مرحله دوم از مراحل سیر و سلوک، ثبات و استواری است؛ ممکن است بر اثر پیدایش حالتی برای انسان، جذبه ای حاصل شود و دفعتا عوض شود یا فکری او را به حق راهنمایی کند و او تصمیم پیمودن راه بگیرد ولی در این تصمیم، ثابت نباشد و علل و عواملی او را از این تصمیم پشیمان کند. بنابراین، صرف ایمان برای سلوک، کافی نیست و سالک باید به مرحله ثبات در اعتقاد و ایمان برسد. از این رو ذات اقدس خداوند در قرآن کریم یکی از اوصاف برجسته سالکان کوی حق را ثبات می داند:
«یثبت الله الذین امنوا بالقول الثابت فی الحیوة الدنیا و فی الاخرة» (1)
یا می فرماید:
«إنا لننصر رسلنا و الذین امنوا فی الحیوة الدنیا و یوم یقوم الاشهاد» (2).
خداوند نعمت ثبات را به مردم با ایمان عطا می کند. به همین جهت آنان در آخرت، روزی که قدمها در «صراط» می لغزد و هم چنین در حالی که دیگران گرفتار وسوسه می شوند در اخلاص پایدارند.
برای این که انسان عملا تربیت شود و به مقام رفیع بار یابد به او دستور داده شده است که در وضو هنگام مسح پا بگوید:
«اللهم ثبت قدمی علی الصراط یوم تزل فیه الأقدام» (3)
بار خدایا! روزی که قدمها می لغزد، قدمهای مرا بر صراط استوار بدار تا نلغزم. گرچه «ظهور» این دعا در مسئلت ثبات قدم و نجات از لغزش برای قیامت است، ولی اطلاقش شامل دنیا نیز خواهد شد. از این رو مردان الهی در جبهه های جنگ از خدا ثبات قدم می خواستند و می گفتند :
«ربنا أفرغ علینا صبرا و ثبت أقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین» (4)
زیرا ثبات قدم در میدان جنگ از فضایل و لوازم یک رزمنده است؛ خواه در جهاد اصغر و خواه در جهاد اکبر. اگر چه جهاد اصغر، دائمی نیست و گاهی به صلح با بیگانه ختم می شود؛ چنانکه قرآن کریم می فرماید:
«عسی الله أن یجعل بینکم و بین الذین عادیتم منهم مودة» (5)
با دشمنانتان، کینه توزانه رفتار نکنید؛ بلکه بر محور قسط و عدل رفتار کنید؛ زیرا ممکن است زمانی میان شما و آنان صلح برقرار شود، ولی در جهاد اکبر، این راه برای همیشه بسته است؛ یعنی ممکن نیست روزی دشمن دیرین ما یعنی شیطان با ما دوست شود؛ زیرا او «عدو مبین» است و هستی خود را در ادامه عداوت با انسانها می داند و اصولا او زنده است تا افراد بشر را وسوسه کند.
شیطان همواره در جنگ با بشر است و او را نه در خواب رها می کند و نه در بیداری؛ مأموران و جنود او بیدار و منتظر فرصت هستند تا انسان، غافل شود و در حال غفلت بر او تهاجم کنند . گاهی ممکن است انسان خوابهای خوبی ببیند و با رؤیا بیداری معنوی نصیبش شود، ولی شیطان در او وسوسه کرده و رؤیای او را هم تیره می کند.
اگر انسان در ایمان متزلزل باشد،
«کالذی استهوته الشیاطین فی الأرض حیران» (6)
خواهد بود؛ یعنی گاهی به سمت حق و گاهی به سمت باطل خواهد رفت و روشن است که مجموع حق و باطل، باطل است؛ زیرا:
«ألا لله الدین الخالص» (7).
کسی که گاهی تبهکار و گاهی پرهیزکار است، مجموعا انسان تبهکاری است. چون مجموع بدی و خوبی، بد، و مجموع زشتی و زیبایی، زشت است؛ مثلا، اگر کسی در نقاشی یک صحنه، سمت راستش را زیبا و سمت چپش را زشت ترسیم کند، نقاشی آن صفحه، زیبا نخواهد بود؛ زیرا زیبایی، زشتی را و حق، راهی باطل را نمی پذیرد. از این رو برای سالکان کوی حق، راهی جز ثبات قدم وجود ندارد.
اگر ما ثابت قدم شویم، دیگر چیزی ما را نمی لرزاند؛ سرد و گرم روزگار، ما را از پا در نمی آورد و زرق و برق جهان طبیعت برای ما جاذبه ندارد؛ نه آمدن نعمتی ما را چنان مسرور و طربناک می کند که از وظیفه بیرون برویم و نه از کف دادن نعمتی ما را چنان غمناک می کند که ما در انجام وظیفه، کوتاهی کنیم و این همان است که قرآن کریم می فرماید:
«لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم» (8).
منظور از ثبات قدم، ثبات در سیرت و سنت دینی است و به طور کلی، ثبات در هر چیز به اندازه و در محدوده همان چیز است؛ بنابراین، وقتی می گویند: فلان شخص «ثابت قدم» است؛ یعنی آن جا که می اندیشد، «ثابت فکر» و آن جا که باید سخن بگوید، «ثابت قول» و... است؛ ولی از آن جا که رونده بیش از هر چیز، به نیروی «پا» محتاج است و از آن کمک می گیرد، «ثبات» ، بیشتر به «قدم» اسناد داده می شود و نیز این که می گویند: فلان سالک، «پایدار» است، از همین قبیل است.
پی نوشت ها:
.1 سوره ابراهیم، آیه .27
.2 سوره غافر، آیه .51
.3 بحار، ج 77، ص .320
.4 سوره بقره، آیه .250
.5 سوره ممتحنه، آیه .7
.6 سوره انعام، آیه .71
.7 سوره زمر، آیه .3
.8 سوره حدید، آیه .23