نگرشی مقایسه ای بر قیام امام حسین (ع) و عبدالله بن زبیر

چکیده:
 

پس از مرگ معاویه و قدرت یافتن یزید، جامعه اسلامی با چالش آشکارتری در ارتباط با مشروعیت حکومت مواجه شد. عدم بیعت دو شخصیت سرشناس با پسر معاویه(یزید)، مشخصه عمده این چالش بود؛ امام حسین فرزند علی(ع) و رسول خدا(ص) و عبدالله فرزند زبیر یکی از صحابی رسول الله و نواده ابوبکر و خواهرزاده عایشه همسر پیامبر(ص)؛ اما مخالفت این دو شخصیت با خلافت یزید از هر جهت متمایز بود. نویسنده روی این مسئله متمرکز شده و دو حرکت را از نظر روش و هدف کاملاً متخالف ارزیابی نموده است؛ از جمله: موضع آشکار و قاطع امام حسین (ع)در مخالفت با یزید و رفتار مشکوک و دوگانه عبدالله بن زبیر.
کلیدواژه ها: حسین بن علی، حجاز، عراق، بیعت، ابن زبیر، حرم، مکه.

مقدمه
 

خلافت یزید پس از پدرش معاویه که به تعبیری آغاز سلطنت و حکومت موروثی در اسلام بود، میان اعراب حجاز و عراق که بر خلاف شام و ایران با این شیوه مأنوس نبودند با نوعی مخالفت و مقاومت رو به رو شد. به ویژه که از نظر باقی ماندگان مهاجر و انصار و
بزرگ زادگان صحابه و سایر ساکنان حجاز و عراق، یزید شایستگی لازم برای تصدی منصب خلافت را نداشت.
بدیهی بود که حکومت پسر معاویه با عدم اقبال این گروه از مسلمانان رو به رو شود. در این میان، بزرگ زادگان صحابه خود را از دیگران سزاوارتر می دیدند که با شیوه جدید و بدعت آمیز(حکومت موروثی) مخالفت ورزند. به ویژه که در صورت کنار رفتن یزید نظرها الزاماً متوجه آنان می گردید.
از طرفی تثبیت حکومت یزید در گرو بیعت این بزرگ زادگان و به تبع آنان دیگر مسلمانان حجاز و عراق بود. اهمیت این ناحیه از امپراتوری اسلامی نه تنها به وسعت زیاد سرزمین های آن، بلکه از آن جهت بود که خاستگاه و پایگاه آغازین اسلام و مرکز حکومت پیامبر و خلافت خلفای راشدین بود.
در این شرایط بیعت بزرگان و بزرگ زادگان حجاز و عراق با یزید به معنای تباه شدن پایگاه خانوادگی و حیثیت و شرافت دینی آنان بود، در حالی که از نظر یزید عدم بیعت این بزرگان حکومت فرزند معاویه را بدون تضمین و ثبات در معرض نابودی قرار می داد. لذا هر دو گروه می بایست برای موجودیت خویش مقاومت و مبارزه می کردند. دامنه این مبارزات و مقاومت ها، هولناک ترین فجایع نیمه دوم قرن اول تاریخ اسلام چون فاجعه کربلا، فاجعه حره و ویرانی کعبه را به همراه داشت.
در میان بزرگ زادگان صحابه دو شخصیت بارزتر و شاخص تر از دیگران بودند. در نتیجه اهتمام یزید بیشتر بر بیعت گرفتن از آن دو بود؛ یعنی حسین بن علی و عبدالله بن زبیر. در این راستا هر دو نفر آنان سخت ترین مقاومت ها را در برابر یزید از خود نشان دادند که به رغم وجوه تشابه زیاد در مبارزات آن دو، نکاتی قابل ملاحظه وجود دارد که از وجوه افتراق و اختلافشان به شمار می رود.
بی تردید یکی از مؤثرترین روش ها برای تحلیل یک حرکت، قیام، یا یک اقدام تاریخی، مقایسه آن با حرکت های مشابه و به ویژه همزمان است، تا وجوه تمایز و تفاوت و افتراق و در نتیجه ویژگی های بارز حرکت مورد نظر آشکارتر گردد.
از آن جا که حسین بن علی و عبدالله بن زبیر پس از مرگ معاویه در قضیه
بیعت با یزید، در موقعیت مشابهی قرار داشتند، بر حسب مدارک و روایات اهتمام یزید بیشتر بر بیعت این دو نفر بوده است. مسلماً مقایسه مواضع، رفتار و چگونگی رویارویی هریک با قضیه بیعت، ما را در شناخت بهتر شخصیت، اهداف، انگیزه ها و ارزیابی قیام هرکدام یاری خواهد کرد.

مرگ معاویه و مسئله بیعت با یزید
 

یزید پس از مرگ معاویه و استقرار بر جای پدر، نامه ای به مدینه فرستاد که همزمان خبر مرگ معاویه و مأموریت ولید بن عقبه مبنی بر گرفتن بیعت از عبدالله بن زبیر و حسین بن علی را ابلاغ می نمود.
پس از آن که ولید نامه را دریافت کرد کس فرستاد و هر دو را که در آن هنگام در مدینه بودند نزد خویش فرا خواند. ابومخنف آورده است که هر دو در مسجد مدینه نشسته بودند(1) که فرستاده ی ولید آمد و از آنان خواست تا نزد ولید بروند، در حالی که هر دو دانستند که ولید برای چه منظوری احضارشان کرده است. ابن زبیر از حسین بن علی پرسید چه تصمیمی داری و حسین(ع) جواب داد همین ساعت جوانانم را جمع می کنم و نزد او خواهم رفت. و چون به دارالاماره رسیدم از آنان می خواهم آن جا را محاصره کنند. سپس داخل خواهم شد. ابن زبیر گفت از این که داخل شوی بر تو می ترسم و حسین (ع)گفت داخل نخواهم شد مگر این که قادر باشم دفع او کنم، و سپس همان گونه که گفته بود عمل کرد. چون به نزد ولید رفت در مجلسی که مروان نیز حضور داشت از او خواسته شد تا با یزید بیعت کند و او عنوان کرد که چون بیعت امثال من در نهانی کفایت نمی کند، وقتی در میان مردم آمدی و آنان را به بیعت فراخواندی، مرا نیز بخوان تا کار یکجا صورت گیرد. ولید پذیرفت. مروان که ظاهراً به خوی و مرام حسین بن علی بیشتر آگاه بود به ولید توصیه کرد که نگذارد حسین(ع) خارج شود مگر این که بیعت نماید، یا گردنش را بزند. حسین (ع)برخاست و گفت: «ای پسر زن کبودچشم، تو مرا می کشی یا او؟ به خدا قسم دروغ گفتی و
اشتباه کردی» و پس از این برخورد تند و خشمگینانه به خانه رفت.(2)
از طرفی عبدالله بن زبیر به خانه رفت و از رفتن به نزد ولید تعلل می نمود. فرستادگان ولید پیوسته به خانه او در رفت و آمد بودند تا این که برادرش جعفر بن زبیر را به نزد ولید فرستاد. و او به ولید گفت امروز را دست از عبدالله بازدارید، فردا خودش خواهد آمد. چون روز به پایان رسید عبدالله بن زبیر به همراه برادرش جعفر از بیم تعقیب نیروهای ولید شبانه و از بیراهه به مکه گریخت(3) . ابن زبیر چون به مکه رسید به خانه خدا پناهنده شد و گفت من پناهنده ام.(4)
به استناد روایات او یک روز قبل از حسین بن علی (ع)از مدینه خارج شده است و قاعدتاً از آن جهت که از ترس تعقیب نیروهای ولید سریع تر حرکت کرده و هم بدان جهت که دو نفر مرد بودند و به صورت کاروانی حرکت نکرده اند، قبل از امام حسین (ع)به مکه رسیده است.
حسین بن علی (ع)برخلاف ابن زبیر همراه با فرزندان برادران و برادرزادگان و بیشتر افراد خاندان خویش به جز محمد ابن حنفیه(5) از مدینه خارج و از طریق اصلی عازم مکه شد.(6) او حتی توصیه مسلم بن عقیل مبنی بر رفتن از جاده فرعی را(همان گونه که ابن زبیر رفته بود) نپذیرفت.(7)
این از اولین وجوه افتراق در حرکت این دو شخصیت برجسته جامعه اسلامی به سال 60 هجری است که در روایات مزبور به روشنی بیان شده است. مخالفت هر دو با خلافت یزید امری غیرقابل انکار است و اصرار یزید بر بیعت هر دو نفر گویای موقعیت مشابه هر دو است، لکن یکی از رو در رو شدن با دشمن و اظهار عقیده و نظر خویش به طور صریح استنکاف می کند و بلکه به سبب مساعد
نبودن شرایط از بیان صریح عقیده خویش با مردم نیز امتناع می کند، در حالی که دیگری با اظهار صریح عقیده و نظر خویش هم رو در روی دشمن و هم در میان مردم، در واقع موضع خود را که برخاسته از اصول و مبانی ایمان و عقیده اش می باشد بیان کرده، راه عدول از آن اصول و مبانی را بر خود مسدود می کند. این استنباط، هنگامی بهتر درک می گردد که در نظر بیاوریم مدینه که این هر دو در آن جا به سر می بردند، اصلی ترین پایگاه صحابه رسول خدا(ص) بوده و بیش از سایر مراکز و مناطق امپراتوری اسلامی، صحابه و تابعین بزرگ را در خود جای داده است. و بدون تردید مسلمانان در سایر مراکز چشم به مواضع و برخورد بزرگان اسلام در برابر خلافت یزید دوخته بودند.

انگیزه ابن زبیر از روی آوردن به عبادت و علت بیزاری مردم از یزید
 

ابن زبیر هنگامی که به مکه رسید به خانه ی خدا پناهنده شد و خود را عائذ البیت خوانده مشغول عبادت گردید.(8) توجه به روایاتی که خبر از عبادت های طاقت فرسای ابن زبیر می دهد بسیار حائز اهمیت است. اگرچه برخی روایات گاه اغراق آمیز و غیرقابل باور است، لکن آنچه محل تردید نیست این که روی آوردن ابن زبیر به عبادت چندان افراط آمیز و خارج از عرف و عادت بود که در چشم مردم و سپس راویان تا این حد اغراق آمیز شده است. ذکر دو سه روایت از ده ها روایت منقول در این زمینه خالی از ضرورت نیست.
از عمرو بن دینار نقل شده که گفت نمازگزاری بهتر از ابن زبیر ندیدم(9). او همچنین گفته است که ابن زبیر روزگارش را به سه بخش تقسیم می کرد، یک شب تا صبح در قیام بود، یک شب
تا صبح در رکوع بود و یک شب تا صبح در سجود(10). گفته شده است روزه های طاقت فرسا می گرفت، چنان که از جمعه تا جمعه روزه می گرفت.(11) و نیز گفته اند چهل سال لباس از تن خویش بیرون نیاورد(12)(ظاهراً کنایه از این که از زنان دوری کرده و نیاز به غسل نداشته است). سیوطی آورده که هیچ عبادتی نبود که مردم از انجامش عاجز باشند مگر این که ابن زبیر آن را انجام می داد.(13)
درباره ی انگیزه ی ابن زبیر از این گونه عبادت ها لازم است به خاطر بیاوریم که یکی از عوامل و بلکه اصلی ترین عاملی که مردم به ویژه مردم حجاز و عراق خلافت یزید بن معاویه را پس از پدرش مورد سؤال و تردید قرار داده بودند عدم پایبندی او به احکام شریعت بود؛ چنان که به گفته یعقوبی وقتی خلافت یزید مطرح شد عبدالله بن عمر(به رغم روحیه سازشکارانه اش) گفت:«با کسی بیعت کنیم که با میمون و سگ بازی می کند، شراب می نوشد و آشکارا مرتکب فسق می شود.»(14) و همو آورده که چون معاویه از زیاد بن ابیه خواست تا برای پسرش یزید از مردم کوفه بیعت بگیرد زیاد قاصدی به سوی معاویه فرستاد تا بگوید: «وقتی مردم را به بیعت با یزید دعوت می کنیم می گویند او با سگ ها و میمون ها بازی می کند و لباس رنگین می پوشد، و همیشه شراب می نوشد، و شب را با ساز و آواز می گذراند، در حالی که حسین بن علی، عبدالله بن عباس، عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر در میان مردم اند.»(15)
در شرایطی که مردم خلیفه مطرح شده را به علت عدم تقید به شریعت و لاابالی گری و بی بند و باری، لایق و
شایسته بیعت نمی دانستند بدیهی بود که در میان چهره های مورد قبول مردم آن که به زهد و عبادت و تقوا شهره تر بود بهتر و بیشتر شانس مقبولیت در میان مردم را خواهد داشت و این امری است که ابن زبیر از آن غافل نبود. البته قابل انکار نیست که زهد و تعبد تصنعی معمولاً از دید مردم ریزبین پنهان نخواهد ماند و لذا بسیاری روایات اشاره دارد به این که کم نبوده اند افرادی که رویه ابن زبیر در عبادت های طاقت فرسایش را برخاسته از نیت جذب و جلب توجه و رضایت مردم و در نتیجه قبض خلافت دانسته اند.
ابن عباس زمانی که توسط ابن زبیر به طائف تبعید شد در ستایش علیه او می گفت:«پسر زبیر با عمل آخرت دنیا را طلب می کند. در حالی پوست بز می پوشد که زیر آن دل های سگان و گرگان نهفته است.»(16) یعقوبی نیز آورده است که چون عبدالله بن عمر بر جسد مصلوب ابن زبیر گذشت گفت: «ای ابا خبیب پیوسته از آن زمان که به اشتران سیاه و سفید پسر حرب[ معاویه] خیره شده بودی و تو را شیفته کرده بودند از چنین روزی می ترسیدم.»(17)

پناه بردن به خانه خدا و هتک حرمت حرم
 

امام حسین(ع) چون به مکه رسید در شعب علی(ع) منزل گرفت و مردم گروه گروه به نزد او می آمدند و گرد او حلقه می زدند، این در حالی بود که قبل از آمدن حسین بن علی (ع)بر عبدالله بن زبیر گرد آمده بودند. و روی آوردن مردم به حسین بن علی(ع) برای پسر زبیر بسیار ناراحت کننده و سخت بود.(18)
اگرچه حسین (ع)از مدینه به مکه رفت و چند ماهی در آن جا رحل اقامت افکند، لکن قدر مسلم آن است که از پناه بردن به خانه خدا و استفاده کردن از حرمت حرم سخت امتناع کرده است. روایت و سندی نیز که او خود را عائذ البیت خوانده باشد در دست نیست، بلکه روایات متعدد دلالت دارند که آن حضرت قصد رفتن داشت و ماندن در
مکه را با چنین شرایطی مکروه می داشت. بلاذری از ابی مخنف نقل کرده که ابن سعید المقری گفت: حسین (ع)را میان دو نفر دیدم، در حالی که به مسجد پیامبر داخل می شد، شنیدم که می گفت:

لا ذعرت السوام فی وضح الصب
ح مغیراً و لا دعیت یزیداً

یوم اعطی مخافة الموت ضمیاً
و المنایا یرصدنی ان احیداً(19)

از این که در روشنایی صبح شتران رها شده[ حوادث] به کدام جهت روند باکی ندارم آن گاه که ترس از مرگ ذلت برایم بیاورد. و حال آن که مرگ همچنان در کمین من است، از عزم خویشم باز نخواهم گشت.
روایات بسیاری در دست است که تصریح می کنند افرادی چون عبدالله بن مطیع عدوی، عمر بن عبدالرحمان بن الحارث المخزومی، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عباس و حتی عبدالله بن زبیر به او پیشنهاد کردند که مکه را ترک نکند و به کوفه نرود.(20) لکن او پس از این که نپذیرفته است اشاره کرده به کبوتران حرم، که اگر در لانه کبوتری از این کبوتران باشم مرا خارج خواهند کرد و تصمیمشان را در مورد من عملی خواهند ساخت، و تصریح می کند که از نظر او اگر یک قدم دورتر از حرم کشته شود بهتر است که یک قدم نزدیک تر به حرم.(21) روایتی از قول فرزدق نقل شده که گفت:«در هشتم ذی الحجه سال 60 هجری با حسین که در حال خارج شدن از مکه بودم ملاقات کردم و به او گفتم چرا عجله می کنی و او جواب داد اگر عجله نکنم مرا خواهند گرفت»(22). این روایت می رساند که خارج شدن حسین از مکه در زمان حج برای پیشگیری از هتک حرمت حرم بوده است
و حتی به روایت ازرقی، ابن عباس به این دلیل مانع از رفتن حسین (ع)نشده است که حسین (ع)به او گفته است:«اگر در کجا و کجا کشته شوم بیشتر دوست دارم از این که حرمت حرم به وسیله من از میان برود.»(23)
آنچه به هر حال غیر قابل تردید می نماید این که حسین خود را موظف و مکلف به حفظ حرمتها و مقدسات می دانست. این نکته بسیار حائز اهمیت است که او با این که راه و هدف خویش را مقدس می شمرد، ولی قائل به این منطق نبود که برای هدف مقدس می توان مقدسات را هزینه کرد. شاید یکی از اساسی ترین تفاوت ها در قیام حسین بن علی و حرکت عبدالله بن زبیر این نکته به ظاهر ساده و در واقع مهم باشد. توجه به بعضی روایات اهمیت این امر را آشکارتر می سازد. ابومخنف آورده است که در آخرین گفت و گویی که میان حسین و ابن زبیر واقع شد، ابن زبیر از او خواست تا در مکه بماند. حسین (ع)گفت: پدرم به من گفته است که در مکه قوچی خواهد بود که حرمت آن را می ریزد و نمی خواهم آن قوچ من باشم.(24)
شبیه به این روایت با تفاوت و اختلافاتی اندک، متواتر نقل شده است. (25) اگر این گونه روایات نیز مخدوش باشد، لکن تردید نیست که وجود این گونه روایات پرده از حقیقتی برمی دارد و آن این که این احتمال منطقی و عقلی وجود داشته که پناهنده شدن فردی چون پسر زبیر به خانه خدا، یزید و عمال او را از حمله به حرم و شکستن حرمت آن باز نمی دارد. همان گونه که حسین بن علی(ع) با صراحت بدن اشاره کرده بود(26). این واقعیت تنها در نظر حسین (ع)متجلی نبود، بلکه همان گونه که یاد شد، احتمال عقلی و منطقی عکس العمل شخصی مثل یزید به همین دلیل ابن زبیر
را در شکسته شدن حرمت حرم دخیل می دانست. یعقوبی آورده است که چون پسر عمر بر جسد مصلوب ابن زبیر گذشت، گفت:«ای اباخبیب اگر سه چیز در تو نبود من می گفتم تو، تو. الحاد تو نسبت به حرم، سبقت گرفتنت در فتنه و بخل ورزیدنت»(27)
 

عوامل و انگیزه های ماندن در مکه و خارج شدن از آن
 

نکته قابل ملاحظه ای که باید یادآور شد این که در نظر مردم ناراضی از خلافت یزید قطعاً حسین بن علی و عبدالله بن زبیر هر دو از شخصیت های خوشنام و برای خلافت اصلح و ارجح بودند. لذا حسین بن علی (ع)تنها رقیب جدی برای پسر زبیر شناخته می شد، به ویژه که هم به جهت شرافت خانوادگی و نسب بر پسر زبیر برتری داشت و هم از آن نظر که قبل از او پدر و برادرش برای مدتی هر چند کوتاه زمام خلافت را در دست داشتند، موقعیت بهتری نسبت به پسر زبیر در میان مردم دارا بود. از طرف دیگر نباید فراموش کرد که خاطره جنگ جمل کینه دیرینه پسر زبیر را نسبت به آل علی پیوسته تازه می کرد. با در نظر گرفتن مجموع این شرایط اهمیت این قضیه روشن خواهد شد که زمانی که پسر زبیر به مکه رسیده بود مردم به او توجه داشتند و چون چند روز بعد حسین بن علی به مکه رسید، گروه زیادی ورود او را غنیمت شمرده، بر او گرد آمدند و در نمازها به او اقتدا می کردند. این امر برای ابن زبیر نمی توانست خوشایند باشد و از این رو کراهت شدید او را از حضور حسین بن علی(ع) می توان دریافت. اگرچه عبدالله ابن زبیر به نزد حسین (ع)آمد و شد داشت و حتی به روایت ابن اعثم در نمازها به او اقتدا می کرد و به سخنانش گوش فرا می داد، لکن می دانست که با وجود حسین(ع) کسی به بیعت با او رغبت نمی کند(28). از این رو حضور حسین(ع) برای ابن زبیر در مکه سخت و به تعبیر ابی مخنف، وجود حسین در نظر او ناگوارتر از هرکس بود.(29)
با این وصف بدیهی می نماید که برای
ابن زبیر بسیار مطلوب بود که حسین بن علی(ع) از مکه خارج شود، تا از یک طرف حجاز برای او خالی شود و از طرف دیگر چنان که حسین قربانی سست عهدی و بی وفایی مردم عراق شود(امری که کاملاً قابل پیش بینی بود) او تنها مدعی خلافت در برابر یزید باشد. این نکته را مسعودی چنین بیان می کند که برای ابن زبیر چیزی دلپسندتر از آن نبود که حسین از مکه بیرون شود.(30) و ابوالفرج اصفهانی آورده که برای عبدالله ابن زبیر امری ناگوارتر از آن نبود که حسین در حجاز بود و چیزی برایش محبوب تر از رفتن حسین به عراق نبوده است.(31) ابن اعثم نیز آورده که ابن عباس به حسین گفت: اکنون مردم به پسر زبیر توجه ندارند و چون تو خارج شوی به او روی می آورند.(32) روایت ابوحنفیه دینوری چنین است که ابن زبیر می دانست مادامی که حسین در مکه باشد مردم به او توجهی نخواهند کرد.(33) ابومخنف همچنین آورده که حسین نیز فرموده است که این مرد(ابن زبیر) از دنیا چیزی بهتر دوست ندارد از این که من به عراق بروم؛ زیرا می داند با وجود من چیزی از خلافت نصیب او نخواهد شد و مردم با وجود من به او روی نخواهند آورد.(34)
با وجود این روایات بسیاری از این قبیل که برای رعایت اختصار از نقل آن خودداری می شود، سندی در دست نیست که خارج شدن حسین را با حضور پسر زبیر در مکه مربوط دانسته باشد. از طرفی روایات دوگانه که از برخورد عبدالله بن زبیر با حسین بن علی (ع)نقل شده است، گواه بر این حقیقت است که پسر زبیر گرچه از رفتن حسین(ع) خشنوده بوده و با صراحت و بعضاً غیرمستقیم آن حضرت را در رفتن به عراق توصیه
می کرد، لکن گاهی از بیم آن که مبادا حسین از سخنانش بدگمان شود از ماندن او نیز سخن به میان آورده است. از او نقل شده است که حسین (ع)می گفت: اگر من مانند تو پیروانی در عراق داشتم در رفتن به آن جا درنگ نمی کردم(35). همچنین نقل شده است که می گفت اگر در مکه بمانی گرد تو جمع خواهیم شد و تو را کمک خواهیم نمود. عبدالله بن عباس از نیت ابن زبیر پرده برمی دارد، آن جا که سعی کرد حسین(ع) را از رفتن به عراق باز دارد و موفق نشد، هنگام بازگشتن چون به ابن زبیر برخورد کرد گفت:

یا لک من قبره بعمری
خلا لک الجو فبیضی و اصفری

و نقری ما شئت ان تنقری
هذا حسین خارجاً فاستبشری(36)

ای پرستو که در خانه ای، فضا برای تو خلوت شد، پس تخم بگذار و چه چه بزن و هرچه می خواهی دانه برچین؛ زیرا این حسین است که خارج می شود؛ پس شادمان باش.
 

تعامل با خویشان، یاران و دشمنان و نتیجه قیام
 

حسین در حالی که به شرایط خود، اهداف ابن زبیر و موقعیت و خواسته های یزید واقف بود از مکه خارج شد و به سوی عراق رفت. او در حالی به طرف کوفه می رفت که از او دعوت کرده و او را وعده داده بودند که یاری اش کنند. هنگامی که از مکه خارج شد بجز خویشاوندان و یاران اندکش کسی او را همراهی نمی کرد. شایان ذکر است گروهی نه چندان زیاد از بدویان در راه مکه به کوفه به امید این که مردم کوفه در اطاعت امام خواهند بود به او پیوستند، لکن در منزل زباله، حسین(ع) اعلام کرد از کوفه خبر رسیده که شیعیان ما، ما را بی یاور گذاشتند. هرکس از شما می خواهد بازگردد، باز گردد که حقی بر او نداریم. روایات تصریح می کند که حسین (ع)این سخن را از آن جهت گفت که نخواست با وی بیایند در حالی که ندانند کجا می روند؛ زیرا می دانست وقتی معلومشان کند جز کسانی که
می خواهند جانبازی کنند و با وی بمیرند همراهش نخواهند رفت.(37)
این روایت ابن قتیبه اگر صحیح باشد که مسلم بن عقیل قبل از این که کشته شود از عبدالله بن زیاد خواست تا وصیت کند و به عمر بن سعد گفته است که به حسین(ع) نامه بنویس و او و همراهانش را که جمعاً نود نفرند(زن و مرد و کودک) از آمدن به کوفه منصرف کن، می توان با اطمینان گفت جمعیت اندکی که همراه حسین از مکه خارج شدند، به ویژه خویشاوندان او را رها نکرده اند.
اگرچه در دعوت کردن مردم از حسین تردیدی نیست، لکن در این امر نیز تردیدی نیست که جمعیت دعوت کننده هرگز به او نپیوستند تا از او جدا شوند، بلکه آنان که بدو پیوستند جز اندکی نگسستند. آنچه در این میان چشمگیر است این که خویشاوندان حسین در حمایت و همراهی او دریغ نکرده اند و این روایت ابی مخنف صحیح است که می گوید فرزندان و برادران و فرزندان برادرانش بجز محمد حنفیه با او همراه بودند.(38) این که شب عاشورا فرصت خواست و جنگ را به صبح عاشورا موکول کرد و شب هنگام از یاران و برادران و خویشانش خواست تا جان خویش باز خرند و به همراه اهل بیت او با استفاده از تاریکی شب اردوی او را ترک کنند(39)، در حقیقت نمایشی بود تا قدرت وفاداری و علقه و پیوند خویش با یاران و خویشاوندانش را در معرض تماشای تاریخ گذارد. یعقوبی آورده که به یارانش نگاه کرد و گفت: شما آزادید که بروید. گفتند: نه به خدا نخواهیم رفت مگر این که قبل از تو کشته شویم.(40). این وفاداری زمانی پررنگ می شود که عبدالله بن ابی محل که عمه اش ام البنین همسر علی بن ابی طالب بود از عبیدالله بن زیاد برای چهار فرزند ام البنین امان کتبی گرفته بود و توسط غلام خویش کزمان به نزد آنان فرستاد و آنان در جواب گفتند به دایی ما سلام برسان و بگو ما را به امان
شما حاجت نیست، امان خدا از امان پسر سمیه بهتر است.(41)
سرانجام حسین بن علی (ع)با اندک یاران خویش به استقبال دشمنی رفتند که در هر صورت آنان را رها نمی کرد. آنان در سرزمین طف با نزدیک به ده ها برابر با سپاهیان عبیدالله و یزید رو به رو شدند و به محاصره درآمدند، آن گاه بر عقیده خویش پای فشردند و سر بر سر باور خویش گذاشتند.
لکن از پی کشته شدن حسین (ع)و یارانش آتش ندامت بر خرمن دل و دماغ بی وفایان افتاد و شعله های آن، شوق طرفداری و حمایت از آل علی و عطش تنفر و خونخواهی از امویان را پیوسته و به تدریج قوت و وسعت بخشید و این شعله همچنان شدت یافت تا خاندان اموی را بسوخت و آل عباس به استناد قرابت با آل محمد و علی بر ویرانه های خلافت امویان خلافتی هاشمی به پا کردند.
عبدالله بن زبیر در مکه پناه گرفت و از روایات و قراین چنین استنباط می گردد که پس از خارج شدن حسین (ع)از مکه او همچنان از اعلان مخالفت صریح با یزید خودداری می نمود و برای پرهیز از رودر رویی با او پیوسته خود را عائذ البیت می خواند و می گفت: من در اطاعتم، ولی با هیچ کس بیعت نمی کنم.(42) گروهی سازشکاری پسر زبیر را بیش از این دانسته اند. بلاذری از واقعدی نقل کرده که ابن زبیر نزد یحیی بن الحکم بن صفوان که از طرف عمرو بن سعید بر مکه گمارده شده بود رفت و با یزید بیعت کرد. و گفت: من شنونده ای مطیعم و از فرمانروایی که از او در امان نیستم، به خانه خدا پناه برده ام.(43)
گمان غالب این است که اگر ابن زبیر(آن گونه که واقدی نقل کرده) بیعت کرده باشد، بیعت او در نزد حاکم مدینه بوده است و انعکاس عمومی نداشته و به همین دلیل فرستادگانی از جانب یزید برای گرفتن بیعت به نزد پسر زبیر رفت
و آمد کرده اند.(44) لکن او از جواب صریح و روشن امتناع کرده است. چنان که ابوحنیفه دینوری آورده، ابن زبیر در جواب فرستاده ی یزید از او خواست تا به یزید بفهماند که هیچ جوابی درباره آنچه از او خواسته شده نمی دهد. فرستاده یزید گفت: مگر تو در اطاعت نیستی؟ گفت: آری، ولی خود را در اختیار تو نمی گذارم و هرگز چنین نمی کنم. فرستاده بازگشت و آن خبر را به یزید داد و او ده تن از بزرگان شام را که مسلم بن عقبه و نعمان بن بشیر از آن جمله بودند به نزد ابن زبیر فرستاد که بگویند یزید صلح و آشتی را بیشتر می پسندد، ولی آنان موفق نشدند.(45)یزید عمرو بن سعید الاشدق را مأمور کرد تا فردی را برای جنگ با پسر زبیر بفرستد و او عمرو بن زبیر برادر عبدالله را به این کار مأمور کرد. حمله عمرو بن زبیر به خانه خدا اولین هجوم به مکه پس از اسلام بود. گفته اند که حتی مروان حکم، عمرو را از چنین کاری منع کرد، ولی او بدان اعتنایی نکرد و گفت: به خدا به رغم کسانی که نمی پسندند با وی جنگ می کنیم و در دل کعبه به او حمله می بریم.(46) گویند عمرو بن زبیر نزد برادرش عبدالله کس فرستاد تا از او بخواهد برای جلوگیری از جنگ در خانه خدا و در ماه حرام غلی از نقره را که توسط یزید فرستاده شده بود بر گردن اندازد و تسلیم شود تا قسم خلیفه راست آید و عبدالله به او جواب داد که وعده گاه ما مسجدالحرام است.(47)
سرانجام سپاه عمرو بن زبیر از عبدالله شکست خورد و عمرو دستگیر و بر اثر شکنجه کشته شد. از طرفی پس از شهادت حسین(ع) ابن زبیر از هیجانی که در افکار مسلمانان ایجاد شده بود علیه یزید استفاده کرد، به ویژه که آثار عصیان و نارضایتی در مردم مدینه بیشتر از سایر شهرها مشهود بود. به رغم این شرایط ابن زبیر جانب احتیاط را از دست نمی داد و با آن که گفته شده است در پنهانی بیعت می گرفت از ظاهر کردن آن امتناع می نمود و حتی زمانی که یزید قسم یاد کرده بود که از او دست برندارد
مگر این که او را در زنجیر ببرند و فرستاده ای با زنجیر نقره به نزد او فرستاد، ابن زبیر با برخوردی نه از روی عصیان و مقابله، بلکه از موضع احتیاط و مداهنه گفت: به خدا من ذلیل نیستم و فرستاده را با مدارا جواب داد.(48)
باری از جمله عواملی که به موقعیت ابن زبیر کمک کرد، اعتراضات مردم مدینه بود که پس از شهادت حسین رشد فزاینده ای یافته بود. پس از آن که تعداد زیادی از بزرگان مدینه به نزد یزید دعوت شدند و یزید برای دلجویی آنان جوایز و عطایایی بخشید و این اقدام نیز مؤثر واقع نشد و آن گروه نه تنها ساکت نشدند، بلکه به بدگویی از یزید و افشای مفاسدش شدت بخشیدند، اوضاع مدینه علیه یزید و بنی امیه متشنج گردید. این امر به مدینه اختصاص نداشت، و دامنه حجاز و عراق را نیز گرفت. در این رابطه مردم متعرض و ناراضی که خود علم طغیان و شورش علیه خلیفه برافراشته بودند الزاماً و به طور طبیعی می بایست شخصیتی مناسب جایگزین کرده، بدان روی آورند. در چنین شرایطی بارزترین نمونه و شاخص ترین چهره در نظر مردم پسر زبیر بود که پس از حسین بن علی (ع)بیشترین اذهان و انظار را به خود معطوف ساخته بود، به ویژه که هیچ کدام از بزرگان بنی هاشم پس از شهادت حسین بن علی (ع)دعوی خلافت نکردند و حتی محمد بن حنفیه نیز برخلاف ادعای مختار داعیه رهبری نداشته، بلکه تنها می توان گفت در قضیه قیام مختار از این که انتقام کشته شدگان فاجعه کربلا گرفته شود اظهار رضایت کرده است.(49)
به نظر می رسد به رغم عصیان مردم مدینه و نارضایتی هایی که در حجاز و عراق مشاهده شده بود عبدالله بن زبیر همچنان از اعلان خلافت خویش و گرفتن بیعت علنی خودداری می نموده است. او که پیوسته در مکه پناه گرفته بود پس از سرکوبی مردم مدینه توسط مسلم بن عقبه با هجوم سپاهیان بنی امیه به مکه توسط حصین بن نمیر رو به رو گردید. سپاهیان حصین، عبدالله بن زبیر و طرفدارانش را در مسجد الحرام محاصره کردند و کعبه را به منجنیق بستند، لکن از
خوشبختی پسر زبیر، خبر مرگ یزید در خلال جنگ به مکه رسید و نه تنها او را از شکست و مرگ نجات داد، بلکه با مرگ یزید چنان که انتظار می رفت، زمینه از هر جهت برای خلافت ابن زبیر فراهم گردید. مرگ یزید در شرایطی که بیزاری و گریز مردم از بنی امیه به اوج رسیده بود و عدم وجود مدعی شایسته و خوشنام و شناخته شده از بنی امیه برای خلافت، راه را برای روی آوردن مردم به پسر زبیر هموار ساخته بود. در بصره عبیدالله بن زیاد از خشم مردم به حارث بن قیس رئیس ازدیان پناهنده شد و توسط او گریخت.(50) در کوفه مردم عمرو بن حریث نماینده عبیدالله را سنگباران کردند.(51) در خراسان مردم بر مسلم بن زیاد برادر عبیدالله شوریدند و او گریخت(52) و خود را به ابن زبیر تسلیم کرد. قطعاً در سایر بلاد نیز تنفر مردم از حاکمیت بنی امیه و یزید چندان خفیف نبوده است؛ زیرا در شام که پایه های حکومت بنی امیه از همه جا مستحکم تر بود، بیزاری مردم چنان بود که وقتی معاویة بن یزید پس از مرگ پدرش خطبه خواند گفت:«ای مردم! ما به شما و شما به ما گرفتار شده اید. و ما از بیزاری و بدگویی شما نسبت به خودمان بی اطلاع نیستیم.»(53)
جای تردید نیست که در چنین شرایطی همه چیز برای سقوط بنی امیه و خلافت ابن زبیر فراهم بود. به گفته یعقوبی مردم از همه بلاد به ابن زبیر روی آوردند و هیچ ناحیه ای باقی نماند مگر این که به ابن زبیر گرویدند، بجز اردن که در دست حارث بن بجدل کلبی بود.(54) عبارت یعقوبی به این معنی است که حتی شام و دمشق که پایگاه دیرینه بنی امیه بود نیز با مرگ یزید به ابن زبیر روی آوردند. لذا بدون تردید مطرح شدن مروان برای خلافت فقط یک اتفاق غیر مترقبه بود(55)؛ زیرا مروان خود قصد داشت با ابن زبیر بیعت کند و گویا ابن زیاد او
را از این کار بازداشته(56)، به تعبیر ابوعلی مسکویه، مروان را که روحش از چنین موقعیتی خبر نداشت و خواب آن را نیز نمی دید برای خلافت به طمع انداخت.(57) اگر در این روایت که حصین بن نمیر که در حال جنگ با ابن زبیر بود و چون خبر مرگ یزید را شنید دست از جنگ کشید و به ابن زبیر پیشنهاد کرد که به عنوان خلیفه با او بیعت کند(58)، تأمل شود، مشهود است که با وجود ابن زبیر در میان ارکان بنی امیه نیز امیدی به ادامه حکومت امویان پس از مرگ یزید نبوده است.
پسر زبیر به رغم موقعیت ممتازی که برایش فراهم گردید و با آن که هیچ کس چون او به اقبال همه جانبه مردم رو به رو نشد، نتوانست از موقعیت مذکور به خوبی بهره گیرد. او اگرچه در خلأ حاصل از مرگ یزید به قدرت رسید، لکن در مدتی اندک با سوء تدبیر شرایط را برای قدرت گرفتن مروان فراهم ساخت و پس از مروان پسرش عبدالملک با درایت و به سرعت دست تسلط و حاکمیت زبیریان را از مناطق مختلف محدود و کوتاه ساخت، تا سرانجام عبدالله بن زبیر را در مسجدالحرام که همچنان پناه گرفته بود توسط حجاج به محاصره افکنده به قتل رسانیده و با کشته شدن او دولت مستعجل آل زبیر پایان یافت. دولتی که خوش درخشیده بود پایان زودرس آن بسیار ناخوشایند بود. زمانی که حجاج مکه و سپس مسجدالحرام را محاصره کرد، یاران ابن زبیر به تعبیر طبری به طور حیرت آوری او را ترک می کردند و به حجاج می پیوستند و امان می گرفتند(59) . ابن قتیبه آورده است ابن زبیر در شبی که فردای آن کشته شد قریشیان را گرد آورد و گفت: نظر شما چیست؟ یکی از آنان که از بنی مخزوم بود گفت: دو راه بیشتر نمانده، یا اجازه بده برای خودمان و تو امان بگیریم، یا به ما اجازه بده برویم. او نیز گفت: با خدا عهد بسته ام بیعت همه کسان را از آنان بردارم بجز ابن صفوان.(60) این روایت مسعودی که عروه برادر ابن زبیر برای خویش و برای عبدالله نیز امان گرفته بود(61)، نمی تواند چندان از حقیقت به دور باشد؛ زیرا این که عبدالله در آخرین ساعات حیات نزد مادرش می رود و از او کسب تکلیف می کند و به تعبیر یعقوبی می گوید: به من امان داده اند چه می گویی؟ و مادرش او را از تسلیم شدن به فرزندان بنی امیه نهی کرده است(62)، دلالت دارد که اولاً بر پسر زبیر نوعی تردید عارض شده و ثانیاً این که راهی بجز کشته شدن برای او وجود داشته است که بتواند انتخاب کند.
به هر حال همه یاران و حتی فرزندان و برادران ابن زبیر بجز اندکی از گرد او پراکنده شدند و از حجاج امان گرفتند، چنان که زبیر بن بکار که از نوادگان اوست آورده که چون عبدالله بر مادرش وارد شد گفت: ای مادر! مردم و حتی فرزندان و خانواده ام بجز اندکی مرا رها کرده اند(63)(این در حالی است که فرزندان عبدالله بن زبیر را دوازده و فرزندان زبیر را ده نفر ذکر کرده اند.) چون اندک یارانش کشته شدند به تنهایی جنگید تا کشته شد. آن گاه جسدش را به دار آویختند و پس از سه یا هفت روز پایین آورده دفن کردند. این واقعه در سال 73 هجری روی داد.(64)
مرگ فرزند زبیر نه تنها به دولت زبیریان پایان بخشید، بلکه مُهر ختمی بود بر اندیشه زبیری گری به عبارتی دیگر نه قیام ابن زبیر برای کسی سمبل حق طلبی و عدالت خواهی و مشروعیت قرار گرفت و نه اصول و مبانی و معیارهای او و آل زبیر برای کسب خلافت مقبول بود و نه سیره و مرام و عملکرد آنان در دوران خلافت کوتاهشان چندان جذاب و مطلوب بود که موجب گرایش و تمایل مردم باشد. لذا پس از مرگ عبدالله هیچ کدام از زبیریان نتوانستند انگیزه ای برای جلب حمایت مردم در راستای برقراری خلافت و حکومت زبیریان ایجاد نمایند.

نویسنده: مصطفی پیرمرادیان عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان