لزوم معرفت به خدا
در بخش اخلاق الهی که ناظر به رابطه انسان با خدا است، نخستین فعل نفسانی که مطرح می شود، ایمان است.پیش از این دانستیم:
1.ایمان ریشه ارزش دیگر رفتارها و صفت های اخلاقی است.
2.از آن جا که ایمان یک فعل اختیاری و نفسانی است، در حوزه بحث های اخلاقی قرار می گیرد .
3.برای تحقق ایمان، شناختن متعلق ایمان ضروری است.
4.از آن جا که علم معمولا از راه های اختیاری حاصل می شود، تحصیل علم می تواند در شمار افعال ارزشمند اخلاقی قرار گیرد.
از مجموع امور یاد شده نتیجه گرفته می شود، تحصیل علم به متعلق ایمان مانند: خدا، فرستادن پیامبران، انزال کتابهای آسمانی، بعث، نشور و حساب از لحاظ اخلاقی امری شایسته و بایسته است؛ آنچنان که بدون آن، راه به جایی نتوان برد.در این میان، بنیادین ترین علوم، علم به خدای سبحان است که اساس و پایه سایر معارف دینی است.
انواع معرفت به خدا
شناخت خدای سبحان برای انسان از دو راه ممکن است: شناخت حضوری؛ شناخت حصولی.شناخت حضوری نیز دو گونه است:
1.درک فطری یا خداشناسی فطری که یک علم حضوری غیر اکتسابی در نهاد انسان و بیرون از محدوده اختیار او است و از این رو در عرصه اخلاق نمی گنجد. (1)
درک فطری در بیشتر انسان ها تنها استعداد و مایه ای است که آدمی با تلاش خود می تواند آن را از استعداد به فعلیت و از حالت ابهام به مرحله درک حضوری آگاهانه برساند.
2.علم حضوری اکتسابی، که یک علم حضوری روشن و آگاهانه است و آدمی با تلاش و پس از پیمودن مراحل تکامل، این شایستگی را می یابد که خداوند آن را به او افاضه کند.این علم حضوری دارای مراتب گوناگون شدید و ضعیف است.آخرین مرحله این نوع علم ارزشمند، همان هدف نهایی آفرینش و بالاترین مرتبه کمال انسانی است.از این رو، فعالیت اخلاقی نیز باید رو به همین سوی داشته باشد.در متون دینی با تعابیر گوناگونی مانند رؤیت، شهود و نظر، به این حقیقت اشارت رفته و آمده است که اولیای خدا در جهان دیگر بدان نایل می گردند و بدین سان به سعادت جاودان خویش می رسند. (2)
هر چند دریافت معرفت حضوری مستقیما در اختیار آدمی نیست، اما مقدمات دستیابی به آن، افعال اختیاری است.در حقیقت، افاضه این کمال، پاداش بخشی از افعال اختیاری آدمی است که به صورت تام و کامل در آخرت به او داده می شود؛ اگر چه مراتب پایین تر این درک حضوری به صورت حال یا ملکه، گاهی در دنیا نیز برای اولیای خدا فراهم می گردد.
آنچه با موضوع این نوشتار تناسب دارد، دو چیز است:
1.ادراک های حصولی و استدلالی که نسبت به خدای متعال، صفات و افعال او می توانیم به دست آوریم.
2.کارهای اختیاری شایسته ای که در نزدیک شدن انسان به ادراک حضوری آگاهانه مؤثرند.
ارزش خدا شناسی
دانستیم ریشه تمام ارزش های اخلاقی ایمان به خدا است و این ایمان بر معرفت و شناخت خداوند مبتنی است، و هر چه این معرفت کامل تر و زنده تر باشد، آن ایمان نیز بارورتر و کامل تر بوده انسان بر خوردار از آن، سعادت مندتر خواهد بود.بنابراین علم و معرفت به متعلق ایمان پایه های ارزش های اخلاقی است.این معرفت هرچه شدیدتر و کامل تر باشد، از طریق تأثیر در ایمان، ارزش والاتری می آفریند و در نیل آدمی به سعادت جاودان، تأثیرعمیق تری خواهد داشت.از این رو، لازم است پس از حصول این معرفت، با توجه مکرر به آن و احضار آن در ضمیر آگاه خود، آن را زنده و فعال نگه داریم؛ در غیر این صورت، خاموش و بی اثر می گردد.در آیاتی که خداوند مؤمنان را رستگار می خواند؛ (3) به ایمانی نظر دارد که زنده، فعال و در رفتار فردی و اجتماعی آدمی مؤثر است.
تأثیر معرفت بر ایمان
معرفت خداوند از دو سو در تکامل انسان تأثیر می گذارد:
1.هر چه شناخت آدمی استوارتر، روشن تر و از تردید و ابهام پیراسته تر باشد یعنی به یقین برسد و آن یقین نیز افزایش یابد به همان میزان انسان از ایمان قوی تر و بارورتر و التزام عملی عمیق و گسترده تری بر خوردار خواهد بود.
2.آدمی علمی را که تحصیل کرده و بدان توجه دارد و بکوشد آن را در زندگی روزمره خود تأثیر دهد، در پناه آن می تواند ایمان خویش را مصون و محفوظ دارد.
تأکید فراوان قرآن بر فضیلت علم و معرفت از همین جا است.روشن ترین و کامل ترین مصداق علمی که در قرآن ستایش شده، معرفت به ذات، صفات و افعال خداوند است؛ بلکه برخی از آیات تنها به همین معرفت نظر دارد. (4)
پی نوشت ها:
.1 آیه فطرت (سوره روم، آیه 30) و آیه میثاق (سوره اعراف، آیه 172) به همین نوع معرفت ناظر است.
.2 در آیات کریمه قرآن بارها به این مرتبه از شناخت خداوند اشاره رفته است، که برخی در حیات دنیا بدان نایل می شوند:
و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الارض و لیکون من الموقنین ، و این گونه ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد. (سوره انعام، آیه 75) و برخی در آخرت بدان می رسند:
وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة ، رخسارهایی در آن روز برافروخته [و به چشم دل ] به سوی [جمال ] پروردگارشان نظر کننده اند. (سوره قیامت، آیه 23).
.3 قد افلح المؤمنون . (سوره مؤمنون، آیه 1).
.4 بحث درباره راه ها و روش های شناخت خداوند و دیدگاه قرآن در این باره، بر عهده دروس معارف اسلامی است و در این مجال نمی گنجد.
