کتابهای متداول درسی در حوزه های علمیه شیعه در طی زمانهای مختلف با یکدیگر متفاوت بوده و در هر دوره و زمانی کتابهای خاصی تدریس می شده است. البته علوم و مباحثی که در سالهای مختلف تحصیل در حوزه در نظر گرفته می شده، غالبا یکی بوده و جز موارد اندکی تغییر نیافته است. اما کتابهایی که در هر زمینه از علوم جهت تحصیل انتخاب می شده اند متفاوت بوده، تا اینکه سرانجام این کتابها در قرن سیزدهم هجری به صورت یکدست و یکنواخت درآمد. و این ترکیب تا مدت زیادی ادامه داشت تا اینکه در سالهای اخیر مرکز مدیریت حوزه علمیه قم با الهام از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در صدد تغییر و تحول نظام آموزشی حوزه، خصوصا اصلاح متون درسی حوزه برآمد و در این جهت تغییرات خاصی هم انجام شده است.
تحصیل در حوزها به سه دوره مقدمات، سطح و خارج تقسیم می شود:
دوره مقدمات:
سالهای اولیه طلبگی (اول تا سوم) را سالهای مقدمات و دروس مربوط به این دوره را دروس مقدمات می نامند، طلاب در این سالها بیشتر به علوم صرف و نحو و معانی و بیان و منطق می پردازند و از این طریق برای فهم و فقه و اصول، قرآن و حدیث و ورود به مراحل سطح و خارج آماده می شوند.
دوره سطح:
دوره سطح معمولا به پایه های چهارم تا دهم گفته می شود که خود نیز به دو قسمت سطح یک و دو تقسیم می شود در این مرحله طلاب به تفصیل با همه مباحث فقهی و اصولی آشنا شده و یک دوره کامل فقه و نیمه استدلالی را می گذارنند کتابهایی که برای این مرحله از تحصیل طلاب نوشته شده اند، حاصل تلاش فقها و متخصصان علوم فقه و اصول است که با الهام از مکتب غنی اهل بیت مبانی استوار و ژرف فقهی، اصولی، کلاس و فلسفی را به یادگار گذاشته اند.
علوم قرآن، تفسیر، و حدیث و کلام از جمله مباحث دیگری است که در این مرحله تدریس می شوند.
دوره خارج:
این مرحله معوملا بعد از گذاراندن حداقل ده سال تحصیلی در حوزه است طلاب در این مرحله به شکل عمیق و گسترده و به صورت کاملا استدلالی مباحث فقه و اصول را مورد بحث قرار داده و پایه های علمی خود را در جهت نیل به قله رفیع اجتهاد پرورش می دهند.
تفصیل کتابها در سه مرحله تحصیل در حوزه به شرح زیر است:
کتابهای درسی در علم صرف
کتابهای درسی در علم نحو
کتابهای درسی در علوم بلاغی
کتابهای درسی در علم منطق
کتابهای درسی در علم کلام
کتابهای درسی در علم فلسفه اسلامی
کتابهای درسی در علم عرفان اسلامی
کتابهای درسی در علم هئیت و ریاضیات
کتابهای درسی در علم اصول
کتابهای درسی در علم فقه
کتابهای درسی در درس خارج
علم صرف
نام کتاب: الامثله و شرح الامثله
مؤلف: میر سید شریف جرجانی
توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است و از دیرباز در حوزه های علمیه شیعه جزو متون درسی بوده است.
نام کتاب: صرف میر
مؤلف: میر سید شریف جرجانی
توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است تاکنون جزو متون درسی حوزه علمیه بوده ولی در حال حاضر کتابهای دیگری مثل صرف ساده و مبادی ء العربیه جایگزین آن شده اند.
نام کتاب: التصریف
مؤلف: عبدالوهاب بن عباد الدین زنجانی شافعی
توضیحات: کتاب تصریف و شرح آن در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که از دیرباز جزو کتب درسی طلاب علوم دینی بوده است.
نام کتاب: صرف ساده
مؤلف: سید محمد رضا طباطبایی
توضیحات: در دو بخش فعل و اسم تدوین شده که بخش اول فارسی و بخش دوم آن عربی است. در سال 1352 شمسی به چاپ رسید که تاکنون بش از 40 بار چاپ شده و از متونی است که در همه حوزه ها تدریس می شود.
نام کتاب: مبادی ء العربیه
مؤلف: رشید خوری شرتوتی
توضیحات: در بیست سال اخیر و در بعضی از مدارس علمیه جزو متون درسی است.
نام کتاب: شرح التصریف
مؤلف: ملا سعد تفتازانی
توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزه های علمیه بوده است.
نام کتاب: شرح النظام
مؤلف: حسین بن محمد حسین قمی
توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزه های علمیه بوده است.
علم نحو
نام کتاب: العوامل فی النحو
مؤلف: ملا محسن محمد طاهر قزوینی
توضیحات: این کتاب در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که در گذشته جزو کتب درسی حوزه ها به شمار می رفته است
نام کتاب: شرح العوامل فی النحو
مؤلف: عبد القاهر جرجانی
توضیحات: در گذشته و حال جزو کتابهای درسی حوزه های بود و در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: الهدایة فی النحو
مؤلف: عبد الجلیل غزنوی
توضیحات: این کتاب نیز در گذشته در حال در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: الانموذج
مؤلف: زمخشری
توضیحات: این کتاب نیز در گذشته جزو متون درسی حوزه ها بوده ولی اکنون فقط بعضی از طلاب به دلخواه آن را فرا می گیرند.
نام کتاب: مبادی ء العربیه
مؤلف: رشید خوری شرتوتی
توضیحات: این کتاب در بیست سال اخیر جزو متون درسی بعضی از حوزه ها قرار گرفته و علاوه بر آن در رشته ی ادبیات عرب و دانشگاهها نیز تدریس می شود.
نام کتاب: الصمدیه
مؤلف: شیخ بهایی
توضیحات: یکی از کتابهای جامع المقدمات است که از زمان تالیف تاکنون در حوزه های علمی تدریس می شود.
نام کتاب: البهجة المرضیة فی شرح الالفیه (سیوطی)
مؤلف: جلال الدین سیوطی
توضیحات: این کتاب مشهور به سیوطی است که از دیرباز تاکنون همواره جزو متون اصلی در زمینه ادبیات عرب در حوزه های علمیه بوده و همواره مورد عنایت طلاب مبتدی بوده است.
نام کتاب: مغنی اللبیب
مؤلف: ابن هشام انصاری
توضیحات: این کتاب در هشت باب تنظیم شده است که در حوزه های ایران فقط باب اول و چهارم آن خوانده می شد در حال حاضر کتابهای دیگری که معوملا تلخیص مغنی البیب هستند به جای آن خوانده می شوند.
نام کتاب: شرح ابن عقیل
مؤلف: عبدالله بن عقیل
توضیحات: این کتاب یکی از شرحهای الفیه این مالک است که در بعضی از مراکز حوزوی به جای سیوطی خوانده می شود.
نام کتاب: قطر الندی و بل السدی
مؤلف: ابن هشام انصاری
توضیحات: این کتاب از جمله متون است که از دیرباز در بعضی از حوزه های علمیه شیعه تدریس می شود و هم اکنون نیز در بعضی از حوزه های عرب زبان آموزش داده می شود.
علوم بلاغی
نام کتاب: تلخیص المفتاح
مؤلف: خطیب قزوینی
توضیحات: از تالیف آن بیش از هفت قرن می گذرد و در حوزه های اهل سنت به عنوان اولین متن درسی در علوم بلاغت است در گذشته این کتاب جزو متون درسی حوزه های تشیع هم بوده است.
نام کتاب: مختصر المعانی
مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی
توضیحات: این کتاب شرح مختصری بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی است که در سه فن معانی، بیان و بدیع تدوین شده است و از گذشته تاکنون در حوزه های علمیه شیعه جزو متون اصلی محسوب می شود.
نام کتاب: کتاب الملول
مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی
توضیحات: در این کتاب مباحث مطالب علوم بلاغت همراه با تجزیه و تحلیل و مثالهای بیشتری آورده شده است. در گذشته از متون درسی حوزه بوده ولی اکنون به عنوان کتابی مرجع شناخته می شود و تنها کسانی که در زمینه علوم بلاغی به نحو تخصصی تحقیق می کنند از آن استفاده می کنند.
نام کتاب: جواهر البلاغه
مؤلف: سید احمد الهاشمی
توضیحات: این کتاب که به شکل مدون و منظم همراه با تمارین و اشعار عرب به عنوان شاهد مثال، تهیه شده است در سالهای اخیر جایگزین مختصر المعانی شده و به عنوان متن اصلی در علم بلاغت، تدریس می شود.
علم منطق
نام کتاب: الکبری فی المنطق
مؤلف: میر سید شریف جرجانی
توضیحات: این کتاب در عین اختصار تقریبا تمام عناوین علم منطق را مورد بحث قرار داده است و از دیرباز در حوزه های علمیه تشیع به عنوان اولین کتاب در علم منطق تدریس می شده است.
نام کتاب: حاشیه ملا عبد الله یزدی
مؤلف: ملا عبد الله بن شهاب الدین یزدی
توضیحات: این کتاب شرح تهذیب المنطق تفتازانی است و مدت زمان طولانی از جمله متون با ارزش و مورد عنایت حوزه های شیعی و اکثر حوزه های شافعی بوده است امروزه با رواج کتاب المنطق یا تلخیص آن، را از رونق این کتاب کاسته شده است.
نام کتاب: شمسیه و شرح شمسیه
مؤلف: متن/ علی بن عمر بن علی شافعی. شرح/ قطب الدین رازی
توضیحات: شرح شمسیه در روزگاران پیشین جزو کتب درسی حوزه های شیعه و سنی بوده است ولی حدودا از چهل سال پیش، از حوزه درسی خارج شده و امروز کاملا مهجور است.
نام کتاب: اللئالی المنتظمه (شرح منظومه سبزواری)
مؤلف: سبزواری
توضیحات: این کتاب شرح منظومه حکیم ملا هادی سبزواری است که از زمان خود مؤلف جزو متون درسی طلاب علوم دینی بوده. و تا سالهای اخیر تدریس می شد اما امروزه این کتاب از حوزه درس و تدریس خارج شده است.
نام کتاب: منطق اشارات شفا
مؤلف: ابو علی سینا
توضیحات: این دو کتاب در روزگاران پیشین جزو متون درسی حوزه ها بود ولی امروزه به عنوان کتاب درسی شناخته نمی شوند.
نام کتاب: المنطق
مؤلف: محمدرضا المظفر
توضیحات: از ابتدای تالیف تاکنون در حوزه های علمیه شیعه تدریس و کم کم جایگزین حاشیه ملا عبدالله شد. اخیرا به جای المنطق، کتاب تلخیص المنطق که خلاصه آن است تدریس می شود.
علم کلام
نام کتاب: شرح باب حادی عشر
مؤلف: مقداد بن عبدالله سیوری
توضیحات: این کتاب سالیان متمادی جزو متون درسی حوزه های علمیه تشیع بوده و معمولا در دومین یا سومین سال تحصیل در حوزه تدریس می شده است، ولی اکنون از برنامه درسی علوم حوزوی خارج شده است.
نام کتاب: عقائد الامامیه
مؤلف: شیخ محمدرضا المظفر
توضیحات: اکنون این کتاب خوانده نمی شود بلکه شرح آن در سالهای چهارم و پنجم حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: کشف المراد فی شرح تجوید الاعتقاد
مؤلف: علامه حلی
توضیحات: شرح تجرید از کتابهای ارزشمند کلامی است که در گذشته نه چندان دور برای طلاب تدریس می شده ولی امروزه کتابهای دیگری جایگزین آن شده اند.
نام کتاب: بدایة المعارف
مؤلف: سید محسن خرازی
توضیحات: این کتاب که شرح عقائد الامامیه است در سالهای اخیر از جمله متون اصلی دوره سطح یک در حوزه است که جایگزین شرح باب هادی عشر و شرح تجرید شده است.
علم فلسفه اسلامی
نام کتاب: بدایة الحکمة
مؤلف: علامه سید محمد حسین طباطبایی
توضیحات: این کتاب مختصر بنا به درخواست عده ای از فضلای حوزه به عنوان نخسیتن کتاب درسی فلسفه نوشته شده و معمولا در پایه هفتم حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: نهایة الحکمة
مؤلف: علامه سید محمد حسین طباطبایی
توضیحات: این کتاب مفصل تر از بدایة الحکمة و به عنوان دومین کتاب درسی فلسفه است که در پایه های نهم و دهم حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: شرح منظومه سبزواری
مؤلف: ملا هادی سبزواری
توضیحات: این کتاب در گذشته نه چندان دور به عنوان اولین کتاب درسی فلسفه بود اکنون جزو دروس رسمی حوزه نیست و تنها کسانی که با علاقه و اختیار در زمینه فلسفه علم می آموزند این کتاب را می خوانند.
نام کتاب: الاشارات و التنبیهات
مؤلف: ابو علی سینا
توضیحات: اشارات و تنبیهات تقریبا آخرین اثر ابن سینا است و از استحکام علمی و برهانی ویژه ای برخوردار است این کتاب از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و اکنون نیز در علمی خصوصی خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: الهیات شفا
مؤلف: ابو علی سینا
توضیحات: بخش الهیات شفا از دیرباز در حوزه های علمیه شیعه جزو متون درسی بوده و اکنون نیز به صورت غیر رسمی خارج از برنامه رسمی حوزه توسط علاقمندان به آن خوانده می شود.
نام کتاب: الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (اسفار)
مؤلف: صدر الدین شیرازی (ملا صدرا)
توضیحات: این کتاب آخرین کتابی است که در حوزه های علمیه شیعه در زمینه فلسفه می خوانند گرچه جزو برنامه درسی حوزه نیست اما هیچ گاه جایگاه رفیع خود را برای متخصصین و اهل این فن از دست نداده و همواره در مجامع علمی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
نام کتاب: آموزش فلسفه
مؤلف: محمد تقی مصباح یزدی
توضیحات: این کتاب در سالهای اخیر در بعضی از مراکز حوزوی به عنوان اولین متن در زمینه فلسفه محسوب می شود.
علم عرفان اسلامی
نام کتاب: تمهید القواعد
مؤلف: صاین الدین علی بن محمد
توضیحات: این کتاب شرح قواعد التوحید اثر صدر الدین ابو حامد محمد ترکه است و در گذشته از جمله کتب درسی در حوزه علمی عرفانی تهران و اصفهان بود و اکنون نیز برای اهل فن به صورت خصوصی و خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: فصوص الحکم
مؤلف: محیی الدین عربی
توضیحات: این کتاب نیز در نزد اهل فن از جایگاه ویژه ای برخوردار است و برای آنها تدریس می شود.
نام کتاب: مصباح الانس
مؤلف: محمد بن حمزة بن محمد رومی
توضیحات: سالیان متمادی است که این کتاب از جلمه متون درسی عرفان در حوزه های تشیع بوده و به صورت غیر رسمی تدریس می شده است
علم هیئت و ریاضیات
نام کتاب: تشریح الافلاک
مؤلف: بهاء الدین محمد عاملی
توضیحات: علم هیئت و ریاضیات در قدیم در حوزه های علمیه تدریس می شد و مدتها است که این علوم از حوزه ها رخت بر بسته و فقط نوادری به فراگیری آن می پردازند لذا نمی توان تعیین کرد که چه کتابی در این زمینه ها تدریس می شده است و در این خصوص فقط به معرفی چندین اثر که معمولا برای تدریس رواج بیشتری داشته اکتفا می کنیم.
نام کتاب: شرح چغمینی
مؤلف: عبدالله محمود بن محمد بن عمر چغمینی
نام کتاب: بیست باب ملا مظفر
مؤلف: ملا مظفر جنابذی (گنابادی)
علم اصول
نام کتاب: معالم الدین و ملاذ المجتهدین
مؤلف: شیخ حسن فرزند شهید ثانی
توضیحات: این کتاب سالیان متمادی در تمامی حوزه های علمیه ایران و عراق به عنوان اولین متن درسی و در علم اصول بوده است، اما امروزه کتابهایی مثل اصول الاستنباط نوشته سید علی نقی حیدری و اصول شهید مطهری به جای معالم در پایه چهارم خوانده می شوند.
نام کتاب: اصول الفقه
مؤلف: محمدرضا المظفر
توضیحات: دومین کتاب درسی در علم اصول است که از سالهای قبل تاکنون تدریس شده است. امروزه جلد اول اصول فقه در پایه پنجم و جلد دوم آن در پایه ششم تدریس می شود.
نام کتاب: قوانین الحکمة فی الاصول
مؤلف: میرزا ابوالقاسم گیلانی (محقق قمی)
توضیحات: این کتاب قبل از اصول الفقه مرحوم مظفر از کتب درسی حوزه ها بوده اینک نیز گاهی مورد تعلیم و تعلم قرار می گیرد.
نام کتاب: فرائد الاصول (رسائل)
مؤلف: شیخ مرتضی انصاری
توضیحات: این کتاب سالیان متمادی است که در حوزه در مرحله سطح دوم تدریس شده و اکنون نیز در پایه های هفتم و هشتم حوزه به عنوان متن اصلی درس اصول شمرده می شود.
نام کتاب: کفایة الاصول
مؤلف: آخوند محمد کاظم خراسانی
توضیحات: کفایة الاصول آخرین متن درسی علم اصول قبل از مرحله خارج است. این کتاب نیز از زمان تالیف تاکنون مورد تعلیم و تعلم قرار گرفته و هم اکنون جلد اول آن در پایه نهم و جلد دوم آن در پایه دهم حوزه تدریس می شود.
نام کتاب: دروس فی علم الاصول
مؤلف: سید محمد باقر صدر
توضیحات: یکی از کتابهای مفید در زمینه علم اصول است که به تازگی در مجموعه متون درسی حوزه قرار گرفته. این کتاب گرچه رسما در برنامه درسی مرکز مدیریت نیامده اما بسیاری از طلاب عرب زبان و حتی طلاب غیر عرب زبان آن را به عنوان متن درسی به جای اصول الفقه مرحوم مظفر برمی گزینند.
علم فقه
نام کتاب: تبصرة المتعلمین فی احکام الدین
علامه حلی
این کتاب در گذشته نه چندان دور کتاب درسی طلاب مبتدی در بعضی از حوزه های علمیه بود که غالبا به عنوان اولین کتاب فقهی در کنار معالم الدین خوانده می شد.
نام کتاب: مختصر النافع
مؤلف: نجم الدین، جعفر بن الحسن حلی (محقق اول)
توضیحات: این کتاب خلاصه شرایع الاسلام است که مثل تبصرة المتعلمین در بعضی از حوزه ها به عنوان اولین کتاب فقیه تدریس می شده است.
نام کتاب: الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة
مؤلف: شهید زین الدین جبل عاملی (شهید ثانی)
توضیحات: این کتاب شرح لمعه شهید اول است که در گذشته به عنوان دومین کتاب فقهی حوزه ها محسوب می شد. اما امروزه اولین کتابی است که در زمینه فقه استدلالی در پایه های چهارم و پنجم و ششم تدریس می شود.
نام کتاب: شرایع الاسلام
مؤلف: نجم الدین شیخ جعفر بن حسن حلی (محقق حلی)
توضیحات: شرایع الاسلام از قدیم جزو متون درسی فقه مخصوصا در نجف و کشورهای عربی بوده و در ایران نیز در مواردی تدریس می شده است. اما در حوزه علمیه قم شرح لمعه رواج بیشتری داشته است.
نام کتاب: المکاسب
مؤلف: شیخ مرتضی انصاری
توضیحات: مکاسب آخرین متن درسی فقهی در حوزه هاست. این کتاب سالیان متمادی در حوزه ها متداول بوده و در حال حاضر نیز در پایه های هفتم، هشتم، نهم و دهم تدریس می شود.
درس خارج
کتب درسی حوزه ها تا مرحله پیش از خارج را معمولا طلاب طی ده سال می خوانند در حوزه های تشیع عده ای از طلاب پس از گدراندن این مراحل به امور تدریس، تبلیغ، امامت جمعه یا جماعت، مدیریت مراکز اسلامی یا اموری از این قبیل می پردازند. اما اکثر طلاب به مراحل عالی تری گام می نهند که موسوم به مرحله «خارج » است. این مرحله را از آن جهت خارج نامیده اند که استاد کتاب خاصی را تدریس نمی کند و خارج از کتاب مطالب فقهی و اصولی را مطرح می کند. استاد درس خارج کسی است که در بالاترین سطح علمی و تحقیقی و تطبیقی فقه و اصول باشد که بعد از تجربیات تحقیقی و علمی در مسند تدریس می نشیند. شاگرد این مرحله کسی است که بعد از فراگیری فقه و اصول و منطق و فلسفه و ادبیات و غیره در سطح عالی از دانش قرار گرفته و برای فراگیری نحوه تطبیق اصول با فقه و روش تحقیق در علم فقه واصول و صاحب نظر شدن، در مسند شاگردی می نشیند.
اساتید درس خارج کتاب خاصی را تدریس نمی کنند اما به جهت منظم شدن سیر بحث یکی از متون کتابهای اصولی یا فقهی را مبنا قرار می دهند و براساس ابواب و فصول آن تدریس می کنند.
کتابهایی که امروزه معمولا مبنا وملاک درس خارج فقه یا اصول قرار می گیرند عبارتند از:
1- عروة الوثقی اثر سید محمد کاظم یزدی برای درس خارج فقه
2- شرایع الاسلام اثر محقق حلی برای درس خارج فقه
3- تحریر الوسیله اثر امام خمینی برای درس خارج فقه
4- شرح لمعه اثر شهید ثانی برای درس خارج فقه
5- المکاسب اثر شیخ انصاری برای درس خارج فقه
6- کفایة الاصول اثر آخوند خراسانی برای درس خارج اصول
