بسم الله الرحمن الرحیم
کلاسهای اخلاق در حوزه های علمیه از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. پرورش بعد روحانی و تقویت جنبه های خوب و پسندیده اخلاقی در وجود دانش پژوهان علوم دینی از اهداف اولیه نظام علمی و تربیتی حوزه ها به شمار می آید و در این راستا درسهای اخلاق مهمترین گام را برمی دارند.
مطرح کردن مبحث کلاسهای اخلاق در حوزه خود از جمله مباحث مهم و پرفایده است. و در این مختصر سعی ما برآن است که با اشاره ای گذرا به سیر تاریخی درسها و کلاسهای اخلاقی حوزه های علمیه بویژه در قرون اخیر و معاصر، جلسات اخلاقی حوزه ها را به تصویر بکشیم.
حوزه نجف
شهر نجف قرنها مرکز علوم دینی و فقه شیعی بوده است، شیخ طوسی بنیانگذار این حوزه هزار ساله است که دوازده سال آخر عمر گرانبهای خویش را در آنجا گذرانید. در این حوزه عظیم و گسترده از آغاز تاسیس آن فراگرفتن علوم اسلامی رو به گسترش گذاشت و در کنار فقه و اصول به سایر رشته های علوم نیز پرداخته شد. شیخ طوسی به عنوان زعیم بزرگ این حوزه در کنار تدریس فقه و اصول به عقاید و اخلاق نیز می پرداخت. کتاب امالی وی که به عنوان مجالس نیز نامیده می شود، مؤید این معنی است که ایشان به بعد پرورشی طلاب و حوزویان نیز بهاء می داده است و از محتوای این امالیها می توان به این نتیجه رسید که درسهای اخلاق در آغاز حوزه نجف نیز وجود داشته است. در تاریخ حوزه نجف هرچه به زمان اخیر نزدیکتر می شویم، شکوفایی و گستردگی درسهای اخلاق را بیشتر می یابیم.
در اهمیت و جایگاه ویژه درسهای اخلاق در حوزه نجف همین بس که عالم فرزانه شیخ انصاری(ره) در درس اخلاق عارف وارسته سیدعلی شوشتری (که در فقه و اصول از شاگرادان شیخ بود) شرکت می کرده، و هفته ای یک ساعت مرتب به منزل آقا سید علی می رفته و از محضرش کسب معنویت می کرده است.
از مکتب تربیتی آقا سید علی فرزانگانی گوی سبقت را از دیگران ربوده و خود از مدرسین بنام و مشاهیر زمان گردیدند. آخوند ملاحسینقلی همدانی یکی از آن چهره های درخشان است که خود نیز دارای درس اخلاق در حوزه نجف بوده است. درسهای اخلاق این مرد الهی در حوزه نجف به نوبه خود منشا آثار فراوانی بود و توانست شاگردان مبرّز و توانا تربیت کند که آنان نیز هرکدام به تشکیل درس اخلاق پرداخته و در این زمینه به نتایج فراوانی رسیدند.
آقا سید احمد کربلایی تهرانی یکی از شاگردان ارجمند و استوانه های توحید و معرفت بود که از محضر درس مرحوم آخوند همدانی بهره برد و سپس خود نیز به تربیت شاگردان دیگری پرداخت که مرحوم حاج میرزا علی قاضی از آن جمله است که در معارف و اخلاق سرآمد بود و از اساتید مرحوم علامه طباطبایی در حوزه نجف به شمار می آمد.
بدینسان می یابیم که در حوزه نجف، انسانهای وارسته ای که دارای نفس مسیحایی بوده اند و بر کرسی اخلاق می نشسته اند و به این بعد حوزه نیز توجه داشته اند، فراوان بوده اند، و هرچه به زمان معاصر نزدیکتر می شویم، شکوه و جلوه درسهای اخلاق (چه خصوصی و چه عمومی) بیشتر به چشم می خورد. چنانچه استاد محمد تقی جعفری(ره) دراین باره می گوید:
«...من از آیت اللّه عبد الهادی شیرازی شنیدم که ایشان فرمود: من وقتی وارد حوزه نجف شدم، هیجده درس اخلاق در این حوزه تدریس می شد، و من عرض می کنم که احتمالاً حداقل پنجاه درس اخلاق در حوزه نجف بوده که هیجده تای آن توانسته بروز و ظهور پیدا کند.»
یکی دیگر از درسهای اخلاق پرشور و حرکت آفرین حوزه نجف درس اخلاق حضرت امام خمینی(ره) بوده است. ایشان از همان آغاز رسالتش در کنار تحصیل و تدریس به مسئله تهذیب و تکمیل اخلاقی طلاب و حوزویان اهمیت می داد و خود یکی از مدرسین بنام و توانای درس اخلاق در آن حوزه عظیم به شمار می آمد.
حوزه سامرا
حوزه سامرا نیز مثل حوزه های دیگر، مرکز پرورش انسانهای وارسته ای در طول حیات خویش بوده و از این حوزه بزرگانی برخواستند که هرکدام تحولّی در عالم اسلام و حوزه ها به وجود آوردند که در قرون اخیر می توان از میرزای شیرازی اول (صاحب فتوای تحریم تنباکو) و میرزا محمد تقی شیرازی (صاحب فتوای حماسی جهاد با انگلیس) نام برد. در این حوزه نیز به پرورش و پالایش جان حوزویان همراه با سایر آموزشها، توجه خاص می شده است تا آنجا که نوشته اند: «مرحوم میرزای شیرازی که دارای تعداد زیادی از شاگردان مبرّز و مجتهد بود، همیشه قبل از درس به یکی از شاگردان می فرمود قسمتی از مواعظ و کلمات سازنده مولا امیرالمؤمنین را بخواند تا زمینه فهم درست و نورانیت درون و صفای باطن برای مسائل علمی فراهم گردد.»
حوزه کربلا
در این حوزه نیز همانگونه که بحثهای پرشور اجتهاد، بدست مرحوم وحید بهبهانی در برابر مکتب اخباریگری بنیان گذاری شد و توانست از این جهت نقطه عطفی در تاریخ حوزه ها بوجود آورد، به آموزشهای اخلاقی نیز توجه خاصی می شده است.
سید محمد سعید بهبهانی از علمای قرن سیزدهم و از بزرگان و فضلاء حوزه کربلا بوده که از نوادر آن عصر بوده که درسهای اخلاق استادش سید محمد مجاهد را یادداشت کرده و در کتابی به نام «مصباح الانس » گردآوری نموده است.
مرحوم شیخ محمد شریف مازندرانی و مرحوم سید احمد تهرانی نیز از بزرگان اخلاق و ارباب سیر و سلوک بوده اند که در حوزه کربلا به تهذیب و تکمیل شاگردان فراوانی پرداخته اند.
حوزه قم
این حوزه همانگونه که مرکز حفظ و حراست از فرهنگ شیعی بوده و محدثین بنامی را در خود پرورانده و همانگونه که فقهاء و مراجع عالیقدری را به عالم اسلام تقدیم داشته است و به همان نسبت که در فقه و اصول و دیگر آموزشهای حوزه ای به مقامی ممتاز رسیده است، مرکز پرورش و پالایش انسانهای وارسته ای نیز بوده و همراه فراگیری علوم و فنون حوزوی به فراگیری اخلاق نیز توجه گسترده ای داشته است.
در حوزه قم گذشته از وجود اسوه های اخلاقی چون آیت الله ابوالقاسم کبیر قمی، مرحوم شیخ محمد تقی بافقی و آیت الله حائری که کردار و رفتار ایشان برای طلاب درس عملی اخلاق بود، حوزه های رسمی اخلاق نیز وجود داشت و دارد.
درس اخلاق مرحوم میرزا جواد آقای تبریزی یکی حوزه های اخلاقی پرشور حوزه قم بوده است. این مرد الهی هم درس اخلاق عمومی برای طلاب و دیگران می گفته و هم در منزل برای خواص و اصحاب سرّ درس اخلاق و معرفت داشته است. در درس اخلاق این عارف نامدار فرزانگانی تربیت شدند که هرکدام به سهم خویش منشا آثار و برکاتی شدند که امام خمینی (ره) از آن جمله است، که با الهام از مرحوم ملکی و مرحوم شاه آبادی و بهره برداری از نفس مسیحایی و روح پاک آنان خود از مدرسین بزرگ اخلاق گشت.
مؤلف «آثار الحجه » در مورد حوزه اخلاقی امام خمینی چنین می نویسد:
«...در فن اخلاق و تدریس آن استاد منحصر به فرد حوزه قم بوده و حدود هشت سال در مدرسه فیضیه هفته ای دو روز (پنجشنبه و جمعه) صدها نفر از فضلاء حوزه را از بیانات شیوا و درس اخلاق خود مستفیض می کرده است.»
در امتداد سیر تاریخی درسهای اخلاق در حوزه قم به درسهای اخلاق مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی می توان اشاره کرد. ایشان همواره به تزکیه و تهذیب حوزویان بهاء می داد و با تشکیل درسهای اخلاق خصوصی و عمومی، نفوس آنان را با نفس گرم خویش صفا می بخشید.
یکی از کسانی که موفق شد از درسهای اخلاق حضرت امام خمینی و مرحوم طباطبایی کسب فیض و کمال نماید مرحوم شهید قدوسی بود که خود یکی از معلمان و مدرسان بنام حوزه قم در مسائل اخلاقی شناخته شده بود. این مرد بزرگ که همواره از شهرت طلبی و تشخصّ، گریزان بود و از چشم مردم افتادن را بهتر می دانست تا اسیر دام هوی و هوس شدن! دست به تشکیل درسهای اخلاق به ویژه مدارسی که زیر نظر ایشان اداره می شد زد.
در توصیف و تاثیر آموزشهای اخلاقی ایشان چنین نوشته اند:
«یک صبح پنجشنبه پای درس اخلاق قدوسی نشستن کافی بود تا کاخ آمال انسان فروریزد و همه چیز جز خدا را بی ارزش بداند.
یکی دیگر از درسهای اخلاق ارزشمند حوزه قم، درس آیت اللّه حاج آقا رضا بهاءالدینی بود که به توصیه حضرت امام خمینی(ره) و تقاضای طلاب و تشنگان معرفت برگزار می شد. این درسها مدتی در مدرسه فیضیه و مدتی هم در منزل ایشان برگزار می شد. سخنان کوتاه و پرمحتوای این فقیه خود ساخته و انسان وارسته عطش درونی طلاب معارف اخلاقی را برطرف می کرد و همواره آنان را در مسیر حق و حقیقت راهنمایی می کرد.
در حوزه قم درسهای اخلاقی زیادی برگزار می شد و هم اکنون نیز به خوبی ادامه دارد. که درسهای اخلاق حضرت آیة الله مشکینی در مسجد اعظم و مدرسه فیضیه، درسهای اخلاق حضرت آیة الله مظاهری در مسجد اعظم، درسهای آیة اللّه اشتهاردی در مدرسه فیضیه و جلسات اخلاقی آیة الله مصباح یزدی در دفتر مقام معظم رهبری از آن جمله است.
همچنین اساتید بزرگوار دیگری هستند که ضمن تدریس معارف و علوم اسلامی و تفسیر و تبیین دقایق و لطایف قرآنی به نصایح اخلاقی و رهنمودهای معنوی می پردازند و همواره بر تزکیه و تهذیب طلاب همراه با فراگیری علوم حوزه ای تاکید می ورزند. استاد حسن زاده آملی و استاد جوادی آملی و اساتید دیگری که در پایان هفته یا در آغاز تعطیلات و پایان درسها به پند دهی دانش پژوهان همت می گمارند از این جمله اند.
درس اخلاق در دیگر حوزه های علوم دینی
از پژوهش و بررسی پیرامون حوزه های دیگر شهرها مثل مشهد، اصفهان، تهران و... بدست می آید که آنان نیز همپای رشد و تکامل علوم حوزه ای مساله پاکسازی و پالایش روان از پلیدیهای اخلاقی همراه با زدودن جهل و آثار آن را در راس کار خود قرار می دادند چنانچه درسهای اخلاقی ملا محمد کاشی، آیة اللّه سید ابوالقاسم دهکردی، آقا میرزا علی شیرازی و مرحوم آیت اللّه شهید مدرس از جلسات پرشور اخلاقی حوزه اصفهان بوده است.
و همینطور درسهای اخلاقی مرحوم محدث قمی، مرحوم آیت الله آقامیرزا جواد تهرانی و بزرگانی دیگر از جلسات بانشاط اخلاقی در حوزه مشهد بوده است.
همچنین در حوزه تهران جلسات اخلاقی مرحوم شیخ محمد تقی آملی، مرحوم آیت الله میرزا احمد آشتیانی و آیت الله آقا مجتبی تهرانی از مهمترین کلاسهای اخلاق می باشد.
به هرحال درسهای اخلاق در حوزه های بزرگ و کوچک فراوان بوده و هست که این نوشتار را مجالی برای ذکر هرکدام از آنها نیست و به قول مولوی «گر بگویم وصف آن بی حد شود».