علم فقه از مهمترین علوم اسلامی است که با شرح و تفسیر قرآن و سنت و بیان احکام الهی مسلمانان را همیشه روزگار در صحنه نگاه داشته است.
علم فقه با مدارک چهارگانه قرآن و سنت و اجماع و عقل به استخراج و استنباط احکام اسلامی پرداخته، مسلمانان را در مسیر زندگی رهبری و هدایت می نماید. مسایل حقوقی، مدنی، خانوادگی، جزایی، اداری، سیاسی، همه در ابواب مختلف علم فقه مورد بررسی قرار می گیرد.
برای استنباط حکم شرعی، ادبیات عرب، تفسیر قرآن کریم، منطق، علم حدیث و رجال و اصول فقه از جمله علوم ضروری است که باید فقیه به عنوان مقدمه بر آنها تسلط داشته باشد تا به استخراج حکم شرعی از منابع اسلامی بپردازد.
در عصر رسالت نیز، اجتهاد امری شناخته شده بود، لیک تا آنجا که امکان داشت، برای حکم شرعی به رسول اکرم(ص) مراجعه می شد. این روش در عصر امامت تا غیبت کبری هم ادامه یافت و ائمه اثناعشر به بیان احکام الهی می پرداختند. تا اینکه حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف غیبت کبری نمودند. حضرت راویان احادیث ائمه(ع) را به نیابت خویش تعیین و معرفی کردند:
«و امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا، فانهم حجّتی علیکم و انا حجة اللّه علیهم.»( 1 )
«در حوادثی که رخ می دهد به راویان احادیث ما مراجعه کنید، زیرا آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر آنها.»
با اجازه اجتهاد از طرف امام معصوم(ع) فقهای شیعه با آموزش شیوه های اجتهاد و آموختن آن به طالبان دانش، سلسله ای را فراهم آوردند که از زمان ائمه(ع) تا کنون ادامه دارد . شاید به جرأت بتوان گفت در هیچ جای دنیا این گونه سلسله استادی و شاگردی که هزار و چهارصد سال ادامه داشته باشد، وجود ندارد. و در جهان اسلام این سلسله پیوسته علاوه بر فقه، در فلسفه و عرفان نیز به چشم می خورد، لیکن در هیچ کدام از علوم اسلامی هم این گونه رابطه استادی و شاگردی بر قرار نبوده است و تنها طبقه فقهای شیعه هستند که این شویه را همواره ادامه داده اند.
بعد از وجود مقدس ائمه معصومین(ع)، «علی بن ابی رافع» از فقهای شیعه در عصر رسالت شناخته شده و «سعید بن مسیب» اوّلین فردی است که در فقه به تألیف کتاب پرداخته است.( 2 )
پیش از رواج فقه استدلالی، مجموعه های روایی که در باب فروع گفت وگو می کردند، در حلقه های درس، تدریس می شدند، ولی با ظهور ابی عقیل در نیمه اول قرن چهارم، نویسنده کتاب المتمسک بحبل آل الرسول و ابن جنید اسکافی، نویسنده تهذیب الشیعه لاحکام الشریعة والاحمدی فی الفقه المحمدی، افکار آن دو، برخلاف مخالفتهای شیخ مفید،(3) در محافل علمی رونق یافت و همین روش در سده های بعد توسط ابن ادریس، علامه حلی، شهیدین، فاضل مقداد و ابن فهد دنبال شد.
شیخ طوسی (م:460ه.ق.) از فقهایی است که خط میانی سنت گرایان و عقل گرایان را پدید آورد و النهایه او، چندین قرن، مهم ترین متن فقهی شیعی شمرده می شد(4) و در همه حوزه ها تدریس می گردید.
سرائر محمدبن ادریس حلی (م:598ه.ق.) شرایع الاسلام، معتبر و مختصر النافع، با بیش از سی و هفت شرح هشت حاشیه و نکت النهایه، که همه از آثار محقق حلّی (م:676ه.ق.) هستند و نیز مختلف الشیعه، تبصرة المتعلمین، تذکرة الفقها، قواعد الاحکام، ارشادالاذهان، نهایة الاحکام وتلخیص المرام علامه حلّی (م:726ه.ق.) مهم ترین متون درسی حوزه از سده ششم به بعد هستند. کنزالفوائد عمیدالدین عبدالمطلب بن محمد حسینی (م:753ه.ق.) و ایضاح الفوائد و حاشیة ارشاد فخرالمحققین محمدبن حسن حلّی (م:771ه.ق.) را نیز باید به این مجموعه افزود.عموم آثار شمس الدین محمدبن مکی عاملی (م:786ه.ق.): الفیه، الدروس الشرعیه، غایة المراد، ذکری الشیعه واللّمعة الدمشقیه، براساس آنچه از اجازه ها به دست می آید، از مهم ترین متون درسی حوزه ها از قرن هشتم به بعد بوده اند.
در قرن نهم، کنزالعرفان فاضل مقداد، (م:826ه.ق.) والمهذّب البارع ابن فهد حلّی (م:841ه.ق.) و غایة المرام مفلح بن حسین صیمری (م:پس از 887ه.ق.) و در قرن دهم الروضة البهیّه ومسالک الافهام شهید دوم زین الدین بن علی بن احمد عاملی (م:966ه.ق.) به شمار متون درسی پیشین حوزه ها افزوده شد.
پس از افول مکتب اخباری محمد امین استرآبادی (م:1036ه.ق.) کتابهای درسی جدیدی در حوزه ها رواج یافت که جنبه استدلالی آنها قوی تر از متون درسی سده های پیشین بود. در این سده، یعنی سده سیزدهم، کتابهای کشف الغطاء شیخ جعفر (م:1228ه.ق) و ریاض المسائل علی بن محمد بن علی طباطبائی کربلائی (م:1231ه.ق.) و جامع الشتات و غنائم الایام و مناهج الاحکام ابوالقاسم بن حسن گیلانی قمی (م:1231ه.ق.) و مستندالشیعه و مناهج الاحکام احمد بن محمد مهدی نراقی (م:1245ه.ق.) و مطالع الانوار حجة الاسلام شفتی (م:1260ه.ق.) و انوارالفقاهه حسن بن جعفر کاشف الغطاء (م:1262ه.ق.) و جواهر الکلام، محمد حسن بن محمد باقر نجفی (م:1266ه.ق.) محور درس و بحث و مراجعات فقها قرار گرفت و از آن پس مکاسب شیخ مرتضی انصاری (م:1281ه.ق.) مصباح الفقیه حاج آقا رضا همدانی (م:1322ه.ق.) عروةالوثقی، محمد کاظم یزدی (م:1337ه.ق.) و وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی (م:1365ه.ق.) در دو قرن اخیر، همراه بعضی از متون پیشین از جمله تبصرة المتعلمین حلی و ریاض المسائل طباطبائی و جواهر الکلام شیخ محمد حسن، مدار درسهای حوزه در سطوح عالی و دوره خارج بوده اند.
پی نوشت ها:
1 وسایل الشیعه، ج 18، ص 101، ح .9
2 تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص .298
3. (رجال النجاشی)، رقم 312.
4. (مقدمه ای بر فقه شیعه)، سید حسین مدرسی، ترجمه محمد آصف فکرت 50/، بنیاد پژوهشهای اسلامی.
