ادبیات عاشورا(۱۰)

ابن یمین فریومدی(وفات 769 هجری)

ابن یمین شیعه اثنی عشری بوده و از قصائد غرا که در مدح خاندان رسالت و ائمه اثنی عشرعلیهم السلام سروده، حسن عقیدت وصفای سیرتش نمایان است. ابن یمین معاصر امیران سربداری و مداح آنان بوده است.

ابن یمین از میان شعرا به خصوصیتی ممتاز است و آن این که مداحی های او را بر خلاف مدائح شعرای دیگر، جایزشمرده اند، زیرا سلاطین و امرای سربداری علاوه بر شیعه بودن، به خاطر آن که قشون شکست ناخوردنی مغول راشکست داده و ریشه آنان را پس از تسلط طولانی شان، از ایران کنده و سیطره و سطوت رعب آور آنان را، از دلها زائل ودرهم کوبیده اند، شایسته هرگونه ستایش و سزاوار هر نوع حمدی بوده اند.

امرای سربداران درحالی که در دستی قائمه شمشیر داشتند، با دست دیگر، به ترویج تشیع که خود یکی از رموز واسرار بقاء و دوام و اساس استقلال و قومیت ایران و مایه فخر و مباهات ما ایرانیان است، کوشش داشته اند.

نمونه هائی از اشعار او:

مقتدای اهل عالم چون گذشت از مصطفی ابن عم مصطفی را دان، علی مرتضی به حق چار محمد به عز چهار علی به حرمت دو حسن مقتدای جمله جهان به یک حسین و به یک جعفر و به یک موسی که بنده ابن یمین را، ز بند غم برهان ⁽¹⁾ کیستند اولاد او، اول حسن وانگه حسین آن که ایشان را نبی فرمود، امام و مقتدا بنده این هر دو مخدومیم در دیوان شرع می کنم ثابت به حکم مصطفی، این مدعا ⁽²⁾

چون گذشت از مرتضی اولاد او رادان امام اولین زیشان حسن، وانگه شهید کربلا ⁽³⁾

و در حکایتی آورده است:

که فردا که چون بگذرد فاطمه ز غم جیب جان بر درد فاطمه ندارد کسی طاقت دیدنش ز بس گریه و سوز و نالیدنش به یک دوش او بر یکی پیرهن به زهر آب آلوده بهر حسن ز خون حسینش به دوش دگر فرو هشته آغشته دستار سر بدینسان رود خسته تا پای عرش بنالد به درگاه دارای عرش بگوید که: خون دو والا گهر از این ظالمان هم تو خواهی مگر ستم کس ندیدست از این بیشتر بده داد من چون توئی دادگر ⁽⁴⁾

ناصر بخارائی (وفات 773 هجری)

ناصر از معاریف شعرای قرن هشتم هجری و مسلمانی با ایمان و پاک اعتقاد بوده است و ظاهرا شیعه اثنی عشری بوده چرا که در اشعارش، مکرر حضرت علی(ع) و اولاد و احفاد او و خاندان رسول اکرم(ص) را ستوده است، ازجمله، در شش مورد از امام حسن مجتبی(ع) و هفت مورد از حضرت امام حسین(ع) به نیکی یاد کرده و در مدح آنان سخن گفته است و از مصائبی که بر آنان وارد شده و حقوقی که از آنان ضایع گردیده، ندبه و اظهار تاسف کرده است.

باید دانست که در قرن هشتم، اهل سنت نیز غالبا به پیشوایان شیعه کم و بیش اعتقادی یافته بودند و به آنان حرمت می نهادند و گاه زبان به مدح و منقبت آنان می گشودند:

کوردلی کو گزید، دار فنا بر بقا کرد سرای سرور در سر بیت حزن کشته یکی را به زهر، غم زده و تلخ کام خسته یکی را به تیغ، تشنه لب و ممتحن گل شکفد در بهار، سرخ ز خون حسین سبزه برآید ز خاک، سبز به زهر حسن در غم شاه عرب، خاطر من گوئیا موی سر زندگی است، شیفته پرشکن

حسین خلق و حسن خلق و مرتضی دانش که سرخ گشت ازو، روی آل پیغمبر ای به اوصاف حسین از همه اقران اقرب وی به اخلاص حسن از همه یاران ممتاز

خدایگان بشر، فخرآل پیغمبر حسین خلق و حسن خلق و مرتضی آئین

و در یک شعر معما گوید:

سر یزید بیفکن به زیر پای حسین به بیست روز بیرون آر، این معما را ⁽⁵⁾

سلمان ساوجی (وفات 778هجری)

سلمان از شعرای بزرگ قرن هشتم و در ردیف قصیده سرایان درجه اول ایران است. وی معاصر حافظ و خواجوی کرمانی می باشد. سلمان شیعه اثنی عشری بوده است.

به هنگام زیات مرقد حضرت امام حسین(ع) در کربلا ⁽⁶⁾ سروده است:

خاک و خون، آغشته لب تشنگان کربلاست آخر ای چشم بلا بین، جوی خونپایت کجاست جز به چشم و چهره مسپر خاک این در، کان همه نرگس چشم و گل رخسار آل مصطفاست ای دل بی صبر من، آرام گیر اینجا دمی کاندرین جا منزل آرام جان مرتضاست این سواد خوابگاه قره العین علی است وین حریم بارگاه کعبه عز و علاست روضه پاک حسین است آنکه مشگین زلف حور خویشتن را بسته بر جاروب این جنت سراست زاب چشم زایران روضه اش «طوبی لهم » ⁽⁷⁾ شاخ طوبی را به جنت قوت نشو و نماست شمع عالمتاب عیسی، درین دیر کهن هر صباح از پرتو قندیل زرینش ضیاست ای که زوار ملائک را جنابت، مقصد است وی که مجموع خلائق را ضمیرت پیشواست نعل شبرنگ تو گوش عرشیان را گوشوار خاک نعلین تو چشم روشنان را توتیاست بهره جز آتش چه یا بد هرکه برد سر به تیغ خاصه شمعی را که او چشم و چراغ انبیاست هر سگی کز روبهی با شیر یزدان پنجه زد گر خود او آهوی تاتارست در اصلش خطاست کوری چشم مخالف، من حسینی مذهبم راه حق این است و نتوانم نهفتن راه راست ای چو دریا خشک لب، لب تشنگان رحمتیم آبروئی ده به ما، کاب همه عالم تراست خواهشت آبست و ما می آوریم، اینک به چشم خاک را آن کس که با دریا به آبش ماجراست بر لب رود علی ⁽⁸⁾ تا آب دلجوی فرات بسته شد زانروز، باز افتاده آب از چشم هاست جوهر آب فرات از خون پاکان لعل گشت وین زمان آن آب خونین همچنان از چشم هاست سنگها بر سینه کوبان، جام ها در نیل غرق می رود نالان فرات، آری ازین غم در عزاست یا امام متقین ما مفلسان طاعتیم یک قبولت صد چو ما را تا ابد برگ و نواست هرکس از باطن به جائی التماسی می کند زان میان ما را جناب آل حیدر التجاست یا امیرالمومنین عام است خوان رحمتت مستحق بینوا را بر درت بانگ صلاست یا امام المسلمین از ما عنایت وامگیر خود تو می دانی که سلمان بنده آل عباست ⁽⁹⁾

پی نوشت ها:

1) دیوان، ابن یمین به اهتمام حسین علی باستانی راد، چاپ 1344، ص 485.

2) همان، ص 8.

3) همان، ص 39.

4) همان، ص 590.

5) جواب معمای بیت آخر هم این است که اگر سر کلمه یزید که «ی » باشد، برداشته شود و در انتهای نام حسین آورده شود، کلمه یزید می شود زید و حسین هم می شود حسینی.

6) در تکمیل آنچه که در زیرنویس مربوط به سفر اوحدی اصفهانی مراغه ای به کربلا نوشتیم در اینجا اضافه می گرددکه با توجه به شرائط مناسب و خاصی که برای ترویج شیعه و آزادی عمل و ارائه عقائد شیعیان از اوائل قرن هشتم هجری پیش آمده بود، مسافرت به عتبات عالیات در عراق و بقاع متبرکه معصومان علیهم السلام در سرزمین حجاز نیز آغاز گردیده و همین مسافرتهاست که موجب تغییر و دگرگونی شگرفی در مضامین و معانی اشعار شاعران شده است. دقت دراشعاری که اخیرا شروع به ارائه آنها و تقریبا از زمان اوحدی مراغه ای آغاز گردیده به خوبی بیانگر همان چیزی است که به کوتاهی در بالا به آن اشاره شده است.

7) اشاره است به آیه 29 سوره الرعد که خداوند عزوجل فرموده اند: آنان که به خدا ایمان آورده و به کار نیکوپرداختند، خوشا بر احوال آنان و مقام نیکوی آنها.

8) اینجا منظور از رود، فرزند است و اشاره است به لب خشک حضرت امام حسین(ع) فرزند حضرت علی.(ع)

9) دیوان سلمان ساوجی، به اهتمام منصور مشفق، چاپ 1336، صفحات 423 تا 426.