دوره نخست
در دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) بر می خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته اند این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است.
با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه(ع) در بصره باید حوزه علمیه آن را یکی از پر رونق ترین حوزه های حدیثی شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه(ع) را از اصحاب دریافت می داشتند.
البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجی داشت و هنوز در عصر جعفری افرادی بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث امام صادق(ع) ترجیح می دادند لکن رفته رفته حوزه بصره خود یکی از مهترین مراکز حدیثی شیعه گردید.«محمد بن زکریا بن دینار جوهری غلابی بصری » که حدود 298 هجری وفات یافته از جمله علمای فقه و حدیث این دوره است که نجاشی از وی به بزرگی یاد کرده است.
دوره دوم
دوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز تا قرن هشتم تداوم یافته است.این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه زائران دانشمند بسیاری را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است.
«عبد العزیز بن یحیی بن سعید بصری » از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علمای عصر خویش فرا گرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب می شود.
«شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی سمرقندی بصری » نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از«جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی » و «جعفر بن محمد» به نقل «عمرکی بن علی بوفکی »روایت می کند. وی از مشایخ شیخ صدوق (متوفی 381 ق.) است و از سلسله اسانید کتاب امالی و کمال الدین اوست.
«محمد بن عمرو بن علی بصری » نیز از دیگر محدثین شیعه در قرن چهارم است که شیخ صدوق از وی روایت نقل می کند. وی از اکابر فضلای عصر خویش از جمله ابوالحسن علی بن حسن مثنی اخذ روایت کرده است.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن پنجم از نه دانشمند شیعه در بصره یاد می کند که شمار آنها در قرن ششم به پنج نفر و در قرن هفتم به سه نفر تقلیل می یابد و در قرن هشتم تنها از دو دانشمند شیعه یاد می کند و در قرن نهم نامی از عالمان شیعه نیست بدین ترتیب حوزه علمیه بصره که از عصر امامت به فعالیت پرداخته تا قرن هشتم به صورت مداوم به تربیت دانشمندان اسلامی و شیعی همت گمارده است چنانکه برخی از اساتید شیخ صدوق، نجاشی از این حوزه بودند و در واقع باید حوزه بصره را یکی از عمده ترین حوزه های علمیه شیعه در علوم حدیث شمرد.
دوره سوم
این دوره با یک قرن وقفه از سده دهم هجری آغاز و تا دوره معاصر ادامه می یابد شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن دهم از یک نفر به نام «محمد تولانی »یاد می کند و نام دیگری در این قرن به چشم نمی خورد. لیکن در قرن یازدهم شمار عالمان شیعه در این دیار به شش تن می رسد که گویا از حوزه های دیگری چون «احساء» به این سرزمین نقل مکان کرده اند و البته دانشمندانی چون «احمد بن عبد الرضا بصری » نیز در این قرن به حوزه علمیه مشهد و سپس هندوستان مهاجرت کرده اند شیخ آقا بزرگ تهرانی در قرن دوازدهم نیز از پنج عالم شیعی در این دیار نام می برد که برخی از آنها از بحرین به آنجا آمده اند.
لازم به ذکز است که حکیم متاله «محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی »معروف به «صدرا» و «صدر المتالهین »در سال 1050 ق. ضمن هفتمین سفر حج که پیاده می رفت در بصره از دنیا رفته است آرامگاه وی در دوره های اخیر از انظار پنهان مانده است.
