مردم ایران مدیون حضرت معصومه(س) هستند/ بیان کراماتی از آن حضرت

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی، رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و عضو جامعه مدرسین در سخنانی به مناسبت دهه کرامت و میلاد حضرت فاطمه معصومه(س)  که از سوی روابط عمومی این مرکز ارسال شده گفته است: روز ولادت حضرت معصومه سلام الله علیها به نظر من یک پیام بسیار مهمی دارد، یک سؤال همیشه مطرح است برای اهل تاریخ، برای متدیّنین و برای شیعه، چطور شد که در ایران شیعه‌ی دوازده امامی، آن شیعه‌ای که رسول خدا ترغیب به او می‌کرد و به امیرالمؤمنین علیه السلام  خطاب کرد که یا علی تو و شیعه‌ی تو هم الفائزون، اینها جزء رستگاران هستند در ایران شکل گرفت، این یک بحث خیلی مفصلی می‌طلبد، فقط از این فرصت استفاده می‌کنم یک اشاره‌ی اجمالی به جواب این سؤال داشته باشم.

ایران مدیون امام رضا و حضرت معصومه(علیهم السلام)

متن این سخنان به شرح زیر است: ایران مدیون دو وجود شریف هست در این قضیه، یکی وجود مبارک امام هشتم علیه السلام  و یکی هم وجود مبارک حضرت معصومه سلام الله علیها، ما اگر تاریخ قم را بررسی کنیم از زمان تشکیل قم، زمانی که اسلام به ایران آمد و قم فتح شد، به قهر و غلبه بوده، از رغبت بوده، در همان سال بیست و سوم هجری که این شهر فتح شد و از آن زمانی که اشعریین به قم آمدند ما اگر تاریخ قم و تاریخ ورود اشعریین به قم را، که قبل از فوت حضرت معصومه سلام الله علیها است را بررسی کنیم، اصحاب ائمه که به قم آمدند، وکلای ائمه که به قم آمدند و محدثین بزرگی که در قم بودند و بعد هم حضرت معصومه تشریف آوردن به قم و اینجا دار دنیا را وداع کردند و به رحمت خدا رفتند و افتخار قم این شد که اینجا مدفون شدند، پایگاهی شد برای اینکه واقعاً شیعه به معنای واقعی خودش به کل دنیای اسلام معرفی شود.

آن زمان پایتخت خلافت بغداد بوده یا مدینه، یا حجاز بوده، قم یک مرکزی شد برای تشیّع خالص، افرادی که اینجا بودند از هیچ فرقه‌ی دیگری (غالبشان را عرض می‌کنیم) و در هیچ مسیری حرکت نمی‌کردند، بعد از رحلت امام کاظم علیه السلام قضیه‌ی واقفیه به وجود آمد که جمعی که از وکلای امام کاظم و از فقها بودند، اینها گفتند امام کاظم فوت نشده و غیبت نکرده و این همان مهدی‌ است که رسول خدا بشارت داده. به خاطر مطامع دنیوی امامت حضرت رضا علیه السلام  را نپذیرفتند. در تاریخ دارد که افرادی از واقفیه به قم آمدند، پیش وکلای امام هشتم، پول فراوانی به آنها دادند که بیائید واقفی شوید اینها محکم ایستادند و نپذیرفتند.مردم قم در طول تاریخ در مسیر صحیح ولایت بودند.

مردم قم در طول تاریخ در مسیر صحیح ولایت بودند، می‌خواهم این نکته را به مردم عزیز ایران و شیعیان عرض کنم که واقعاً آن بصیرت مردم قم، وجود علما و فقها و محدّثین، مرحوم محدّث قمی در فوائد الرضویه نقل می‌کند در یک زمانی دویست هزار محدّث در قم بوده، ما امروز عظمت حوزه‌ی علمیه را که می‌خواهیم مطرح کنیم می‌گوئیم بیش از صد هزار روحانی در حوزه مشغول درس هستند.

اینطور بوده که وقتی در بغداد حکومت عباسی، حکومت‌های جور بر علویین فشار می‌آوردند اینها قم را اختیار می‌کردند و به قم هجرت می‌کردند، سرّ اینکه در قم امامزادگان زیادی وجود دارد و بیش از 400 امامزاده وجود دارد، همین است که قم در طول تاریخ به برکت حضرت معصومه سلام الله علیه است ، وقتی که بی‌بی در اینجا مدفون شد بعد از او هم علما و بزرگان و محدّثان زیادی از خودِ اهل‌بیت علیهم السلام و زریه‌ی ایشان فراوان به قم آمدند و زندگی کردند، علم در قم مطرح شد، در مورد قم روایات از ائمه علیهم السلام داریم. یادم نمی‌آید که راجع به شهر دیگری حتّی در مورد مدینه چنین تعابیری نداریم، مدینه که مهد ولادت ائمه علیهم السلام بوده و آنجا حضور داشتند.

این تعبیر که می‌فرمایند سلام الله علی اهل قم، قم اهل الرکوع و السجود و القیام و القعود هم الفقهاء العلماء، اهل قم اینکه امام رضوان الله تعالی علیه می‌فرمایند من قمی هستم و به قمی بودنم افتخار می‌کنم من اهل قم هستم، آن اهلی که امام می‌گویند همان اهلی است که در روایات می‌گویند، قم هم الفقهاء العلماء، قم اهل الدرایة، از زمان امام صادق علیه السلام  تعبیری که راجع به اهل قم شده، اینها اهل درایت و بصیرتند، اهل روایت و عبادتند، یکی از تعابیر اینست که اینها معروف به حسن العباده است، ما در روز ولادت حضرت معصومه سلام اله علیها نیائیم فقط یک جنبه‌ی تکریم بگیریم، که این باید هم باشد و من این تاریخچه را عرض کنم که مرحوم والد ما آیت الله العظمی فاضل رضوان الله تعالی علیه بنیان این روز و روز وفات حضرت معصومه را گذاشتند، مؤمنین قم به ایشان مراجعه کردند که بالأخره یک روزی باید به عنوان ولادت حضرت معصومه باشد، از جهت تاریخی فقط می‌توانیم بگوئیم ولادت حضرت معصومه سلام اله علیها قبل از شوال 173 هجری بوده، تاریخ وفات تقریباً‌ روشن‌تر است، لذا علما یک مقداری احتیاط می‌کردند روزی را معین نمی‌کردند، مردم هم می‌پرسیدند که چطور قبلاً چنین روزی مطرح نبود؟ برای اینکه مردم تلاش کردند، علما تلاش کردند، مخصوصاً اولین نوشته را هم مرحوم والد ما نوشتند و فرمودند باید یک روزاز این حضرت معصومه سلام اله علیها تجلیل شود، به برکت او شیعه در طول تاریخ در ایران حضور قوی داشته است ، یعنی به برکت قم آن شیعه‌ی دوازده امامی و شیعه‌ای که در مسیر صحیح است.

واقفیه در سایر بلاد بودند و مردم هم به تبع آنها منحرف شدند، اسماعیلیه و زیدیه و کیسانی هم بودند ولی محدثین و فقهای قم در جوار قبر حضرت معصومه سلام الله علیها محکم ایستادند و آن شیعه‌ی خالص را حفظ کردند، این را باید امروز بیشتر به آن توجه کنیم، یعنی حقّ‌بزرگ حضرت معصومه سلام الله علیها بر شیعه بودنِ ما و شیعیان در دنیا دارند. این تعابیر که باز از فرصت استفاده کنم مردم عزیز ما به قم توجه بیشتری کنند، عنایاتی که خدای تبارک و تعالی بر قم دارد، این تعبیر که إن الملائکة لتدفع البلایا القم و اهله، یعنی به امر خدا ملائکه‌ای موکَّل هستند که اینها بلایا را از اهل قم دور کنند، یعنی همانطور که اینها در مسیر حق و هدایت و برای اسلام ایستادگی کردند، اینکه حالا انقلاب ما آغازش از قم شد، اینها اینطور نیست که بگوئیم یک امر تصادفی بوده بلکه در طول تاریخ ریشه دارد، یعنی همان شیعه‌گری خالص، شیعه‌گری که در آن غلو نیست، افراط و تفریط نیست و واقعیت دارد و همان شیعه‌‌ی ناب خالصی که ائمه ما و رسول خدا صلی الله علیهم اجمعین، بزرگان ما حفظ کردند.

ظاهر روایات خطاب به کسانی است که در خودِ قم هستند، یعنی اینجا حضور دارند، ما می‌توانیم به اصطلاح علمی خودمان تنقیح مناط کنیم بگوئیم همین ملاکی که در اهالی قم است هر جای دیگری هم باشد همینطور است ولی ظاهر روایات همین است که این فضا، البته در بعضی از روایات داریم که چرا به قم «قم» می‌گویند؟ چند تا وجه تسمیه ذکر شده، در بعضی روایات دارد که قم و اهالی قم یجتمعون با حجّـت ما در آخر زمان و یستقیمون علیه، این ملاک‌ها در مردم دیگر هم ممکن است وجود داشته باشد، به این ملاک آنها هم مشمول همین سلام الله می‌شوند، بگوئیم آن روایاتی که لتدفع البلایا، همین اهل موجودِ در قم است، آن تعابیری که می‌گوید سلام الله علی اهل قم، شامل دیگران هم می‌شود کسانی که همین ملاکات را دارند، البته همین که فرمودند باز این تعبیر اهل قم انصارنا، این باز عمومیّت دارد. هر کس این شاخصه را پیدا کرد به همین ملاک آن را هم دارد.

حقیقت اسلام در قم نشر می یابد

درطول تاریخ مردم قم یک علقه‌ی عجیبی با ائمه معصومین علیهم السلام داشتند، اصلاً خود این کتابی است که ارتباطات مردم قم با امام رضا داشتند در آن ایامی که حضرت به عنوان ولایتعهدی تشریف آوردند، با امام جواد در مدینه حضور داشتند، افرادی که به آنجا می‌رفتند و عنایاتی که ائمه ما به قم داشتند. در تاریخ می‌بینیم گاهی اوقات در بعضی از تعابیر این است که ائمه می‌فرمایند ملجأ ما و ملجأ شیعیان ما قم است، تعبیر عجیبی است، این تعابیر برای مکه و مدینه نداریم و نمی‌توانیم بگوئیم ائمه ما روی تشریفات و تعارف این حرف را زدند! قم حقیقت اسلام است، حقیقت دین که ولایت امیرالمؤمنین و اولاد امیرالمؤمنین علیه السلام  است را خوب فهمیدند، در همین قم اگر کسی حدیثِ با سند ضعیف می‌خواند از قم بیرونش می‌کردند یعنی اینقدر اینها مواظب بودند که دین را حفظ کنند و کلمات ائمه معصومین حفظ شود، حرف اضافه‌ای داخلش نشود، حرفی کم نشود، باز تاریخ دارد اول مردمی که از ایران برای ائمه ما خمس فرستادند اهل قم بودند، این روی اعتقادی بود که داشتند.

این ارتباط طرفینی و اینها را کنارهم بگذاریم در این روز با سعادت بیائیم خود قم را، علماء و محدّثان و فقها و افرادی که بودند و در رأس همه‌‌شان وجود قبر بانوی بزرگ اسلام حضرت معصومه سلام الله علیها. کنار اینها ارتباطاتی که مردم قم با اهل‌بیت داشتند و عنایاتی که اهل‌بیت به مردم قم داشتند، یک مجموعه‌ی بسیار غنی شیعی که من فکر می‌کنم ما غنی‌تر از این مجموعه‌ی شیعی در عالم نداریم. به قم باید اینطور نگاه شود، اگر ما بخواهیم اعتقادات شیعی خودمان را قوی کنیم، تسریع کنیم.

یک تعبیری این روزها در کلمات رهبر معظم انقلاب هست، یک تشیعی درست کردند در خارج از ایران، تشیع انگلیسی، چه کسی می‌تواند و چه شاخصه‌ای وجود دارد که اینها را از هم جدا کند؟ شاخصه‌اش در نزد قم، فقها و محدثان قم هست.در خودِ فرهنگ اهل‌بیت علیهم السلام قم به عنوان ملجأ بوده است، این تعبیری که خیار شیعتنا در روایات ماست، یعنی بهترین شیعیان ما در قم هستند آن زمان در کوفه، کوفه شهر شیعه نشین بوده، ائمه فرمودند علم از کوفه هجرت می‌کند همانند یک ماری که در لانه‌ی خودش خود را جمع می‌کند و دیگر هیچ اثری از آن نیست، علم هم از کوفه رخت برمی‌بندد و در قم ظاهر می‌شود.

حضرت معصومه سلام الله علیها وقتی که از مدینه به دیدن امام رضا علیه السلام  آمدند، در ساوه که مریض شدند فرمودند تا قم چند فرسخ باقی مانده؟ عرض کردند حدود ده فرسخ باقی مانده، فرمودند به قم می‌رویم و علت اصلی‌اش این بوده که مردم قم در نزد ائمه، اینجا تاریخ مختلف است، بعضی می‌گویند خود حضرت فرمودند و بعضی می‌گویند مردم قم موسی بن خضرج  خبر دار شدند و رفتند از حضرت تقاضا کردند که به قم بیائید و 17 روز هم اینجا ماندند و الآن این محل ورود حضرت که به عنوان عبادتگاه حضرت معصومه سلام الله علیهاست که یکی از صفات ارزشمند این حضرت که بانوان ما، آنهایی که به زیارت حضرت می آیند و آنهایی که بر حضرت سلام می‌دهند، ما چه زمان می‌توانیم ارتباط واقعی با حضرت معصومه پیدا کنیم؟ لااقل عبادتمان را یک مقدار مثل حضرت کنیم، تاریخ دارد در این 17 روزی که حضرت مریض بود، در آن خانه، کسی مردم قم خیلی احترام کردند ولی بالأخره مریض بود و دائماً در آن محلی که حضور داشتند مشغول عبادت بود.

علی ایّ حال مردم قم خیلی احترام کردند و اینجایی که حضرت دفن هستند باغ بابلان بوده، و بعد از وفات با احترام به اینجا آوردند دفن کردند. مردم عزیز قم واقعاً در همه‌ی صحنه‌ها حضور دارند، یعنی ریشه‌ی اصلی حضورشان هم اعتقاد صحیح به مسئله ولایت و امامت است، ، وقتی امام حرکت را آغاز کرد مردم قم چطور فداکاری کردند که واقعاً دیگر شاید تکرار نشود، همانطور که قبلاً هم نبوده. تقاضا می‌کنم از مردم قم این اصالت تبعیت از بزرگان و مراجع را حفظ کنند، برای انتقال این پیام به نسلهای آینده همانطوری که گذشتگان ما خیلی مراقبت می‌کردند، بر عبادتشان، بر اخلاقشان، بر تقوایشان، امام رضوان الله علیه یک تعبیری راجع به قم دارد می‌فرماید شهر تقوا، یعنی شهری که مهد برای تقواست، ما با این مشکلات اخلاقی که امروز در کشور خودمان، نگرانی‌های اخلاقی که وجود دارد،‌مردم قم باید آن پیام‌های اخلاقی اهل‌بیت علیهم السلام را به سایر بلاد منتقل کنند،‌همانطور که در زمان ائمه ملجأ بوده الآن هم ملجأ است.

حضرت معصومه(س) در سلسله سند روایات امامت

راجع به خود حضرت معصومه سلام الله علیها از ابعاد مختلف می‌شود صحبت کرد، اولاً خود ایشان در سلسله‌ی سند بعضی از روایات بسیار مهم کلیدی درباره امامت است مثل حدیث غدیر، یکی از کسانی که در سلسله سند این حدیث قرار دارد حضرت معصومه سلام اله علیهاست. تعابیری که راجع به حضرت معصومه از ائمه ما هست، سه امام معصوم فرمودند هر کسی حضرت معصومه سلام الله علیها را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود، این خودش سؤال است که چه ارتباطی بین زیارت حضرت معصومه و واجب شدن بهشت است برای اینکه ما معتقدیم کسی حضرت را زیارت می‌کند که شیعه‌ی دوازده امامیِ خالص باشد و الا اگر نباشد زیارت نمی‌کند! و اگر چنین کسی بیاید، عارفاً بحقّها هم باشد، این انشاء الله زمینه‌ساز اینست که اهل بهشت باشد، یک تعبیری در روایت امام رضا علیه السلام  است که فرمودند من زار المعصومه بقم کمن زارنی، دو تا نکته در این روایت وجود دارد، یکی اینکه عنوان معصومه را، امام رضا به حضرت داده، برخی می‌خواهند استفاده کنند که ما مقام عصمت حضرت معصومه را از این تعبیر می‌توانیم استفاده کنیم چون اسم حضرت فاطمه است،  امام رضا عنوان معصومه به آن حضرت داده است ، البته عصمت مراتب دارد، قطعاً آن عصمتی که ائمه معصومین داشتند این مرتبه را بی‌بی ندارد، نکته‌ی دوم کمن زارنی است یعنی حضرت می‌فرماید ثواب زیارت حضرت معصومه معادل زیارت خود من است.

نکته دیگر در روایتی که از امام صادق علیه السلام است اینست که مقام شفاعت بزرگی برای این حضرت است، خدای تبارک و تعالی قرار داده، برای خود رسول اکرم و ائمه طاهرین که مقام شفاعت هست بعد از اینها حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و فاطمه معصومه در روایت دارد که در روز قیامت شیعیان زیادی را برای ورود در بهشت شفاعت می‌کنند. نکته‌ی دیگر زیارت حضرت است، ما دو تا زیارت داریم که سندش از امام معصوم علیه السلام است، یعنی خود امام این زیارت را انشاء فرموده، یکی زیارت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیهاست و یکی هم زیارت حضرت فاطمه معصومه آن هم با خصوصیاتی که دارد که الآن متأسفانه مجال توضیحش نیست که واقعاً چه تعابیری در این زیارت وجود دارد؟

این ایام روز دختر و به نام مبارک حضرت معصومه است، دختر خانم‌ها هم معمولاً سؤال می‌کنند که چکار کنیم خوشبخت شویم؛ در زیارت حضرت معصومه دارد وقتی کسانی به اینجا می‌آیند و به حقیقت حضرت متصل می‌شوند خدای تبارک و تعالی آنها را عاقبت بخیر می‌کند و اینها خوشبخت می‌شوند، البته باید واقعیّت قضیه را نگاه کنند نه فقط ظاهر قضیه را.

یک کرامتی هم هدیه کنم به مردم عزیز علاقمند به اهل‌بیت و حضرت معصومه سلام الله علیها و آن این است که در تقریباً حدود دوازده سال پیش، زمانی که والد ما رضوان الله علیه حیات داشتند، یک روزی از دفتر بیرون آمدم ساعت یک و نیم بعدازظهر بود خیلی هم خسته بودم، دیدم یک آقایی دارد در کوچه می‌آید و یک ساکی هم دستش هست، حدود 50 سال داشت، تا نگاهش به من افتاد گفت آقا من با شما کار دارم، من عرض کردم اگر فرمایشی دارید عصر بیائید الآن وقت نیست، گفت یک کار خیلی ضروری دارم، دوباره برگشتیم داخل دفتر. گفت من مسیحی هستم و شغلم این است که در چاه‌های عمیق، موتورهایی که باید در آنجا نصب شود را نصب می‌کنم، الآن یک پروژه‌ای در کرج دارم که باید پانزده تا چاه را انجام بدهم، من سه شب پیش خواب دیدم یک بانویی خیلی با جلالت، اما صورتش را ندیدم، لباس سفید خیلی زیبایی، آمد به من گفت صلوات بفرست، گفتم خانم من مسیحی هستم صلوات شعار مسلمان‌هاست، تا این را می‌گفتم چهره محو می‌شد و خواب تمام می‌شد، فردا شب دومرتبه همین قضیه تکرار شد و آن خانم آمد به من فرمود به تو می‌گویم صلوات بفرست، گفت شب دوم فهمیدم که این خانم همین بانویی است که در قم مدفون است منتهی من دومرتبه همان جواب را دادم که مسلمان نیستم و صلوات شعار مسلمان‌هاست.

گفت شب سوم امام خمینی رضوان الله تعالی علیه به خوابم آمد با یک تشرّی فرمود می‌خواهند مسلمانت کنند و هدایتت کنند نمی‌فهمی؟ گفتم آقا چکار کنم؟ فرمودند برو قم و مسلمان شو، حضرت آمده تو را دستگیری کند و هدایتت کند، بعد به من گفت من در همان عالم خواب آمدم قم، اینکه شما را در کوچه دیدم، من در عالم خواب آمدم پیش شما و شهادتین را گفتم، تا شما را گفتم به همان منتقل شدم و حالا هم آمدم بگویم چکار کنم، من وضع مالی خوبی دارم و زندگی خوبی در تهران دارم و ما هم آنجا شرایطی را که باید لازم باشد را انجام دادیم و شهادتین را گفت، در همین حرم در یکی از بقعه‌ها خدمت یکی از علمایی که سال‌ها اینجا خدمت کرده است . من آن روز گفتم فلانی تو یک کاری در زندگی‌ات کردی که آمدند تو را دستگیری کردند؟ گفت من آزارم به کسی نمی‌رسد، مشغول کار خودم هستم، گفتم نه، فکر کن، گفت من شب‌های یکشنبه عقب ماشینم را پر از برنج و روغن و حبوبات می‌کنم و به حلبی‌آباد تهران می‌روم و در خانه‌ها می‌گذارم و می‌روم، من هم همین را گفتم که تو کرامت کردی که حضرت دست تو را گرفته.

واقعاً اینها دستگیری می‌کنند، پدرم رضوان الله علیه فرمود آیه تطهیر برای من سؤالات زیادی داشت، فرمود یک روز خدمت حضرت آمدم، چون از طرف مادر ایشان حضرت معصومه عمه‌ی ما می‌شود، عرض کردم یا عمّـتی من امروز نه برای دنیا، نه مقام، نه پول، هیچی نمی‌خواهم، فهم ایه تطهیر را می‌خواهم، فرمودند از حرم که به منزل برگشتم به ذهنم نکات جدیدی آمد که امروز محصولش کتابی شده که با مرحوم آیت الله اشراقی کتاب نوشتند و افراد اهل فن می‌گویند دقایقی که در مورد آیه تطهیر در این کتاب وجود دارد جای دیگری ندیدیم، این به برکت حضرت معصومه سلام الله علیهاست، جایی که ملاصدرا از کهک می‌آمد، بزرگان همه می‌آمدند، این خیلی مسئله است، مثل مرحوم میرزا جواد آقای ملکی که استاد اخلاق امام و استاد اخلاق جدّ ما هم بوده، پدر والد ما یکی از شاگردان خصوصی مرحوم میرزاجواد آقا بوده و داستان هم دارد، با حالت مریضی هر روز به حرم مشرّف می‌شد، اهل قم قدر علما  را بدانند، طلبه‌ها قدر بدانند، حضور در اینجا گشایش‌های علمی، معنوی، مادّی، را دارد انشاء‌الله.

عرض من این است بهترین امری که مؤثر است در اینکه اینها به انسان احترام کنند خوش ذاتی آدم است، آدم خیر دیگران را بخواهد، اگر از دیگران بدی دید توجه نکند، به عیوب دیگران کار نداشته باشد، به موارد خصوصی دیگران کار نداشته باشد، معایب دیگران را تجسس نکنیم، صفای نفس خیلی مهم است. جدّ ما در شیخان مدفون است، یک شهیدی را آوردند پای ایشان دفن کنند جنازه‌ی ایشان پیدا شد دیدیم تازه‌ی تازه است، بعد از نُه سال بود، پدر ما می‌فرمود یکی از خصوصیات ایشان این بود که بسیار خوش نفس و خوش‌ذات بود، یعنی آدمی نبود که واقعاً بخواهد موجب ایذای دیگران باشد.

این جمله که از مرحوم والد ما مشهور شده که تا می‌توانید خدمت به مردم کنید،در اجداد و خانواده ما بحمدالله بوده، خدای تبارک و تعالی اگر می‌بیند انسان به خلق خدا نظر احترام دارد، حرمت آنها را حفظ می‌کند، اگر کاری داشته باشند برایشان انجام می‌دهد، شما اگر به این فکر باشید اینها هم می‌گویند اگر خود این آقا هم کاری داشته باشد ما انجام می‌دهیم و اینکه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، یکی از اولاد حضرت می‌گوید من شب تا صبح دیدم که حضرت برای دیگران دعا می‌کند و اصلاً برای خودش دعا نکرد، این در مکتب ما ارزش دارد که انسان بیشتر به یاد دیگران باشد تا اینها هم به یاد انسان باشند.