره 10/962 (65 62 برگ، 1192 ه.که از نسخه ای مورخ به سال 374 ه.استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (53 51، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، ص 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع بود به مجله معهد المخطوطات 4/1958/214) .
17 ابو محمد عبد الله بن یحیی الکاهلی، شاگرد امام جعفر صادق (ع)، که به احتمال زیاد در نیمه دوم قرن دوم ه.وفات یافته است.
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 164 ذریعه، جلد دوم، .163
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکات جلد سوم (3) (تهران)، 1094، شماره 11/962 (66 65 برگ)، 1192 ه.که از یک نسخه مورخ به سال 734 ه.استنساخ شده، تهران، دانشکده حقوق، 182 ج (55 54 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، ص 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
18 سلام بن ابی عمره (یا عمیره) الخراسانی الکوفی یکی از شاگردان امام جعفر صادق (ع) و معلم علی بن جبله (متوفی 219 ه/834) بود.در نیمه دوم قرن دوم هجری وفات کرد.
مرجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) .143 ذریعه، جلد دوم، .152
آثار وی:
«الکتاب» (یا الاصل) مشکات، جلد سوم/3 (تهران)، 1094، شماره 12/962 (68 66 برگ 1192 ه.از نسخه ای مورخ به سال 734 ه.استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (57 55 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 214/1958/4) .
19 (بروکلمان، ذیل I، 104، C.4) یکی از پیروان امام جعفر صادق (ع) و ابو الخطاب محمد بن ابو زینب الاسدی (متوفی در 147 ه/764 م)، مؤسس فرقه غالی خطابیه (رجوع شود به مارگولیوت، دائرة المعارف اسلامی، جلد دوم، 1000 999) مفضل بن عمر الجعفی الکوفی است که پیروان وی خود را «مفضلیه» می نامند.سال وفات وی روشن نیست راوی او محمد بن سنان در سال 220 ه/835 م زندگی را بدرود گفت (رجوع شود به رجال نجاشی، چاپ ایران، 252، 326)، پس شاید بتوان گفت که او در سال 189 ه/796 م هنوز در قید حیات بوده.
مرجع شرح حال وی:
فهرست طوسی (کلکته) شماره .739
آثار وی:
کتبی که به او منسوب شده باید جملگی از شمار جعلیات باشد. «کتاب التوحید» ، به جعفر صادق که قبلا ذکر او آمد رجوع شود.
2 «کتاب الهفت و الاظله» که نسخه ای از آن در مصیاف وجود دارد و عارف تمر و عبده خلیفه آنرا در 1960 در بیروت چاپ کرده اند. (رجوع شود به صفحات 196 تا D.Marchand,Ibla 1961 197)
3 (کتاب الصراط» که بیانات و کلمات امام جعفر صادق است و محتملا مفضل آنرا گردآوری کرده، پاریس 1449 (182 86 برگ، قرن یازدهم ه) .
4 روایة الارز و ما فیه من الفضل در مجموع التربیه اثر محمد بن طاهر بن ابراهیم الحارثی (متوفی در 584 ه/1188 م، رجوع شود به بروکلمان، ذیل I، 715)، رجوع شود به:«~ Ivanov ,Itmaili Lit,1963 S.59 ~»
20 (بروکلمان، ذیل«~ I، ~» 1 و 318) موسی الکاظم بن جعفر بن محمد الصادق (ع)، هفتمین امام شیعیان اثنی عشری، در 128 ه/745 م در الابواء متولد شد و در مدینه رشد کرد.پس از رحلت پدرش به امامت رسید.هر چند که از لحاظ سیاسی کاری انجام نداد ولی مورد سوء ظن خلیفه واقع شد و به زندان افتاد.و گفته اند دانشمندی بوده است که در رشته های علمی گوناگونی دست داشته است.مرگ وی در سال 183 ه/799 م در زندان اتفاق افتاد.
مراجع شرح حال وی:
مروج الذهب مسعودی، جلد چهارم، 309 به بعد، 330 329، مقاتل الطالبین ابو الفرح اصفهانی 505 499، تاریخ بغداد خطیب، جلد سیزدهم، 32 27، البدایه و النهایه ابن کثیر، جلد دهم، .183 /.اشتروتمان، دائرة المعارف اسلام، جلد سوم (آلمانی)، 801 800، اعیان الشیعه عاملی (بیروت)، جلد چهارم 101 80، اعلام زرکلی، جلد هشتم، .270
آثار وی:
1 «دعاء الجوشن الصغیر» ، بوهار 2/79 (35 24)، دیوان هند 657 (75 64 برگ، 127 ه.فهرست شماره 370)، چاپ لکنهو .1871
2 «ادعیة الایام السبعه» پاریس 1168 (213 211 برگ، رجوع شود به وجدا 246) در: المجموع الرائق من ازهار الحدائق اثر هبة الله ابن ابی محمد الحسن الموسوی (در حدود سال 703 ه/1303 م هنوز می زیسته است، رجوع شود به معجم المؤلفین کحاله، جلد سیزدهم، 136) در کتابخانه حسین محفوظ در عراق، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 19/ .6
3 مسند به تنقیح ابو بکر محمد بن عبد الله بن ابراهیم الشافعی (متوفی در 354 ه/965 م) ظاهریه، مجموعه 3/34 (76 70 برگ، قرن ششم ه) .
4 وصیت وی به هشام بن الحکم که در تحف العقول ابن شعبه العاملی (رجوع شود به بروکلمان، ذیل«~ II ~»، 572) که قسمتی از آن در اعیان الشیعه عاملی (بیروت)، جلد چهارم 96 95 منتشر شده.
5 پاسخهایش به پرسش های برادرش علی، به شماره 21 در ذیل رجوع شود.
6 «وصیة النبی صلی الله علیه و سلم لعلی...» رشید 3/129 (52 38 برگ، قرن دوازدهم ه) .
21 (بروکلمان، ذیل«~ I ~»، 1/318) ابو الحسن علی بن جعفر بن محمد بن علی المدنی، یکی از برادران امام موسی کاظم (ع)، در عرید نزدیک مدینه می زیست و فقیه بود.از کتب وی «کتاب المناسک» و «کتاب فی الحلال و الحرام» شهرت دارد.مرگ او در سال 210 ه/825 م اتفاق افتاد .
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (بمبئی) 176، (ایران) 190، فهرست طوسی (کلکته) 88 87، کشف الحجب از کنتوری .510 معجم المؤلفین اثر کحاله جلد هفتم، .53
آثار وی:
«مسائل» ، پرسشهای فقهی وی از برادرش توأم با جوابهای او، بوهار 179 (39 برگ، قرن سیزدهم هجری) . مشکات، جلد سوم (3)، 1527، شماره 506 (34 13 برگ، 1304 ه) . (بروکلمان، ذیل I، 2/318) ابو الحسن علی الرضا بن موسی بن جعفر (ع) هشتمین امام شیعیان اثنی عشری، در 148 ه/765 م یا 153 ه/770 م در مدینه به دنیا آمد.وی به جای سیاست سراسر عمر خود را وقف علم کرد تا آنکه مأمون خلیفه در سال 201 ه/816 م وی را نزد خود خواند و به او نام الرضا من آل محمد (رضای آل محمد) داد و وی را به جانشینی بنی عباس معین کرد این کار باعث نارضائی بنی عباس شد و طغیان های مختلفی را سبب گردید.سرانجام ابراهیم بن المهدی به عنوان خلیفه برگزیده شد.علی الرضا در علوم مختلف و من جمله در فقه، حدیث و طب دست داشته است.مرگ وی در سال 203 ه/818 م در طوس اتفاق افتاده و در جوار مقبره هارون الرشید به خاک سپرده شد.
مراجع شرح حال وی:
تاریخ یعقوبی (چاپ دوم) 453 448، تاریخ طبری 3/1029 به بعد، مروج الذهب مسعودی 7/3، 61، الوزراء جهشیاری 313 312، الفرق نوبختی، 73 به بعد، مقاتل الطالبین ابو الفرج اصفهانی 572 561، التهذیب ابن حجر 7/389 387، النجوم الزاهره ابن تغری بردی 2/175 174 کلمان هوار«~ (C.Huart) ~»، دائرة المعارف اسلام، جلد اول، 311، برنارد لویس«~ (B.Lewis) ~» دائرة المعارف اسلام، جلد اول 400 399، اعیان الشیعه عاملی (بیروت) 4/160 102، المأمون و علی الرضا تألیف حسن بن ابراهیم حسن در: مجلة فی کلیه الاداب بجامعه القاهره 1/1933/94 84، اعلام زرکلی 5/178، معجم المؤلفین کحاله 7/ .250
کتابهایی که درباره حضرت رضا (ع) نوشته اند:
عیون اخبار الرضا از ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه القمی (متوفی در 381 ه/991، رجوع شود به شماره 44 که بعد خواهد آمد)، احوال حضرت الرضا از محمد باقر بن محمد المجلسی (متوفی در 1110 ه/1698 م، رجوع شود به بروکلمان، ذیل«~ II ~»، 573) .
آثار وی:
1 «فقه الرضا» که نویسنده آن کاملا معلوم و مسجل نیست و احتمال داردمؤلف آن علی بن بابویه باشد رجوع شود به اعیان الشیعه عاملی (بیروت) 4/144، نسخه های خطی: بوهار 193 (152 برگ، 1055 ه)، سپهسالار 1/494 491، چاپ تهران 1274 با مقدمه ای به قلم بحر العلوم (7) مهدی الطباطبائی که بر اصالت کتاب صحه گذارده است (رجوع شود به بروکلمان ذیل«~ II ~»، 829) .
2 «اصول الدین» بوهار 449 (16 1 برگ، قرن سیزدهم)، دیوان هند، دهلی 719، شماره فهرست 2129 (362 359 برگ، قرن دوازدهم ه)، رجوع شود به ذریعه، جلد 2 شماره .725
3 «الرسالة الذهبیه فی اصول الطب و فروعه» که برای خلیفه «مأمون» تألیف شده، بوهار 2/449 (41 17 برگ، قرن سیزدهم ه) .برلین 6238 (340 332 برگ)، مشهد جلد سوم، 258 257 (10 برگ)، جلد پنجم، 529 (8 برگ، 1000 ه)، 530 (دوازده برگ، 1084 ه)، 531 (48 برگ، 1131 ه)، «گوتینگن«~ (Mich) ~»314 (58 75 برگ)، فلورانس شماره 602» .عاطف 4/2828 (97 76 برگ)، وهبی 2/1406، 1/1485 (12 1 برگ)، پاریس 2182 (196 188 برگ، قرن یازدهم هجری.رجوع شود به وجدا 604)، قاهره، دار الکتب 19113 ب (18 برگ، 1076 ه.، رجوع شود به قاهره، ذیل شماره 1، 355)، طلعت مجموعه 820، تهران، کتابخانه دانشکده حقوق 52996 (قرن یازدهم هجری، رجوع شود به فهرست 355)، مشکات، جلد سوم، قسمت سوم، صفحه 1316، شماره 149 (110 96 برگ)، بغداد، متحف 2097 (1054 ه.، رجوع کنید به کورکیس، عواد در جمله سومر 31/15)، کاظمیه رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/243، رجوع شود به کشف الحجب اثر کنتوری 225، اعیان الشیعه عاملی (بیروت) 4/144 142، ترجمه فارسی از ابو علی الحسن بن ابراهیم السلماسی، در حدود 624 ه)، فاتح 5297 (145 138 به خط مؤلف)، وهبی 9/ 1488(91 90، ناقص، 1058 ه)، مشهد جلد چهارم، اخبار 422 421 و باز ترجمه به فارسی از محمد نصیر بن قاضی بن کاشف الدین محمد یزدی (قرن یازدهم ه) تحت عنوان «تحفه سلیمانیه عباسیه در شرح رساله رضویه» مشهد جلد پنجم، اخبار 414 (53 ورقه، 1250 ه) و شرحی بر آن به عنوان «فوائد الرضویه» اثر محمد بن الحسن المشهدی الخراسانی (نوشته شده در سال 1217 ه/1802 م) بوهار 3/449 (143 43 برگ قرن سیزدهم ه)، مترجم بی نام، مشکات جلد دوازدهم، ص 2902، شماره 3915 (14 1 برگ، 1064 ه) .
4 «صحیفة الرضا» ، مجموعه ای از احادیث که به روایت فضل بن الحسن الطبرسی (متوفی در 548 ه/1153 م)، رجوع شود به اعیان الشیعه عاملی (بیروت) 146 145، نسخ خطی: مشهد، جلد پنجم، 121 119، اخبار 599 (34 برگ، 881 ه)، 6000 (62 برگ)، 601 (4 برگ)، 602 (56 برگ)، سپهسالار 2553 (22 برگ، 971 ه، رجوع شود به فهرست جلد اول، 272)، مشکات، جلد سوم (3)، ص 1396، شماره 964 (38 برگ، 949 ه)، جلد نهم، 763، شماره 2124 (19 برگ، 1093 ه)، سامره مکتبة الطهرانی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/211.چاپ سنگی در لکنهو 1883 م.
5 پاسخهای وی به پرسشهای فقهی مأمون، دیوان هند، دهلی 719 (231 230 برگ، قرن دوازدهم ه، شماره فهرست 2128) .
6 «شرائع الاسلام» مشهد، اخبار 556 (دو صفحه)، رجوع شود به اعیان الشیعه عاملی جلد چهارم (بیروت)، .142
7 «قصائد فی مدح اهل البیت» ، قاهره 3302 ج (91 85، 1305 ه) .
8 «الدعاء الیمانی» به روایت ابو عبد الله حسین بن ابراهیم بن علی بن الخیاط، ملک شخصی حسین علی محفوظ (عراق)، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 6/ .57
9 «اتمام الشریعه» ، تهران، کتابخانه جمعه، ص 41، 68 شماره ش 3/261 (1093 ه) 6/ .292
23 محمد بن المثنی بن القاسم الکوفی از جعفر بن محمد بن شریح الحضرمی روایت می کرد .به احتمال، در اول قرن سوم هجری در گذشته است.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 287 ذریعه، جلد دوم، .166
آثار وی:
الکتاب (یا الاصل) مشکوه، جلد سوم (3)، 1091، شماره 962 (57 40، 1192 ه، که از روی نسخه ای مورخ به سال 374 ه، استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (43 38، 1308 ه.رجوع شود به فهرست صفحه 247)، نجف، ملک خصوصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/214/1958) .
24 ظریف بن ناصح الکوفی البغدادی، شاگرد امام جعفر صادق (ع) ظاهرا در ابتدای قرن سوم هجری درگذشته است.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 156 ذریعه، جلد دوم، 159، جلد هشتم، .266
آثار وی:
«الکتاب الدیات» (8) به صورت کامل در «کتاب من لا یحضره الفقیه» و سایر کتب ابن بابویه به دست ما رسیده، رجوع شود به ذریعه، موضع مزبور، گذشته از آن نسخه ای در دانشکده حقوق تهران، 182 ج (72 64 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست ص 248) موجود است.
25 ابو سعید عباد بن یعقوب العصفری الکوفی به سال 230 ه/864 م درگذشته.
از وی آثار ذیل به جا مانده:
الکتاب (یا الاصل) مشکوة، جلد سوم (3)، 1089، شماره 2/962 (12 9 برگ، 1192 ه.از روی نسخه ای مورخ به سال 374 ه، استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق 182 ج (27 14 برگ، 1308 ه.فهرست، ص 247)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله المعهد المخطوطات/1958/4) .
26 ابو الحسن علی بن اسباط بن سالم الکوفی، شاگرد امام علی الرضا (ع)، فقیه، قاری و مفسر قرآن بود.احتمال دارد که در حدود سال 250 ه/866 م درگذشته باشد.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 190، رجال طوسی، 382 ذریعه جلد دوم، .164
آثار وی:
«النوادر» (یا الاصل) مشکوة جلد سوم (3)، 1094، شماره 13/962 (74 68 برگ، 1192 ه.از روی نسخه ای مورخ به سال 374 ه.استنساخ شده)، تهران، دانشکده حقوق، 182 ج (62 57 برگ، 1308 ه.رجوع شود به فهرست، ص 248)، نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/1958/214) .
27 (بروکلمان، ذیل 3، 1201، 2) ابو محمد الفضل بن شاذان بن الخلیل الازدی النیشابوری از اصحاب الامام الرضا (ع) متکلم و فقیهی بود با تألیفات فراوان که گویا حدود 180 کتاب نوشته است.در سال 260 ه/874 م درگذشت.
مراجع شرح حال وی:
مقالات الاشعری 1/63، ملاحظات ریتر«~ (Ritter) ~»درباره وی 38، فهرست ابن ندیم 231، رجال نجاشی (ایران) 236 235، فهرست طوسی (کلکته) 125 .124 اعلام زرکلی، جلد پنجم، 355، معجم المؤلفین کحاله، جلد هشتم، .69
آثار وی:
«الایضاح فی الرد علی سائر الفرق» ، بقیه دست نویسها در عراق است.
رجوع شود به ذریعه، جلد دوم، .490 ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد برقی که اصلا اهل کوفه است.
یکی از دانشمندان پر کار شیعه است که تألیفات بسیار دارد.نجاشی (رجال 60 59) عناوین یکصد اثر از او را ذکر می کند.احمد بن فارس که زبان شناس و لغوی است از شاگردان او به شمار است.در سال 274 ه/887 م و به قولی در 280 ه درگذشت.
مراجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 221، فهرست طوسی (کلکته) 22 20، اعیان الشیعه عاملی (بیروت) جلد نهم، 272 266، اعلام زرکلی، جلد اول، 195، معجم المؤلفین کحاله، جلد دوم، 98 .97
آثار وی:
«المحاسن» که کتابی است در ادب، مشهد جلد پنجم، 163، اخبار 700 (387 برگ، 1052 ه)، 701 (169 برگ، 1053 ه) مشکوة، جلد سوم، 3 ص 1519، شماره 1058 (176 برگ، 1280 ه)، عراق، کاظمیه (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 240/4)، که جلال الدین الحسینی آن را منتشر کرده است .
29 (بروکلمان.ذیل اول، 3/319) ابو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار الاعرج القمی، از دانشمندان برجسته فقه شیعی بشمار است.در سال 290 ه/903 م درگذشت.
مراجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 223، رجال نجاشی (بمبئی) 251 و (ایران) 274، فهرست طوسی (کلکته) 144 143، هدیة العارفین، جلد دوم، 24 اشتروتمان، شیعه اثنی عشری (9) ، 101، معجم المؤلفین کحاله 9/ .208
آثار وی:
«بصائر الدرجات فی علوم آل محمد و ما خصهم الله به» ، دیوان هند 932 (302 برگ، فهرست جلد اول، شماره 143)، مشهد، جلد اول، اخبار 62 (172 برگ، 1085 ه)، مشهد 5/36، اخبار 407، شماره 1933 (236 برگ، 1092 ه) مشکات، جلد سوم (3)، صفحه 1185، شماره 1061 (108 برگ، 1064 ه)، تهران، ملک شخصی فخر الدین نصیری (1065 ه، مجله معهد المخطوطات 3/54)، آصفیه«~ I ~»، 614، شماره 385، چاپ تهران 1285، ذریعه«~ III ~»، .125
30 ابو القاسم سعد بن عبد الله بن ابی الخلف الاشعری القمی فقیه و محدثی بود که کتب متعددی تألیف کرد و نجاشی (رجال (ایران) 135 133) از آن جمله سی و پنج عنوان را می شناسد .در 301 ه/914 م درگذشت.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (بمبئی) 126، فهرست طوسی (کلکته) 76 75، رجال حلی 78، تنقیح المقال ممقانی، جلد 2، 20 16، اعیان الشیعه عاملی (دمشق) جلد 34، 192 188، اعلام زرکلی جلد سوم، 136 135، معجم المؤلفین کحاله، جلد، چهارم، 212 .211
آثار وی:
1 «کتاب المقالات و الفرق» بر مبنای کتاب «فرق الشیعه» نوبختی است، رجوع شود به شماره 33 که در ذیل خواهد آمد، نسخه خطی در تملک شخصی سلطانی است، تهران (قرن دوازدهم ه) .چاپ محمد جواد مشکور، تهران .1963
2 «کتاب بصائر الدرجات» مشهد جلد اول، اخبار 283 (68 برگ، 1097 ه) .مشکوة«~ III ~» (3)، ص 1573، شماره 657 (157 برگ، 1079 ه) .رجوع شود به ذریعه«~ III ~»، .124
31 ابو محمد الحسین بن سعید بن حماد بن سعید بن مهران الاهوازی الکوفی.او و برادرش حسن در شمار برجسته ترین دانشمندان مذهب شیعه و آثار و مناقب بشمار می روند.وی در سال 300 ه/913 م.هنوز در قید حیات بود.
مراجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 221، رجال نجاشی (ایران) 48 46، فهرست طوسی (نجف) 84 83، تحفة الاحباب قمی 68، اعیان الشیعه عاملی (دمشق) 26/116 98، معجم المؤلفین کحاله جلد چهارم، .10
آثار وی:
1 «کتاب المؤمن» تهران، ملک شخصی نصیری، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 3/46، مشکات، جلد نهم، 775، شماره 2133 (11 1 برگ، 1325 ه) .
2 «کتاب الزهد» نجف، ملک شخصی محمد علی الیعقوبی (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 215/1958/4) .سامره، مکتبة الطهرانی، ذریعه، جلد دوازدهم، .64
32 فرات بن ابراهیم بن فرات الکوفی راوی الحسین بن سعید الکوفی (متوفی در حدود 300 ه/912 م) بوده است.ابو الحسن علی بن الحسین بن بابویه (متوفی در 329 ه/940 م) از وی روایت می کند.به اقرب احتمال وفات وی حدود سال 310 ه/922 م بوده است.
مراجع شرح حال وی:
ذریعه، جلد چهارم، 300 .289
آثار وی:
تفسیر، مشهد، جلد چهارم، 424، تفسیر 293 (261 برگ) .
33 (بروکلمان، ذیل، ص 319، 5) ابو محمد الحسن بن موسی النوبختی، برادر زاده ابو سهل اسماعیل بن علی النوبختی، همچون تعداد کثیری از اعضاء دودمان خود (10) متکلم، حکیم و منجم بود.مرگ وی پس از سال 300 ه/912 م.و احتمالا در 310 ه/922 م رخ داده است.
مراجع شرح حال وی:
مروج الذهب مسعودی I، 156، فهرست ابن ندیم 177، رجال نجاشی (ایران) 46، (بمبئی) 51 49، فهرست طوسی (کلکته) 46، طبقات المعتزله از ابن المرتضی 104، اللباب تألیف ابن الاثیر«~ III ~»، 240، لسان المیزان ابن حجر«~ II ~»، .258 ه.
ریتر، در جمله اسلام جلد 18، 39 38، خاندان نوبختی تألیف عباس اقبال، تهران 1933، ص 165 128، اعیان الشیعه عاملی، جلد«~ XIII ~»(دمشق) 339 333، اعلام زرکلی«~ II ~»، 239، معجم المؤلفین کحاله«~ III ~»، .298
آثار وی:
1 «کتاب فرق الشیعه» نسخه های خطی: ملک شخصی الیس«~ (Ellis) ~»در لندن، ملک شخصی سید هبة الدین الشهرستانی در بغداد، رجوع شود به مجله«~ Islam ~»، جلد«~ XVIII، ~» 39 38، نجف، ملک شخصی السماوی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/224 که ه.ریتر آنرا در سلسله کتابهای اسلامی«~ (Bibl.Isl.VI)، ~»1931 نشر داده است، از همین طبع، یک چاپ عکسی دیگر بدون ذکر تاریخ در بغداد به عمل آمده است (حدود 1964)، چاپ نجف 1936، ترجمه فرانسوی آن توسط محمد جواد مشکور، پاریس 1958، ترجمه فارسی به همان قلم، تهران 1325 (بر خلاف نظر عباس اقبال نوبختی مؤلف است، رجوع شود به مقاله ریتر در:«~ 204/Oriens 7) ~».
2 «کتاب الآراء و دیانات الشیعه» که ناقص مانده (رجوع شود به فهرست ابن ندیم در موضع مزبور)، فقط منقولاتی از آن به دست ما رسیده است بدین قرار: مروج الذهب مسعودی 1/156، تلبیس ابلیس ابن الجوزی (قاهره 1340)، 43، 44، 49 (درباره فلاسفه یونانی)، 88 (درباره جهنم)، 91 (درباره هشام بن الحکم، مقاتل بن سلیمان و غیره، رجوع شود به اسلام.اثر ریتر قسمت مزبور) .
3 «کتاب الرد علی الغلاة» ، که در تلبیس ابلیس ابن الجوزی، ص 103 از آن نقل گردیده است.
34 ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم الطبری که اغلب آنرا با مورخ شهیر طبری اشتباه می کنند، به احتمال زیاد در ربع اول قرن چهارم هجری درگذشته است.
مراجع شرح حال وی:
لسان المیزان ابن حجر 5/103 ذریعه، جلد هشتم، 247 241، اعیان الشیعه عاملی 44/40 139، معجم المؤلفین کحاله جلد نهم، 147 (که در آنجا سال تولد و وفات نادرست است) .
آثار وی:
1 «دلائل الامامة» ، مشهد 5/86، اخبار 525 (72 برگ، 1262 ه)، ذکر نسخ دیگر در ذریعه موضع مزبور آمده است، چاپ نجف .1949
2 «کتاب المسترشد فی امامة علی بن ابی طالب» ، بصره، خزانه آل القزوینی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 1/169، مکتبة السماوی در نجف، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/230، چاپ نجف.
3 «بشارة المصطفی» در فضائل شیعه، 17 جزء در نجف و تهران، رجوع شود به ذریعه جلد سوم، 118 117، رجوع شود به بروکلمان، ذیل 1، 218 (که در آنجا اشتباها آنرا به طبری مورخ منسوب داشته است) .
35 (بروکلمان، ذیل 1، 320، 7) ابو جعفر بن یعقوب بن اسحق الکلینی برجسته ترین عالم امامیه بغداد در روزگار خود بود و در ابتدای قرن چهارم هجری به عنوان نو آور مورد تمجید و تحسین قرار داشت.مرگ او در 328 ه /939 م اتفاق افتاد.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (بمبئی) 266، (ایران) 293 292، فهرست طوسی (کلکته) 136 135، انساب سمعانی 486، کشف الحجب کنتوری 419 .418 /.اشتروتمان، دائرة المعارف اسلامی (آلمانی)، جلد چهارم، 381، اعیان الشیعه عاملی 47/153 152، سیره محمد بن یعقوب الکلینی از حسین علی محفوظ (نقل از معجم المؤلفین کحاله، بدون تاریخ)، اعلام زرکلی جلد هشتم، 17، معجم المؤلفین کحاله، جلد دوازدهم، .116
آثار وی:
1 «الکافی فی علم الدین» یکی از چهار کتاب عمده فقهی شیعه است که در سی و چهار بخش (326 فصل) بیش از پانزده هزار حدیث را در بر دارد، برلین 1855 (جلد«~ II ~»، 180 برگ، 1084 ه)، هایدلبرگ«~ A 252 ~»(ناقص 165 برگ 1182، رجوع شود به«~ Berenbach,ZSX,95) ~» گارت 1608 (I، III، 434 برگ 349 برگ، 1077 ه)، 1609 («~ I ~».279 برگ، قرن یازدهم هجری بلدیه اسکندریه، 1020، 1299 (480 برگ، قرن هشتم ه)، 1730 («~ I ~»، 190 برگ، 1803 ه، رجوع شود به فهرست مخطوطات «~ I ~»، 337)، پاریس 6656 («~ I ~»، 182 برگ، 1094 ه.، رجوع شود به وجدا 416)، بریتیش میوزیوم، 980، اضافات 6/16600 (ملحص)، بریتیش میوزیوم، ذیل 153 152، 2987، «~ Or ~» (44 برگ، قرن دهم ه)، 3510 «~ ( I ~»، 241 برگ، 1072 ه)، کمبریج اضافات 683 (آخرین جلد، 194 برگ، 1107 ه)، همانجا، اضافات 3182 (469 برگ، 1046 ه، رجوع شود به براون«~ I ~».878، 879)، دیوان هند 144 (884 برگ، 1162 ه) .منچستر 547«~ ( I ~»، 219 برگ، 1130 ه.فهرست 93)، 782 «~ ( I ~»، 254 برگ، 1066 ه، فهرست 801)، علیگره 29762، 29، 35، 38 (176 برگ، 122 برگ، 163 برگ، 1022 ه)، آصفیه«~ I ~»، 656، حدیث 192 (339 برگ، 1136 ه)، 597 596 (280 برگ، 139 برگ)، 786 (452 برگ، قرن یازدهم ه)، مشهد«~ I ~»، اخبار 194 (375 برگ)،«~ ( II ~»، 277 برگ)، 196 (339 برگ)، 197 (384 برگ، 1072 ه)، 198«~ ( I ~»، 437 برگ، قرن نهم ه)، 200 (411 برگ، 1082 ه)، 201 (264 برگ، 1105 ه)، 212 (455 برگ، 980 ه)، 214 (264 برگ)، 222 (442 برگ، 957 ه)، همانجا جلد پنجم 150 142 (که در آنجا نسخه های فراوان مذکور است)، تهران، سپهسالار «~ I ~»، 297 288، شماره 1701، 1703، 1705، 1707، 1718، 1719 (رجوع شود به: مجله المجمع العلمی العربی دمشق جلد بیست و دوم، 414 413)، پیشاور 623، کلکته 296، نه«~ I ~»، 57، 574 570) .
رئیس الکتاب 547 (211 برگ، 1047 ه)، اسعد 414 (238 برگ، 1000 ه)، 416 (290 برگ، قرن دهم ه)، حسن حسنی«~ ( II ~»، 308 برگ، 1298 ه)، تهران، ملی (974 ه.رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 23/3)، عراق، عماره، ملک خصوصی ضیاء شکاره (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/200، 205)، تهران، دانشکده حقوق، فهرست، ص 419 417 (که در آنجا سه نسخه مذکور است)، مشکات«~ III ~»، (3)، ص 1459، شماره 630 (367 برگ، 1094 ه)،«~ VIII، ~»116، شماره 1459، شماره 1823 (380 برگ)، همانجا، ص 514، شماره 1903 قاهره، ذیل«~ II ~»231، شماره 21226«~ ( I ~»، 281 برگ، 1050 ه)، قاهره، ذیل 1، 444، شماره 19180 (آخرین جلد، 185 برگ، 1051 ه)، تاشکند 4801، بنگال 335 333 (1 «~ III ~»، 425 برگ، 308 برگ، 516 برگ، قرن یازدهم و دوازدهم ه)، چاپ تهران 1278، 1307، لکنهو 1302، 1327، 1328، 1334 1431، 1886، چاپ سنگی بدون ذکر محل چاپ 1266، 1281، درباره فصل اول رجوع شود به وجدا در اثر ذیل:«~ K .,Acta al'Tauhidd 234.G.Vajda,Apercu Sur Le K.at 231/1961/ Or.12 ~»و علی اکبر غفاری آنرا در هشت جلد در تهران انتشار داده است (1961) .
شرحها (الف) «شرح اصول الکافی» از صدر الدین محمد بن ابراهیم الشیرازی (متوفی در 1050/1640، رجوع شود به بروکلمان«~ II ~»، 413) مشهد«~ I ~»، اخبار 138 (249 برگ، 1232 ه)، «~ V ~»، 109 108، اخبار 577 (517 برگ)، براون فهرست 19، تهران، سپهسالار «~ II ~»، 2 30، چاپ سنگی تهران (؟) 1865، ذریعه«~ XIII ~»، .99
(ب) شرح از ابو الفضائل محمد بن صالح بن احمد المازندرانی (متوفی 1080 ه/1669 م)، بریتیش میوزیوم ذیل.154، .3267 (337 برگ، 1095 ه)، مشهد I، اخبار 127 (617 برگ)، 129 (371 برگ، 1064 ه)، 130 (349 برگ)،«~ V ~»، 111 109، اخبار 579 (265 برگ) .580 (397 برگ، 1101 ه)، 581 (400 برگ)، 582 (171 برگ، 1112 ه)، 583 (227 برگ، 1121 ه)، تهران، سپهسالار«~ I ~».260 .258 بنگال 336 (223 برگ، 1255 ه)، 337 «~ ( II ~»، 358 برگ، قرن دوازدهم ه)، مشکوة«~ VIII ~»، 140، شماره 1492 (235 برگ، 1096 ه)، همانجا صفحه 438، شماره 1840 (200 برگ، 1114 ه)، همانجا، صفحه 656، شماره 2037 (273 برگ)، همانجا«~ IX ~»، 947، شماره 2317 (197 برگ، 1305 ه)،«~ XII ~»، 2772، شماره 3784 (271 برگ، 1074 ه) .در حاشیه یک چاپ سنگی بدون ذکر محل چاپ 1311 1310، رجوع شود به ذریعه، جلد«~ XIII ~»، .97
(ج) «الشافی فی شرح الکافی» از خلیل بن الغازی القزوینی (1678/1089)، مشهد I.اخبار 147 (168 برگ، ناقص)، 148 (373 برگ)، تهران، سپهسالار«~ I ~».268 205، تهران، دانشکده حقوق 367 366، شماره 50597 (186 برگ، 1111 ه) .از طرف خود او الشافی به فارسی ترجمه شده است: مشهد«~ I، ~»اخبار 149 (732 برگ)، 150 (427 برگ)، 151 (257 برگ)، 152 (268 برگ، 1077 ه.به خط مؤلف)، 153 (238 برگ، 1080 ه)، 154 (423 برگ)، 155 (297 برگ، 1066 ه)، 156 (342 برگ)، 157 (151 برگ)، 158 (359 برگ، 1077 ه.به خط مؤلف)،«~ V ~»، 118 117، اخبار 597 593، بانکیپور«~ XIV ~»، 75 72، شماره 1221 (234 برگ، 1118 ه)، 1222 (234 برگ، قرن دوازدهم ه)، دیوان هند، اته 266، آصفیه«~ I ~»، 684، حدیث 464، تهران، سپهسالار«~ II ~»، 33، چاپ سنگی هفت جلد اول، لکهنو 1891 1890، برای بقیه همانجا 1303 .1302
(د) «مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول» از محمد باقر بن محمد تقی المجلسی (متوفی در 1698/1110)، تهران، سپهسالار«~ I ~»، 260 258 مشهد«~ I ~»، اخبار 272 «~ ( III ~»، 255 برگ، 1121 ه)، چاپ سنگی تهران بدون تاریخ، رجوع شود به کشف الحجب کنتوری 500، ذریعه«~ XIV ~»، .26
(ه) «الرواشح السماویه فی الشرح الحادیث الامامیه» از محمد باقر بن داماد متوفی در 1040/1630، رجوع شود به بروکلمان«~ II ~»، 1412، چاپ بمبئی 1312، فقط ابتدای آن تهران 1311، فروع، همانجا 1315، رجوع شود به ذریعه«~ XI ~»، .257
(و) شرح از میرزا رفیع محمد بن حیدر الحسنی النائینی (متوفی در 1082 ه/1671 م) تهران، سپهسالار«~ I، ~»247 245، رجوح شود به ذریعه«~ XIII ~»، 96 شماره .307
(ز) «هدی العقول نی شرح احادیث الاصول» که فقط شرح کتاب العلم است از محمد بن عبد العالی ابن محمد (تألیف سال 1218 ه/1803 م) تهران، سپهسالار 261.I 260 رجوع شود به ذریعه«~ XIII، ~» .98
(ح) شرح از مزجی (؟ تألیف در سال 1057 ه/1647 م، در مکه) نجف، رجوع شود به ذریعه«~ XIII ~»، 95، شماره .303
(ط) شرح از الامیر محمد المعصوم بن فصیح التبریزی (متوفی در 1091 ه/1680 م) که در قزوین موجود است رجوع شود به ذریعه«~ XIII ~»، 100، نمره .315
(ی) شرح فارسی از مؤلفی به نام ابن محمد شفیع که به احتمال زیاد از شاگردان میرزا رفیع النائینی (متوفی در 1082 ه/1671 م) بوده است، نجف، کتابخانه الخوانساری، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، ~»99، شماره .311
(ک) «الدر المنظوم من کلام المعصوم» از علی بن محمد بن الحسن زین الدین العاملی، نسخه های زیادی از آن ذکر شده، رجوع شود به ذریعه«~ VIII ~»، 79، شماره 283، چاپ تهران، جلد اول .
(ل) «شواهد الاسلام» از محمد رفیع بن فرج الکیلانی (متوفی 1160 ه/1747 م) در نجف موجود است، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، 97، 242 XIV ~».
(م) شرح از حسن بن الشیخ الاکبر جعفر النجفی (متوفی در 1262 ه/1845 م)، دو نسخه در نجف، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، 100 ~».
(ن) شرح از حسین الزنجانی (متولد 1320 ه/1902 م) رجوع شود به ذریعه«~ XIII، 96 ~» . (س) ترجمه کتاب به فارسی از عباس بن المولی الطهرانی (متوفی در 1941 1360 م)، جلد اول، چاپ تهران، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، 98 ~».
(ع) ترجمه به اردو از محمد بشر بن الحسین بن محمد الجنفوری (متولد 1308 ه/1890 م) که قسمتی از آن منتشر شده، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، 99 ~».
2 «روضة الکافی» .اصالت آن محرز نیست.تهران کتابخانه جمعه، ص 25، شماره ش 2/59 (1127 ه)، چاپی در: تحف العقول تهران 1303، 1377، رجوع شود به ذریعه «~ XI، ~»302، رجوع شود به بروکلمان، ذیل 1، 320، شرح (بر الکافی) .
3 «کتاب الرد علی القرامطه» او را نجاشی در رجال (بمبئی) 267، (ایران) 292 و طوسی در فهرست (کلکته) 135 ذکر می کنند.
36 (بروکلمان، ذیل 1، 6/320) ابو اسحق بن نوبخت در حدود سال 340 ه/951 م به تألیف اشتغال داشتند.
مراجع شرح حال وی:
خاندان نوبختی اثر عباس اقبال 180 166، پ 9 کراوس (11) ، اورینتالیا، جلد چهارم، .306
آثار وی:
«الیاقوت» ، هجوم عقائد شیعی علی الاشاعره، مشهد 4/271، عارف حکمت 1077 (16 برگ، 733 ه)، علامه حلی (متوفی در 726 ه/1325 م رجوع شود به بروکلمان، ذیل 2، 206) بر آن شرحی نوشته است، سپهسالار 1، 375 371، محمد نجمی الزنجانی آنرا در سال 1338 در تهران نشر داده است.
37 (بروکلمان، ذیل 1، 9/320) ابو القاسم علی بن احمد الکوفی، در ابتدای امر امامی بود و بعد به غلاة پیوسته است.کتب متعددی درباره موضوعات مختلف فقهی، کلامی و فلسفه و تاریخ دین نوشته است که «رد علی ارسطو طالیس» از آن شمار است.مرگ وی در 325 ه/963 م در نزدیکی شیراز اتفاق افتاد.
مراجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 192، رجال نجاشی (بمبئی) 190 188، (ایران) 203 202، فهرست طوسی (کلکته) 92 91، هدیة العارفین 1، 681 .680 اعیان الشیعه عاملی (دمشق) جلد 41، ص 44، اعلام زرکلی جلد پنجم، ص 57، معجم المؤلفین کحاله، جلد هفتم، .24
آثار وی:
1 «استغاثه فی بدع الثلاثه» ، علیه خلافت ابو بکر، عمر، عثمان و روایات مربوط به آنهاست، مشهد 5/22، اخبار 364 (84 برگ، 1201 ه) . عراق، کاظمیه، ملک شخصی محمد رضا الکاظمی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/ .250
2 «الادب و مکارم الاخلاق» ، قاهره ذیل 1، قسمت دوم شماره 21474 ب (171 برگ) .
38 (بروکلمان، ذیل 1، 9 a/321) ابو عبد الله محمد بن ابراهیم بن جعفر النعمانی الکاتب بن ابی زینب از شاگردان کلینی بود.نخست به بغداد و بعد به دمشق سفر کرد.که مقارن سال 360 ه/971 م در دمشق درگذشت.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 298 297، کشف الحجب کننوری، 452، معجم المؤلفین کحاله جلد هشتم، .195
آثار وی:
1 «کتاب الغیبه» ، مشهد، جلد چهارم، 62، شماره 187 (12) ، چاپ سنگی، تهران 1318 ه.
39 ابو محمد جعفر بن علی (یا علی بن احمد) القمی ابن الرازی، به احتمال بسیار زیاد یکی از شیوخ ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه القمی (متوفی در 381 ه/991 م) بوده است .ظاهرا دویست و بیست کتاب به قلم وی نوشته شده.
مراجع شرح حال وی:
روضات الجنات خوانساری 144 143، اعیان الشیعه عاملی (دمشق) 15/353 348، (بیروت) 258 254، معجم المؤلفین کحاله«~ III، ~»133 . 132
آثار وی:
1 «کتاب العروس» موقوف به بحث درباره فضائل روز جمعه، مشهد جلد پنجم، 152، اخبار 674 (5 برگ، 1287 ه) .
2 «کتاب الغایات» درباره اعمال پسندیده و افعال مذموم، مشهد، جلد پنجم اخبار 675 (13 برگ، 1287 ه)، تهران، ملک شخصی فخر الدین نصیری، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 3/ .45
3 «کتاب المانعات من دخول الجنه» مشهد جلد پنجم، 152، اخبار 676 (سه برگ) .
4 «کتاب المسلسلات» درباره روایات مربوط به علی بن ابی طالب، مشهد، جلد پنجم 153، اخبار 678 (6 برگ) .
40 (بروکلمان، ذیل 1، 322، 11) ابو القاسم علی بن محمد بن علی الخراز الرازی القمی، یکی از شاگردان ابن بابویه، در نیمه دوم قرن چهارم هجری می زیست.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 205، روضات الجنات خوانساری 389 388، کشف الحجب کنتوری 472 471، معجم المؤلفین کحاله، جلد هفتم، .217
آثار وی:
1 «کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی عشر» که بعضی ها آنرا اثر ابن بابویه و یا مفید (به شماره 46 در ذیل رجوع شود) می دانند (رجوع شود به «کشف الحجب کنتوری» که متضمن اقوال صحابه است از مطالبی که حضرت رسول اکرم درباره دوازده امام فرموده است و همچنین اقوال خود ائمه، برلین 9675 (89 49 برگ)، بوهار 51 (171 برگ، قرن سیزدهم ه)، پاریس 2018 (257 207 برگ، 1086 ه)، مشهد جلد پنجم، 157، اخبار 686 (54 برگ، 1318 ه) و همچنین«~ As.Soc Government Coll.825 ~»
2 «نهایت الاختصار فی انساب الطالبین» ، تیمور در قاهره، تاریخ 930 (41 برگ، رجوع شود به فهرست معهد المخطوطات 2/562) .
41 ابو غالب احمد بن سلیمان الرازی، در سال 285 ه/898 م در کوفه متولد شد، و بعدها در بغداد سکونت اختیار کرد، یکی از شیوخ امامیه بود و در سال 368 ه/978 م بدرود حیات گفت.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (بمبئی) 61، (ایران) 66 65، فهرست طوسی (کلکته) 32 31، روضات الجنات خوانساری .13 اعیان الشیعه عاملی (دمشق) 10/111 101، اعلام زرکلی، جلد اول، 202، معجم المؤلفین کحاله، جلد دوم، .108
آثار وی:
«رسالة ابی غالب الی حفیده فی آل اعین» ، نسخ خطی در نجف، تهران، رجوع شود به ذریعه 1، 144 143 که محمد حسن آل یاسین آنرا در بغداد به سال 1954 در نفائس المخطوطات، جلد دوم، 73 53 نشر داده است.
42 ابو الحسن محمد بن احمد بن داود بن علی القمی در بغداد متوطن شد و در سال 368 ه/978 م وفات یافت و به روایتی 378 ه/ .988
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 299 298، فهرست طوسی (کلکته) 136، اعلام زرکلی 6/202، معجم المؤلفین کحاله، 8/ .259
آثار وی:
«کتاب المزار» ، مشهد، جلد دوم، 291 (131 برگ، 1095 ه) .
43 (بروکلمان، ذیل، 953، 11 a) ابو القاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه القمی، معلم مفید، محدث و فقیه بوده و در سال 369 ه/979 م در بغداد وفات یافته است.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 96 95، فهرست طوسی (کلکته) 43 42، لسان المیزان ابن حجر 2/125، روضات الجنات خوانساری 143، اعیان الشیعه عاملی (بیروت) 87 81، معجم المؤلفین کحاله 3/ .146
آثار وی:
«کامل الزیارة» که عبارت است از احادیثی در باب زیارت قبر پیغمبر (ص) و ائمه (ع)، نسخه آن در تبریز است، رجوع شود به «لغة العرب، جلد هفتم، 69 و 611» .
44 (بروکلمان، ذیل«~ I ~»، 10/321) ابو جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی الصدوق فرزند شیخ شیعیان در قم بوده.به بغداد رفت و در آنجا با رکن الدوله بویه ای رابطه برقرار کرد.وی یکی از چهار مؤلف مشهور در زمینه فقه شیعی است.در سال 381 ه/991 م بدرود زندگی گفت.
مراجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 196، رجال نجاشی (ایران) 306 302، فهرست طوسی 157 156، روضات الجنات خوانساری 560 557، هدایت حسین، دائرة المعارف اسلامی، جلد دوم، (آلمانی) 388، اشتروتمان، دائرة المعارف اسلامی، جلد چهارم (آلمانی)، 380، مجله اسلام، جلد 21، 307، ذریعه، جلد دوم، 226، اعلام زرکلی 7/159، معجم المؤلفین کحاله 3/ .11
آثار وی:
1 «معانی الاخبار» که مجموعه ای است از احادیث، دیوان هند 1293 (101 برگ، قرن یازدهم هجری، رجوع شود به فهرست«~ I ~»، 145)، علیگره 12/29762 (208 برگ، 1073 ه) (13) مشهد«~ I، ~»اخبار 276 (200 برگ)، جلد پنجم 173 172، اخبار 717 (146 برگ، 1111 ه)، 718 (162 برگ، 1108 ه)، 719 (224 برگ، 1303 ه)، عراق، کتابخانه حسین علی محفوظ رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 6/22، ترجمه فارسی از آقا محمد ابراهیم بن محمد علی محمد علی آبادی تهران، سپهسالار«~ I ~»، 196،«~ II ~»، 35، چاپ تهران 1379.کتاب «جامع الاخبار» نیز که به کرات طبع شده است به مؤلف نسبت داده می شود ولی قاعدة این کتاب باید از قرن ششم ه.باشد، رجوع شود به ذریعه جلد پنجم، .33
2 (دوم و هفدهم از ذیل) «مجالس المواعظ» یا «الامالی» برلین 1269 (188 برگ، 1076 م)، مشهد«~ I ~»، اخبار 5 (216 برگ، 1094 ه)، 6 (365 برگ)، 7 (445 برگ) 8 (434 برگ، 1061 ه) V، 28 27، اخبار 382 (251 برگ، 1090 ه)، 383 (420 برگ)، 384 (83 برگ، 1061 ه)، 385 (56 برگ)، رجوع شود به مجله انجمن آسیایی سلطنتی 1920/.543 مشکوة«~ III ~»(3)، صفحه 572، 1105، (202 برگ)،«~ VIII ~»، 266، شماره 1735 (230 برگ، 1334 ه)، همانجا«~ IX، ~»944 شماره 2311، (207 برگ، 1033 ه)، قاهره، تصوف النحل 37 (238 برگ، 977 ه، رجوع شود به فهرست معهد المخطوطات 337)، چستر بیتی 5377 (318 برگ، 1088 ه)، نیویورک، نسخ خطی عربی (رجوع شود به سومر 7/241)، آصفیه، حدیث 790 (463 برگ، 1263 ه)، 949 (493 برگ، قرن یازدهم ه) .چاپ سنگی تهران 1300، رجوع شود به ذریعه«~ II ~».315، ترجمه فارسی، مشکوة«~ III ~»ص 1201، شماره 573 (243 برگ، رجوع شود به ذریعه«~ IV ~»، 81) .
3 «عیون اخبار الرضا» ، شرح حال و اقوال علی بن موسی الرضا، برلین 9663 (306 برگ، 1081 ه) مونیخ 456 (357 برگ، قرن یازدهم ه)، پاریس 2018 (257 برگ، 1086 ه، رجوع شود به وجدا 719)، بریتیش میوزیوم 1619، نسخ خطی شرقی 130 (239 برگ، 1088 ه)، دیوان هند 975 (428 برگ، قرن یازدهم ه، فهرست 146)، قاهره (2)«~ V، ~»275، تاریخ 2212، مشهد«~ I ~»، اخبار 171 (261 برگ)، 172 (280 برگ، 1092 ه)، 173 (116 برگ، 1009 ه)، 174 (188 برگ)، 175 (278 برگ)، 176 (297 برگ)، 177، (222 برگ، 957 ه)، 179 (251 برگ، 1125 ه)، 180 (345 برگ، 1108 ه)، 181 (261 برگ)، «لنینگراد 39، رامپور«~ II ~»، 137 (461)، پتنه، 277 (2322)، تهران، سپهسالار، 283 282 حاجی محمود 4850 (221 برگ، 1072 ه)، قاهره (2)«~ VIII، ~»187، تاریخ 5167 (93 برگ، 1088 ه)، ظاهریه 6744، بغداد، متحف 49 (رجوع شود به کورکیس عراد، سومر 65/13)، مشکوة«~ VIII ~»، 107، شماره 1439 (254 برگ، 1234 ه)، تهران، کتابخانه جمعه، صفحه 98، شماره ش 5، نجف، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 237/4، بنگال 338 (272 برگ، 1120 ه)، چاپ سنگی تهران 1275، .1287
شرح آن موسوم به «لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار» از نعمة الله بن عبد الله الموسوی الشوشتری (متوفی در 1112 ه/1700 م)، مشهد«~ I ~»، اخبار 250 (243 برگ، 1106 ه)، (ترجمه فارسی، الف) تحفه هلکی از علی بن طیفور (در عهد قطب شاه 1083 1035 ه/1672 1620 م) فهرست ها را سوویتس 405، شماره 893، 415، شماره 1283، بانکیپور«~ VI ~»، 507، انجمن آسیایی بنگال 1108، آصفیه«~ III ~»، حدیث فارسی 951 (1230 ه)، از آن ملخصی توسط حسن بن علی شمس الدین علی خان، انجمن آسیایی بنگال 1109 در دست است ب «کاشف النقاب» از محمد تقی بن محمد باقر، چاپ سنگی فارسی 1297، تهران 1317، رجوع شود به فهرست استوری، ادبیات فارسی، جلد«~ II ~»، .200
4 «کتاب من لا یحضره الفقیه» یکی از مجموعه های چهارگانه حدیث که مورد قبول شیعیان است و به تقاضای محمد بن الحسن بن اسحق بن الحسین تألیف شد که با او در بلخ ملاقات کرده بود.نسخ خطی، برلین 4782 (375 برگ، 1024 ه)، 4783 (نیمه اول، 226 163 برگ، 1027 ه)، پاریس 1/1108 (376 1 برگ، 1033 ه، رجوع شود به وجدا 445)، بریتیش میوزیوم 905، اضافات 19358 (360 برگ، 970 ه)، همانجا، ذیل 330، نسخ خطی شرقی 3327 (470 برگ، 1045 ه)، دیوان هند 1449 (372 برگ، 1097 ه، فهرست شماره 289)، علیگره 3/29762 (161 برگ، 1121 ه)، کمبریج، ذیل 1247 نسخه خطی شرقی 493 (11) (311 برگ، 1110 ه)، منچستر«~ A ~»185 (265 برگ، قرن یازدهم ه)، مشهد«~ I، ~»اخبار 290 288 (سه نسخه)،«~ V ~»، 191 185، اخبار 755 738 (هجده نسخه که قسمت اعظم آنها در قرن یازدهم ه.استنساخ شده است) بوهار 50 (535 برگ، 1064 ه)، بانکیپور«~ V ~»(1)، 184 183، شماره 263 (341 برگ، قرن دهم ه)، 264 (318 برگ، قرن دهم ه.ناقص)،«~ V ~»(2)، 221، شماره 479 (201 برگ، قرن یازدهم ه)، پطرزبورگ 250، بادلیان«~ II ~»، 86 84، تهران سپهسالار«~ I ~»، 330 325، رامپور«~ I ~»، 254 (583)، آصفیه«~ I ~»، 676، حدیث (605)، پاریس 6615 (220 برگ، 1058 ه)، 6616 و 316 برگ، 1038 ه)، 6659 (386 برگ، قرن یازدهم ه)، 6662 (362 برگ، 1101 ه، رجوع شود به وجدا 445 ه) .خانه ملی خربوط در استانبول 276، ییل 720 (391 برگ، قرن دهم هجری، رجوع شود به نموی«~ (Nemoy) ~»1086)، بغداد کتابخانه عبد الباقی طیار، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 196/4، نجف کتابخانه السماوی (1091 ه.رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 232/4)، تبریز، کتابخانه میرزا علیخان، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 12/3، تهران کتابخانه محمد امین خانجی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 58/3، تهران دانشکده حقوق 423 420، شماره 9331«~ (II، IV ~»، 1067 ه، 1070 ه)، 9339 (نسخ متعدد از قرن یازدهم هجری)، 9345«~ ( I ~»، 1078 ه،«~ II ~»، 231 برگ، 1079 ه)، 38075 (140 برگ، قرن یازدهم ه)، 48365«~ ( III ~»، 298 برگ، 1027 ه)، 58865«~ (IV I، ~»1333 1132 ه)، طلعت در قاهره، نحل 8، 14، 15، عراق کتابخانه حسین محفوظ، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 34/6، بنگال 610 (256 برگ، 1257 ه)، 611 (346 برگ، 1089 ه) چاپ سنگی بدون ذکر محل چاپ 1324، لکنهو .1307
شرحها:
(1)، شرح از بهاء الدین محمد بن الحسین بن عبد الصمد العاملی الحارثی الهمدانی (متوفی در 1031 ه/1622 م) ذریعه«~ VI، ~»224،«~ XIV، ~»94، هر دو نسخه موجود را شرح می دهد . (2) شرح از محمد بن الحسن بن زین الدین الشهید الثانی (متوفی در 1030 ه/1621 م)، ذریعه«~ VI، ~»224 نسخه ای را که در اصفهان موجود است و بعدها توسط محمد بن الطباطبائی الیزدی خریداری شده ذکر می کند (3) شرح از مراد بن علی خان التفرشی (متوفی در 1051 ه/1641 م، رجوع شود به بروکلمان، ذیل«~ II، ~»572) به نام «تعلیقات السجادیه» هارپوت 276، مشهد«~ V، ~»51، اخبار 438 (275 برگ)، 439 (197 برگ، قرن یازدهم، ذریعه«~ IV، ~»224 از نسخ متعدد دیگری یاد می کند. (4) شرح از علاء الدین حسین بن رفیع الدین محمد المرعشی الآملی (متوفی در 1064 ه/1653 م)، درباره قسمتی از آن رجوع شود به ذریعه«~ VI، ~»223 (5) «روضة المتقین» از محمد تقی بن مقصود علی المجلسی (متوفی در 1070 ه/1659 م) در شش مجلد.مشهد«~ I، ~»اخبار 120«~ ( I ~»، 220 برگ، 1065 ه)، دیوان هند 4218 (فقط تفسیر سورة الحمد، 504 499، 1153 ه، فهرست جلد دوم، 1157)، نسخه های پراکنده در ایران در ذریعه«~ XI ~»، 303 302 وصف شده است شرحی هم از همین مؤلف در دست است که مشیخه من لا یحضره الفقیه (14) باشد، مشهد«~ I ~»، اخبار 121، مشکوة«~ II ~»، 605، رجوع شود به ذریعه«~ XI ~»، 303 از همین مؤلف: به فارسی «اللوامع القدسیه» و یا «لوامع الصاحبقرانیه» ، ترجمه فارسی اثر اصلی (15) مشهد«~ V، ~»161، اخبار 694 (قسمتی از آن، 36 برگ، 1066 ه)، بانکیپور«~ XIV ~»، 117، شماره 1258«~ (I، ~»420 برگ)، آصفیه، حدیث 826«~ ( II ~»، 404 برگ)، ریو«~ (Rieu) ~»، ذیل فارسی 13، درن«~ (Dorn) ~»253.هر دو جمله اول ودوم چاپ تهران 1324 1322، رجوع شود به ذریعه«~ XIV ~»، 94 . (6) شرح از حسام الدین محمد صالح بن احمد المازندرانی (متوفی در 1086 ه/1675 م.رجوع شود به بروکلمان ذیل«~ II، ~»578) یک نسخه از آن را ذریعه«~ VI ~»، 223 ذکر می کند.
(7) شرح از بدیع الزمان القهبائی (شاید همان عنایت الله بن علی القهبائی باشد که در سال 1016/1607 در قید حیات بوده، رجوع شود به اعیان الشیعه عاملی«~ XIII، ~»225) چستر بیتی 3112 (60 43 برگ، 1019 ه) . (8) شرح فارسی از مؤلفی ناشناخته، دانشکده حقوق تهران 56 55، شماره 50031 (166 برگ، قرن یازدهم ه)، علاوه بر آن «نوادر من لا یحضره الفقیه» ، که احتمال دارد مؤلف آن ولی الله حسینی مؤلف کتاب «تحفة الملوک» باشد، تهران، سپهسالار «~ I، ~» .334
5 «علل الشرائع و الاحکام و الاسباب» .در این کتاب ضمن فصول کوتاه بدون شماره ای بحث شده از اینکه «چرا این یا آن چنین خلق شده، چرا چنین نامیده شده و چرا اصولا حادث شده و جهات و جوانب گوناگون زندگی، طبیعت، تاریخ و علوم مورد بحث قرار گرفته است «چنین به نظر می آید که ترتیب کتاب بر طرحی معین استوار نبوده است. «آهلواردت«~ (Ahlwardt) ~»برلین 8326 (108 برگ، 1134 ه)، 8327 (253 برگ، 1046 ه)، بریتیش میوزیوم 1196، اضافات 23261 (237 برگ، 1127 ه)، منچستر 285 (218 برگ، قرن دوازدهم هجری، کاتالگ 95)، تهران، سپهسالار«~ I، ~»279 278، رامپور«~ I، ~»96، حدیث 232 231.نور عثمانیه 1187 (239 برگ، 1069 ه)، مشهد«~ V، ~»127، اخبار 615 (324 برگ، 1035 ه)، 616 (145 برگ، 1071 ه)، 617 (153 برگ، 1074 ه)، تهران دانشکده حقوق 403 402، شماره 4347 (203 برگ)، بنگال 1038 (قسمتی از آن، 36 برگ، قرن دوازدهم ه)، آصفیه«~ I ~»/646، حدیث 196، چاپ تهران 1289، ترجمه فارسی، تهران .1297
6 (هفتم از ذیل) «اعتقادات الامامیه» بریتیش میوزیوم 851، اضافات 19623 (162 برگ، قرن یازدهم ه) .پطرزبورگ متحف آسیایی«~ (AM) ~»61، آصفیه«~ I، ~»610، حدیث (333)، براون«~ C ~»16، 9، 1، مشهد«~ I، ~»حکمت 208 (1070 ه) . مشهد«~ V ~»260 23، اخبار 381 367 (پانزده نسخه)، دیوان هند، دهلی 719 (168 153 برگ، قرن دوازدهم ه)، دهلی 796 (42 1 برگ، 1151 ه)، دهلی 759 (20 1 برگ، 1047 ه، کاتالگ«~ II، ~»2056 2054)، دانشگاه لندن 26074، قاهره، ذیل«~ I، ~»367، شماره«~ b ~»19113 (صفحات 28 27، 1073 ه)،«~ I، ~»401، شماره 19110 (صفحات 76 30، 1118 ه)«~ II، ~»245، شماره 19179 (21 9 برگ، 1235 ه)، تهران دانشکده حقوق 232، شماره 304 ج (110 68 برگ، 1077 ه)، بنگال 828 (55 1 برگ، 1055 ه)، 829 (31 برگ، قرن دوازدهم ه)، 830 (91 برگ، 1266 ه)، سالار جنگ، شریعت 143 (86 53، 181 88 برگ، 1070 ه، رجوع شود به کاتالگ«~ I، ~»1329، مشکوة«~ IX، ~»944، شماره 2312، (20 1 برگ، 899 ه)، همانجا«~ X، ~»1682، شماره 2839 (25 1 برگ، 1221 ه)، همانجا«~ XI ~»، 2381، شماره 3382 (154 75برگ)، تهران، کتابخانه جمعه، ص 43، شماره 5/5275 (قرن یازدهم ه)، تهران، ضمن مجموعه ای به چاپ رسیده 1300، تبریز .1371
شرحهای آن:
(1) «تصحیح اعتقاد الامامیه» از ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان العکبری المفید بن المعلم (متوفی در 413 ه/1022 م رجوع شود به شماره 46)، مشهد«~ V، ~»101، اخبار 558 (18 برگ، 1042 ه)، 559 (35 برگ)، دیوان هند، دهلی 719 پ (184 269 برگ 1153 ه)، همانجا«~ b ~»796 (71 43 برگ، قرن دوازدهم ه.کاتالگ«~ II، ~»2058 2057)، تهران، دانشکده حقوق 370، 181 ج (113 برگ، 1301 ه)، رجوع شود به ذریعه«~ IV، ~»193،«~ XIII، ~»102، منتشر شده توسط عباس قلی، رجوع شود به مجله مجمع العلمی العربی دمشق 130 129/29 (2) شرح فارسی که محتمل است از فضل الله بن ولی الله القزوینی (قرن 12 ه) باشد.خراسان کتابخانه مدرسة النواب، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، ~»102 (3) شرح فارسی و ترجمه متن از محمد مهدی الموسوی (در روزگار شاه عباس، متوفی در 1087 ه/1667 م) تهران، کتابخانه محمد سلطان المتکلمین، رجوع شود به ذریعه«~ XIII، ~»102 ترجمه فارسی از علی بن حسین رستمداری، بانکیپور«~ XIV، ~»168، شماره 1238 (63 برگ، قرن سیزدهم ه) . از ابو الفتح الحسینی (متوفی در 950 ه/1543 م، رجوع شود به کشف الحجب کنتوری 171)، بنگال«~ II، ~».386 از محمد بن شمس الدین محمد الاسترآبادی تحت عنوان «حل العقائد» بانکیپور«~ XIV، ~»169، شماره 1329 (44 برگ، 1204 ه)، شرح عربی از محمد عباس لکنوی، آصفیه«~ II، ~»1296، کلام 102 (1269 ه) . از علی بن حسین الزواری، رجوع شود به استوری، قسمت ادبیات فارسی«~ I، ~»15 ترجمه انگلیسی توسط آصف فیضی«~ (Isl.Res.Ass.,1932)، ~»بمبئی کلکته .1942
7 (نهم از ذیل) «مناظرة الملک رکن الدوله مع الصدوق ابن بابویه» درباره خلفا بعد از حضرت علی (ع)، رجوع شود به اشتروتمان، اسلام 308 307/1933/21، نسخ خطی: بریتیش میوزیوم 886، اضافات 31/16832 (273 266 برگ، 1163 ه)، براون، کاتالگ«~ Y5، I ~» قاهره، ذیل«~ III، ~»109، شماره 19882 (41 35 برگ) مشکوة«~ XI، ~»2163، شماره 3205 (250 243 برگ، 1016 ه)، ترجمه فارسی، در مقدمه «معانی الاخبار» مؤلف، تهران، .1379
8 (دهم از ذیل) «کتاب الخصال» درباره صفات حمیده و مذموم، مشهد«~ V، ~»82، اخبار 516 (200 برگ، 1056 ه)، 517 (297 برگ، 1094 ه)، 518 (124 برگ، 975 ه)، 519 (37 برگ) آصفیه«~ III، ~»262، حدیث 906 (228 برگ)، پتنه«~ I، ~»147، .1416 عراق، عماره ملک شخصی ضیاء شکاره (823 ه، قسمتی از آن 1302 ه، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 204/4، تهران، کتابخانه جمعه، ص 86، شماره ش 17 (قرن یازدهم ه)، چاپ تهران 1302، سنگی .1313 ترجمه فارسی از محمد باقر (در سال 1367) چاپ تهران 1368، رجوع شود به ذریعه«~ VIII، ~»162.منتخبی از آن تهران، سپهسالار«~ I، ~» .332
9 (یازدهم از ذیل) «ثواب الاعمال» منچستر 362 (310 برگ، قرن دوازدهم ه، رجوع شود به فهرست 94)، براون فهرست .10 مشهد«~ V، ~»64 63 اخبار 477 (996 ه)، 478 (70 برگ، 1072 ه)، 479 (181 برگ)، 480 (223 برگ)، 481 (55 برگ، 983 ه)، عراق، عماره، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 205/4، مشکوة«~ XII، ~»صفحه 2952، شماره 3951 (14 برگ، 865 ه)، رجوع شود به ذریعه«~ V، ~»18.چاپ سنگی، تبریز .1299
10 (دوازدهم از ذیل) «عقاب الاعمال» ، براون ..13 مشهد«~ V، ~»63، اخبار 477 (996 ه)، عراق، عماره، رجوع شود به معهد المخطوطات 205/4، چاپ شده توأم با ثواب الاعمال.
11 ((سیزدهم از ذیل) «المقنع» (در فقه) مشهد«~ II، ~»126 (107 برگ) . تهران، دانشکده حقوق 479 478، شماره 216 ج (70 3، 1217 ه)، نجف، کتابخانه السماوی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 216/4، قاهره، ذیل«~ III، ~»102، شماره 20034 (63 برگ)، 20304 (67 20 برگ)، رجوع شود به کشف الحجب کنتوری 547، چاپ شده در مجموعه «الجوامع الفقهیه» ، تهران، .1860
12 (چهاردهم از ذیل) «کتاب الهدایة (فی الاصول و فروع)» برلین 1779«~ Qu، ~»دیوان هند 4632 (رجوع شود به مجله انجمن سلطنتی آسیایی«~ Ras ~»395/1939) . تهران، دانشکده حقوق 506، شماره 216 ج (96 72، قرن سیزدهم ه)، سالار جنگ، شریعت«~ I/ ~»143 (52 10 برگ، 1077 ه.فهرست«~ I، ~»213)، چاپ در: الجوامع الفقهیه، تهران .1860
13 (پانزدهم از ذیل) «اکمال (کمال) الدین و اتمام (م) النعمة فی اثبات الغیبة و کشف الحیرة» برلین 2721 (293 برگ، 1082 ه)، 2722 (154 برگ، حدود 1100 ه)، پاریس 1231 (398 برگ، 1066 ه)، 6666 (135 برگ، 984 ه.رجوع شود به وجدا 398)، منچستر 777 (187 برگ، 1041 ه، فهرست، شماره 802)، مشهد«~ I، ~»اخبار 239 (251 برگ) 240 (228 برگ، 1006 ه)، 241 (264 برگ، 1087 ه)، 242 (382 برگ، قرن نهم ه)،«~ V، ~»159 158، اخبار 688 (242 برگ، 1079 ه)، 689 (234 برگ، 1093 ه)، 690 (345 برگ)، آصفیه، حدیث 197 (301 برگ، 1002 ه) .هایدلبرگ 287«~ A ~»(240 برگ، 1095 ه، رجوع شود به برنباخ«~ (Berenbach)، ZSX، ~»74)، تهران، سپهسالار«~ I، ~»230، 229 پتنه«~ I، ~»114، .115 کتابخانه دانشگاه استانبول 3298«~ A ~»(1013 ه)، چستر بیتی 3799 (344 برگ، قرن یازدهم ه)، قاهره، طلعت، نحل 24 (227 برگ)، بغداد، کتابخانه حسین علی محفوظ (1034 ه.رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 198/4، 17/6)، چاپ سنگی تهران 1301، رجوع شود به:«~ Goldziher,Abhandlungen II, LXV ~»و قطعه اول آن در:
«~ E.Moller,Beitr.Zur Mahdilehre des Isl.I,Heidelberg 1901 ~»تحریری از قصه بر لعام و یواسف«~ (Barlaam und Joasaf) ~»نیز در آن هست، رجوع شود به ذریعه«~ II، ~» .283
14 (هجدهم از ذیل) «کتاب التوحید» مشهد«~ V، ~»53، اخبار 442 (138 برگ، 1024 ه)، 443 (107 برگ، قرن دوازدهم ه)، 444 (152 برگ، رجوع شود به مجله انجمن سلطنتی آسیایی«~ Jras ~»1920، 540)، برلین.«~ Oct ~»3269، تهران، سپهسالار«~ I، ~»230 .239 آنکارا صائب 4391، تهران، دانشکده حقوق 307 306، شماره 16«~ D ~»(256 برگ، قرن یازدهم ه) مشکوة«~ VIII، ~»221، شماره 1644 (233 برگ)، همانجا«~ IX، ~»950، شماره 2321 (234 برگ، 1048 ه)، نجف، السماوی (1028 ه، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 237/4، کاظمیه، الاسدی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 247/4، ذریعه«~ IV، ~»482، چاپ تهران 1285، بمبئی .1321
شرحها:
(1) فارسی از محمد باقر بن محمد السبزواری (متوفی در 1090 ه/1679 م) در نجف موجود است، رجوع شود به ذریعه«~ IV، ~»482 (2) از محمد سعید بن محمد مفید القمی (متوفی در 1103 ه/1691 م) مشکوة«~ VIII، ~»256، شماره 1711«~ (III، ~»267 برگ)، رجوع شود به ذریعه«~ IV، ~» .482
15 (نوزدهم از ذیل) «الاختصاص» اصفهان، کتابخانه ابراهیم بن محمد بن علی الاصفهانی، رجوع شود به ذریعه«~ I، ~»358، شماره 1889، احتمالا منتخبی است از ابو علی احمد بن الحسن (یا الحسین) بن احمد بن عمران (آخر قرن چهاردهم ه)، مشکوة 3/«~ III، ~»صفحه 1060، شماره 514 (56 1 برگ، 1055 ه) .
16 «مصادقة الاخوان» تهران، کتابخانه نصیری، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 45/3، مشکوة«~ IX، ~»775، شماره 2133 (7 برگ، 1325 ه)، چاپ تهران بدون ذکر تاریخ.
17 «الفضائل» نجف، کتابخانه السماوی، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 4/.216 «کتاب فی فقه النحل الاسلامیه» (و این عنوان اصلی کتاب نیست) طلعت، مجموعه .8
19 «صفه الجنه و النار» مشکوة 3/«~ III، ~»ص 1064، شماره 514 (158 147 برگ، 1055 ه) .
20 «الاخبار عن الصحابه و العشرة الاخیار فی النصوص علی الائمه الابرار» مشکوة«~ XI، ~»2229 شماره 3270 (193 136 برگ، 1093 ه) ؟ (16).
45: ابو عبد الله احمد بن محمد بن عبید الله بن الحسن الجوهری از بغداد، فقیه و محدث بوده است.مرگ وی به سال 401 ه/1011 م اتفاق افتاد.
مراجع شرح حال وی:
رجال نجاشی (ایران) 67، فهرست طوسی 33، کشف الحجب کنتوری 544، اعیان الشیعه عاملی (بیروت)«~ IX، ~»325 323، اعلام زرکلی«~ I، ~»/203، معجم المؤلفین کحاله«~ II ~»/ .126
آثار وی:
«مقتضب الاثر فی الائمة الاثنی عشر، کتابخانه امام المهدی در سامره، رجوع شود به اعیان الشیعه، موضع مزبور .325
46: (بروکلمان، ذیل«~ I ~»322، 12) ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان ابن عبد السلام العکبری العربی الحارثی المفید بن المعلم حدود سال 333 ه/944 م و یا 338 ه/950 م در بغداد تولد یافت.دانشمندی بود فوق العاده پر کار که تعداد آثارش به دویست بالغ می گردد .سوای آثاری که درباره فقه و حدیث دارد، کتبی ضد معتزله، حنابله، زیدیه و من جمله ضد الجبائی، ابن کلاب، الکرابیسی، الجاحظ و غیره دارد.از سیاست کناره گیری می کرد.مرگ وی به سال 413 ه/1022 م رخ داد.
مرجع شرح حال وی:
فهرست ابن ندیم 197، رجال نجاشی (ایران) 316 311، فهرست طوسی (کلکته) 158 157، تاریخ بغداد از خطیب«~ III، ~»231، المنتظم ابن جوزی«~ VIII، ~» 12 11، دول مذهبی«~ I، ~»180 لسان المیزان ابن حجر«~ V، ~»368، النجوم الزاهره ابن، تغری بردی«~ IV، ~»258، شذرات الذهب ابن العماد«~ III، ~»200 .190 اشتروتمان، دائرة المعارف اسلامی«~ III ~»(آلمانی)، 675، اعیان الشیعه عاملی«~ XLVI، ~»26 20، ذریعه«~ I، ~»302، 509،«~ II، ~»237، 258، 315، اعلام زرکلی«~ VII، ~»245، معجم المؤلفین کحاله«~ XI، ~»307 .306
آثار وی:
1 «المقنعه» ، که درباره اصول فقه است، مشهد«~ V، ~»125، 409 408، چاپ سنگی تهران، در یک «مجموعه» ، تبریز 1274، 1294، شرح از طرف شاگرد او ابو جعفر محمد الطوسی (متوفی در 460 ه/1067 م)، تحت عنوان «تهذیب الاحکام» ، رجوع شود به بروکلمان«~ I، ~» .405
2 «کتاب المجالس» (شاید مانند امالی در نجف به چاپ رسیده باشد) که تحت عنوان «کتاب الاختصاص» هم شهرت دارد، تهران، سپهسالار«~ I، ~»198 197، 1118 ه، نجف، کتابخانه السماوی (1085 ه)، مشهد، رضویه (1055 ه)، رجوع شود به ذریعه«~ I، ~»360 358 (رجوع شود به بروکلمان، شماره 13) «العیون و المحاسن» (17) که شریف المرتضی (متوفی در 436 ه/1044 م) از آن منتخبی به نام «الفصول المختاره» (یا «تلخیص العیون و المحاسن») به دست داده است.دیوان هند 1258/19 (439 404 برگ، 1154 ه، فهرست«~ I، ~»471) . العاملی نسخه ای قدیمی از آن داشت، رجوع شود به اعیان الشیعه«~ XLVI، ~»24، چاپ نجف، رجوع شود به ذریعه«~ IV، ~»365، که تحت عنوان «الفصول العشره» هم به چاپ رسیده است.
3 «رساله فی ذبائح اهل الکتاب» ، درباره قربانی های یهود و نصاری، برلین 10276 (47 43) . تهران، کتابخانه شریعتمدار الرشتی، رجوع شود به اعیان الشیعه عاملی، موضع مزبور، .23
4 «الارشاد فی معرفة حج الله علی العباد» ، تاریخ دوازده امام، بلدیه اسکندریه 1695 د (1090 ه)، تهران، مجلس (1022 ه، رجوع شود به مجلة المجمع العلمی دمشق 308/22)، لیدن 907 (270 برگ)، 908 (، 135 برگ، 999 ه، رجوع شود به فورهوف 135)، قاهره 2/«~ IV، ~»21، تاریخ 1133، بانکیپور«~ XV، ~»127 124، شماره 1051 (201 برگ، 1092 ه)، رامپور 625، تاریخ 11 (100 برگ)، گلاسکو .119 چستر بیتی 3700 (235 برگ، 954 ه)، قاهره (2)«~ VIII، ~»تاریخ 5581«~ (I، II، ~»1096 ه) مشکوة«~ III، ~»3، ص 1081، شماره 616، چاپ تهران 1297، 1330، ترجمه فارسی از محمد مسیح الکاشانی (متوفی در حدود 1121 ه، 1709 م) تحت عنوان (التحفة السلیمانیة» ، چاپ ایران 1330 رجوع شود به ذریعه«~ III، ~» .442
5 «النکت الاعتقادیه»«الرسالة الجوابیه» یا «تحفة الاخوان المؤمنین» ، اعیان الشیعه در موضع مزبور 25 24 از یک نسخه یاد می کند، از طرف هبة الدین الشهرستانی در بغداد در سال 1343 منتشر شده است، رجوع شود به ذریعه«~ III، ~» .417
6 «خلافته الایجاز فی المتعه» واتیکان، ویدا 720 (102 75 برگ، قرن دهم ه)، مشهد«~ V، ~»67، .217
7 «تصحیح اعتقاد الامامیه» ، شرح بر «اعتقاد» اثر ابن بابویه، به شماره 44 رجوع شود . «کتاب المزار» ، کتابی است از زیارت از مزارات مورد اعتقاد خاص شیعه، مشهد«~ VIII، ~»56 شماره .202 عراق، کتابخانه حسین محفوظ (997 ه، رجوع شود به معهد المخطوطات 42/6) .
9 «مسار الشیعه» (فی التواریخ الشرعیه) مشهد«~ V، ~»165، اخبار 703 (39 33 برگ) تحت عنوان «مختصر التواریخ الشرعیه عن الائمه المهدیه» تهران، جامعة المرکزیة 2162 (رجوع شود به مجله معهد المخطوطات 332/6) .
10 (حرب الجمل)، نسخه خطی در نجف، صحن (نامه علی الخاقانی به ریتر)، ذریعه آنرا ذکر نمی کند.
11 (چهاردهم بروکلمان) «اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» نسخه خطی آنرا ذریعه«~ II، ~»472 ذکر می کند و عباسقلی نام (؟) آنرا منتشر کرده است، رجوع شود به مجله المجمع العلمی دمشق 130 129/29، الزنجانی هم آنرا در تبریز (1371) منتشر کرده است.
12 (پانزدهم بروکلمان) «الاعلام فیما اتفقت الامامیه علیه من الاحکام» ، این اثر را که مکمل «اوائل المقالات» است وی به خواهش شریف المرتضی تحریر کرد، نسخ خطی آن بنا به اظهار ذریعه«~ II، ~»237 باید به وفور یافته شود.
13 (شانزدهم بروکلمان) «الاشراف فی عام الفرائض الاسلام» مؤلف ذریعه«~ II، ~»102، شماره 401 به بسیاری از نسخه های آن واقف بوده است.
14 (هفدهم بروکلمان) «اصول الفقه» ، الکراجکی (متوفی در 499/1105، رجوع شود به بروکلمان، ذیل«~ I، ~»602) در کنز الفوائد خود همه آنرا نقل کرده است، رجوع شود ذریعه«~ II، ~» .209
15 (نوزدهم بروکلمان) «احکام النساء» نجف، عبد الحسین الحلی النجفی، دو نسخه رجوع شود به ذریعه«~ I، ~» .302
16 (بیستم بروکلمان) «الافصاح فی الامامة» ، ذریعه«~ II، ~»259 258 شش نسخه از آن را در عراق ذکر می کند، چاپ عراق (؟) .
17 (بیست و یکم بروکلمان) «الاسئلة السرویة» ، پرسشهایی است که السید الفاضل الشریف در ساریه از او کرده و پاسخهایی که او بدانها داده، نجف، کتابخانه هادی آل کاشف الغطاء (حدود 1055 ه)، مشکوة«~ IX، ~»948، شماره 2319 (58 49، 1075 ه)، فیض آباد، کتابخانه محمد مهدی، رجوع شود به ذریعه«~ II، ~» .83
18 (بیست و دوم از بروکلمان) «رد الصوفیین» ، آصفیه«~ II، ~»1304، کلام 604 (1) .
19 «العویص فی الفقه» نجف، کتابخانه هادی آل کاشف الغطاء، رجوع شود به مجله معهد المخطوطات، 210/ .4
20 «الایضاح فی الامامة» فیض آباد، کتابخانه محمد مهدی، رجوع شود به ذریعه«~ II، ~»490 شماره .1925
21 «ایمان ابی طالب» که از طرف محمد حسن آل یاسین در «نفائس المخطوطات» ، بغداد 1953 م.منتشر گردید.
22 «رسالة فی خبر ماریة» که از طرف شخص سابق الذکر در بغداد به سال 1955 م.نشر گردید .
23 «مسألة فی النص اللجی» همانجا، بغداد 1955 م.
24 «المسائل العکبریه» ، پاسخهای اوست به پرسشهای ابو اللیث سراج، مشکوة«~ IX، ~»948، شماره 2319 (69 58، 1075 ه) .
47 ابو عبد الله الحسین بن اسمعیل بن زید بن الحسن الشجری الجرجانی، متکلمی بود که در حوالی سال 420 ه/1029 م می زیست.
مرجع شرح حال وی:
تراجم الرجال جندری 12 (منقول توسط کحاله«~ III، ~»207) .
آثار وی:
«کتاب الاعتبار و سلوة العارفین» ، آمبروزیانا 1/46«~ C ~»(قسمتی از آن 35 برگ، رجوع شود به 7/64«~ RSO)، ~»منتخبی از آن، در همانجا 47«~ C ~»(229 221 برگ با قصیده ای در هفتاد و هفت، بیست، 1100 ه.، رجوع شود به«~ RSO، ~»7/66، رجوع شود به بروکلمان ذیل«~ II ~»1004، شماره .75