در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسی در سیره امامان (ع) بررسی دعاها، اشک ها و گریه ها و مناجات های امامان است . در مقاله پیشین از برخی دعاهای معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنی داشته باشیم . اینک بحثی کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان می گذرانیم:
از گنجینه های ارزشمند دعاهای امامان (ع)، صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخی از دعاهای حضرت امام زین العابدین (ع) است . صحیفه سجادیه کانونی از معارف بلند الهی در ابواب مختلف است و در یک ارزیابی واقع بینانه می توان آن را ابزار رسای فرهنگی برای مقابله با هجوم فرهنگی دانست که خلفای ناشایست باب آن را گشوده بودند . بی تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگی در کنار گستره فرهنگی دیگر امامان نبود، این مهاجمان فرهنگی اثری از اسلام ناب محمدی (ص) باقی نمی گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهل بیت; 3 - زبور آل محمد (ص) (1).
نقل کرده اند که برخی از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمی نیست من هم می توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت، دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)
آری همان گونه که با کتاب عظیم وحی الهی کسی را یارای مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدی قرآن (3) هنوز کسی را یارای پاسخ گویی نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحی نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادی توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد .
صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت، فرمانروای جهان صدق و عشق، مولای عارفان روشن دل، و پیشوای عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - علیه السلام - است . این خزانه گنج های حکمت دارد و هر آنچه برای رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است .
صحیفه، مدرسه ای است که معلم آن امام چهارم - علیه السلام است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس می دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامی که باید برسد می رساند . «صحیفه » دریای پرخروش فیض الهی است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بیرون و اشیای پرقیمتش از حد احصاء خارج است . «صحیفه » خورشید پرفروغی است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد .
«صحیفه » آفتاب پرحرارت الهی است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین برای تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابدیت از فروغ بخشی باز نخواهد ماند .
«صحیفه » میزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستی از نادرستی، حیات از مرگ، دنیا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحیفه » چشمه فیض الهی، نجات دهنده از تباهی و رهاننده انسان از گمراهی است . «صحیفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ایجاد کننده محبت، سازنده شخصیت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است . «صحیفه » ؟ طبیب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذرای دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقایق، دوای درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است . «صحیفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تیز پروازان، نوای نای دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بی پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است . . .» (4)
«صحیفه سجادیه » فقط کتاب دعا نیست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .
سند صحیفه سجادیه
در بررسی متونی که از امامان (ع) به ما رسیده است، باید دو محور مورد بررسی قرار گیرد: 1 - سند; 2 - متن .
این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی و عمق متن نیز می تواند دلیلی روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم تردیدی نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس دیگر را یارای انشای این مضامین بلند نیست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
«ان سند الصحیفة قطعی لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الی حد الیقین مضافا الی بلاغتها الفائقة التی لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم . . . ; (5) همانا سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»
طنطاوی در این باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق; (6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است .»
فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی; مؤلف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه می گوید:
زبوره نور رواق العظمة
یفوق کل الزبر المعظمة
زبوره فی الحمد والتمجید
زینة عرش ربه المجید
فیه من الاخلاص والتوحید
ما لا تری علیه من مزید (7)
زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب های بلند دیگران برتر است . صحیفه او در حمد و ستایش خداوند، زینت عرش خدای بلند مرتبه است . در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمی توان گفت .»
اما از جهت سند، راوی صحیفه «متوکل بن هرون » است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین (ع) گرفته است . او می گوید در آستانه سفری که یحیی به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، او بسته ای را باز کرد، صحیفه ای بیرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گریست، صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در حفظ و نگهداری آن بکوشی . بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند . متوکل بن هرون می گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسیدم . صحیفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعای جدم علی بن الحسین (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام بیاور . اسماعیل صحیفه ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املای جدم علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . متوکل گوید از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم .» (8)
متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویی از یحیی نیست . (9) غالب علمای رجال سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است (10) و همین برای وثاقت کافی است، زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست . بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است . در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیاری نقل کنند و اجازات فراوانی در نقل آن بدهند .
علامه فقید، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر (ع) و زید شهید منتهی می شود که آن دو بزرگوار از علی بن الحسین (ع) نقل کرده اند . سپس می نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)
محقق بزرگ، سید محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خویش بر صحیفه می نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)
شروح صحیفه
شروح فراوانی که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است، گویای عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانی است . برخی از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:
1 - شرح صحیفه، اثر میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری، ملقب به وثوق الحکماء، متوفای 1358;
2 - شرح صحیفه، نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم، متوفای 1149;
3 - شرح صحیفه، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمی صاحب المصباح، متوفای 1905 هجری قمری;
4 - شرح صحیفه، مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفای 1140 ه . ق;
5 - شرح صحیفه، میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی;
6 - شرح صحیفه، علامه محمد باقر مجلسی;
7 - شرح صحیفه، محقق داماد، میر باقر حسینی استرآبادی;
8 - شرح صحیفه، مولا بدیع هرندی;
9 - شرح صحیفه، مولا محمد تقی مجلسی اصفهانی، متوفای 1070 ه . ق;
10 - شرح صحیفه، سید جمال الدین کوکبانی، متوفای 1339 ه . ق;
11 - شرح صحیفه، مولا حبیب الله بن علی کاشانی;
12 - شرح صحیفه، شیخ حسن عباس بن محمد علی بلاغی نجفی، صاحب تنقیح المقال;
13 - شرح صحیفه، میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجی;
14 - شرح صحیفه، مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی;
15 - شرح صحیفه، محقق آقا حسین خوانساری، متوفای 1099 ه . ق;
16 - شرح صحیفه، مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانی اصفهانی، متوفای 1129;
17 - شرح صحیفه، سید حسین بن حسن بن ابوجعفر، متوفای 1001 ه . ق;
18 - شرح صحیفه، شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثی عاملی، پدر شیخ بهائی، متوفای 948;
19 - شرح صحیفه، مولا خلیل بن قاضی قزوینی;
20 - شرح صحیفه، سید محمد رضا اعرجی;
21 - شرح صحیفه، مولا رضا علی طالقانی;
22 - شرح صحیفه، مولا محمد سلیم رازی;
23 - شرح صحیفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی;
24 - شرح صحیفه، سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی;
25 - شرح صحیفه، مولا جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی;
26 - شرح صحیفه، مفتی میر عباس لکنهوئی;
27 - شرح صحیفه، مولا عبد الغفار رشتی;
28 - شرح صحیفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;
29 - شرح صحیفه، میرزا عبدالله افندی بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی، صاحب ریاض العلاء;
30 - شرح صحیفه، مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی، ساکن قم;
31 - شرح صحیفه، سید صدر الدین علی بن نظام الدین دشتکی شیرازی، متوفای 1120;
32 - شرح صحیفه، شیخ محقق نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالعالی کرکی، متوفای 940;
33 - شرح صحیفه، مولا مفسر ابوالحسن علی بن حسن زواری;
34 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی;
35 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی;
36 - شرح صحیفه، میرزا محمد علی بن نصیر چهار دهر رشتی، متوفای 1334;
37 - شرح صحیفه، شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشی بلخی;
38 - شرح صحیفه، ملا فتح الله خطاط;
39 - شرح صحیفه، شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی;
40 - شرح صحیفه، سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی زیدی، قرن سیزدهم;
41 - شرح صحیفه، سید محسن بن احمد شای، متوفای 1215;
42 - شرح صحیفه، میرزا محمد بن محمد مشهدی مؤلف تفسیر کنز الدقائق;
43 - شرح صحیفه، شیخ الاسلام بهاء الملة و الدین شیخ بهائی، متوفای 1030;
44 - شرح صحیفه، سید نعمت الله جزائری، متوفای 1112، این شرح به نام «نور الانوار» نامیده شده و نامبرده شرح دیگری بر صحیفه دارد که غیر آن است;
45 - شرح صحیفه، سید علیخان شیرازی، موسوم به «ریاض السالکین » که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است; (13)
و اما شروح معاصران:
46 - شرح صحیفه، سید علی نقی فیض الاسلام;
47 - فی ضلال الصحیفة السجادیة، از نویسنده پر تالیف مرحوم محمد جواد مغنیه;
48 - شرح صحیفه سجادیه، از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی;
49 - فی رحاب الصحیفة السجادیة، تالیف عباس علی موسوی لبنانی;
50 - دیار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;
51 - ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، امامی و آشتیانی;
52 - شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری;
53 - تلخیص الریاض، در سه جلد - که تلخیص «ریاض السالکین » است - ; از سید ابوالفضل حسینی;
آنچه گفته آمد، شروحی است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است، اما شروحی که بر برخی از دعاهای آن; مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر می کنیم .
آثار دیگر
آثار دیگری که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:
1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، که معجم الفاظ صحیفه است، از سید علی اکبر قرشی;
2 - الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، تالیف شیخ محمد حسین مظفر، که معجم موضوعی صحیفه است;
3 - قاموس الصحیفه، تالیف سید ابوالفضل حسینی، که شرح و توضیح اجمالی برخی از لغات صحیفه سجادیه است .
صحیفه های دیگر
گفتنی است که صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعای امام سجاد (ع) است که برخی از دعاهای آن جناب است، لذا برخی از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه های دیگری تدارک دیده اند که دعاهایی که در صحیفه موجود نیست، در آن گرد آورده اند . این صحیفه ها عبارت اند از:
1 - الصحیفة السجادیة الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است، این را دوم نامیده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملی صاحب وسائل الشیعه;
2 - الصحیفة السجادیة الثالثة، از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسی بن محمد صالح التبریزی اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلماء;
3 - الصحیفة السجادیة الرابعة، شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقی بن میرزا علی محمد نوری;
4 - الصحیفة السجادیة الخامسة ، تالیف سید محسن بن عبدالکریم بن علی امین عاملی;
5 - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانی الحائری;
مجموعه این صحائف به ضمیمه برخی از دعاهای دیگر امام سجاد (ع) در مجموعه ای کامل تحت عنوان «الصحیفة السجادیة الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدی (ع) قم منتشر شده که به حق کاری ارزشمند و شایسته تقدیر است .
بررسی مضامین بلند این صحیفه نورانی مجالی وسیع می طلبد که به یاری خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتوای دعای امامان (ع) سخن خواهیم گفت، برخی از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد . ان شاء الله .
ادامه دارد
پی نوشت ها:
1) شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 15، ص 18 .
2) مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 137 .
3) اسراء (17) آیه 88 .
4) حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 1، ص 18 و ص 19 .
5) حیاة الامام السجاد، ج 1، ص 117، (به نقل از الذریعة) .
6) امام چهارم، پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 121 .
7) الانوار القدسیه .
8) مقدمه صحیفه سجادیه .
9) رجال نجاشی، ص 426; الفهرست، ص 170; منتهی المقال، ج 5، ص 279 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 177 .
10) منتهی المقال، ج 5، ص 280 .
11) الذریعة، ج 15، ص 18 .
12) میرداماد، شرح صحیفه سجادیه، ص 45 .
13) الذریعة ج 13، ص 345 - 395; شرح مرحوم شعرانی، ص 12 - 14 و ترجمه و شرح صحیفه، واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 43 تا 47 .
لازم به توضیح است که در کتاب «حیاة الامام زین العابدین » جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح برای صحیفه ذکر کرده است .
در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسی در سیره امامان (ع) بررسی دعاها، اشک ها و گریه ها و مناجات های امامان است . در مقاله پیشین از برخی دعاهای معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنی داشته باشیم . اینک بحثی کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان می گذرانیم:
از گنجینه های ارزشمند دعاهای امامان (ع)، صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخی از دعاهای حضرت امام زین العابدین (ع) است . صحیفه سجادیه کانونی از معارف بلند الهی در ابواب مختلف است و در یک ارزیابی واقع بینانه می توان آن را ابزار رسای فرهنگی برای مقابله با هجوم فرهنگی دانست که خلفای ناشایست باب آن را گشوده بودند . بی تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگی در کنار گستره فرهنگی دیگر امامان نبود، این مهاجمان فرهنگی اثری از اسلام ناب محمدی (ص) باقی نمی گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهل بیت; 3 - زبور آل محمد (ص) (1).
نقل کرده اند که برخی از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمی نیست من هم می توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت، دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)
آری همان گونه که با کتاب عظیم وحی الهی کسی را یارای مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدی قرآن (3) هنوز کسی را یارای پاسخ گویی نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحی نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادی توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد .
صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت، فرمانروای جهان صدق و عشق، مولای عارفان روشن دل، و پیشوای عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - علیه السلام - است . این خزانه گنج های حکمت دارد و هر آنچه برای رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است .
صحیفه، مدرسه ای است که معلم آن امام چهارم - علیه السلام است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس می دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامی که باید برسد می رساند . «صحیفه » دریای پرخروش فیض الهی است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بیرون و اشیای پرقیمتش از حد احصاء خارج است . «صحیفه » خورشید پرفروغی است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد .
«صحیفه » آفتاب پرحرارت الهی است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین برای تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابدیت از فروغ بخشی باز نخواهد ماند .
«صحیفه » میزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستی از نادرستی، حیات از مرگ، دنیا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحیفه » چشمه فیض الهی، نجات دهنده از تباهی و رهاننده انسان از گمراهی است . «صحیفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ایجاد کننده محبت، سازنده شخصیت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است . «صحیفه » ؟ طبیب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذرای دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقایق، دوای درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است . «صحیفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تیز پروازان، نوای نای دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بی پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است . . .» (4)
«صحیفه سجادیه » فقط کتاب دعا نیست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .
سند صحیفه سجادیه
در بررسی متونی که از امامان (ع) به ما رسیده است، باید دو محور مورد بررسی قرار گیرد: 1 - سند; 2 - متن .
این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی و عمق متن نیز می تواند دلیلی روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم تردیدی نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس دیگر را یارای انشای این مضامین بلند نیست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
«ان سند الصحیفة قطعی لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الی حد الیقین مضافا الی بلاغتها الفائقة التی لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم . . . ; (5) همانا سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»
طنطاوی در این باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق; (6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است .»
فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی; مؤلف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه می گوید:
زبوره نور رواق العظمة
یفوق کل الزبر المعظمة
زبوره فی الحمد والتمجید
زینة عرش ربه المجید
فیه من الاخلاص والتوحید
ما لا تری علیه من مزید (7)
زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب های بلند دیگران برتر است . صحیفه او در حمد و ستایش خداوند، زینت عرش خدای بلند مرتبه است . در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمی توان گفت .»
اما از جهت سند، راوی صحیفه «متوکل بن هرون » است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین (ع) گرفته است . او می گوید در آستانه سفری که یحیی به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، او بسته ای را باز کرد، صحیفه ای بیرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گریست، صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در حفظ و نگهداری آن بکوشی . بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند . متوکل بن هرون می گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسیدم . صحیفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعای جدم علی بن الحسین (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام بیاور . اسماعیل صحیفه ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املای جدم علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . متوکل گوید از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم .» (8)
متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویی از یحیی نیست . (9) غالب علمای رجال سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است (10) و همین برای وثاقت کافی است، زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست . بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است . در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیاری نقل کنند و اجازات فراوانی در نقل آن بدهند .
علامه فقید، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر (ع) و زید شهید منتهی می شود که آن دو بزرگوار از علی بن الحسین (ع) نقل کرده اند . سپس می نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)
محقق بزرگ، سید محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خویش بر صحیفه می نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)
شروح صحیفه
شروح فراوانی که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است، گویای عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانی است . برخی از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:
1 - شرح صحیفه، اثر میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری، ملقب به وثوق الحکماء، متوفای 1358;
2 - شرح صحیفه، نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم، متوفای 1149;
3 - شرح صحیفه، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمی صاحب المصباح، متوفای 1905 هجری قمری;
4 - شرح صحیفه، مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفای 1140 ه . ق;
5 - شرح صحیفه، میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی;
6 - شرح صحیفه، علامه محمد باقر مجلسی;
7 - شرح صحیفه، محقق داماد، میر باقر حسینی استرآبادی;
8 - شرح صحیفه، مولا بدیع هرندی;
9 - شرح صحیفه، مولا محمد تقی مجلسی اصفهانی، متوفای 1070 ه . ق;
10 - شرح صحیفه، سید جمال الدین کوکبانی، متوفای 1339 ه . ق;
11 - شرح صحیفه، مولا حبیب الله بن علی کاشانی;
12 - شرح صحیفه، شیخ حسن عباس بن محمد علی بلاغی نجفی، صاحب تنقیح المقال;
13 - شرح صحیفه، میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجی;
14 - شرح صحیفه، مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی;
15 - شرح صحیفه، محقق آقا حسین خوانساری، متوفای 1099 ه . ق;
16 - شرح صحیفه، مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانی اصفهانی، متوفای 1129;
17 - شرح صحیفه، سید حسین بن حسن بن ابوجعفر، متوفای 1001 ه . ق;
18 - شرح صحیفه، شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثی عاملی، پدر شیخ بهائی، متوفای 948;
19 - شرح صحیفه، مولا خلیل بن قاضی قزوینی;
20 - شرح صحیفه، سید محمد رضا اعرجی;
21 - شرح صحیفه، مولا رضا علی طالقانی;
22 - شرح صحیفه، مولا محمد سلیم رازی;
23 - شرح صحیفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی;
24 - شرح صحیفه، سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی;
25 - شرح صحیفه، مولا جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی;
26 - شرح صحیفه، مفتی میر عباس لکنهوئی;
27 - شرح صحیفه، مولا عبد الغفار رشتی;
28 - شرح صحیفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;
29 - شرح صحیفه، میرزا عبدالله افندی بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی، صاحب ریاض العلاء;
30 - شرح صحیفه، مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی، ساکن قم;
31 - شرح صحیفه، سید صدر الدین علی بن نظام الدین دشتکی شیرازی، متوفای 1120;
32 - شرح صحیفه، شیخ محقق نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالعالی کرکی، متوفای 940;
33 - شرح صحیفه، مولا مفسر ابوالحسن علی بن حسن زواری;
34 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی;
35 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی;
36 - شرح صحیفه، میرزا محمد علی بن نصیر چهار دهر رشتی، متوفای 1334;
37 - شرح صحیفه، شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشی بلخی;
38 - شرح صحیفه، ملا فتح الله خطاط;
39 - شرح صحیفه، شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی;
40 - شرح صحیفه، سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی زیدی، قرن سیزدهم;
41 - شرح صحیفه، سید محسن بن احمد شای، متوفای 1215;
42 - شرح صحیفه، میرزا محمد بن محمد مشهدی مؤلف تفسیر کنز الدقائق;
43 - شرح صحیفه، شیخ الاسلام بهاء الملة و الدین شیخ بهائی، متوفای 1030;
44 - شرح صحیفه، سید نعمت الله جزائری، متوفای 1112، این شرح به نام «نور الانوار» نامیده شده و نامبرده شرح دیگری بر صحیفه دارد که غیر آن است;
45 - شرح صحیفه، سید علیخان شیرازی، موسوم به «ریاض السالکین » که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است; (13)
و اما شروح معاصران:
46 - شرح صحیفه، سید علی نقی فیض الاسلام;
47 - فی ضلال الصحیفة السجادیة، از نویسنده پر تالیف مرحوم محمد جواد مغنیه;
48 - شرح صحیفه سجادیه، از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی;
49 - فی رحاب الصحیفة السجادیة، تالیف عباس علی موسوی لبنانی;
50 - دیار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;
51 - ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، امامی و آشتیانی;
52 - شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری;
53 - تلخیص الریاض، در سه جلد - که تلخیص «ریاض السالکین » است - ; از سید ابوالفضل حسینی;
آنچه گفته آمد، شروحی است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است، اما شروحی که بر برخی از دعاهای آن; مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر می کنیم .
آثار دیگر
آثار دیگری که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:
1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، که معجم الفاظ صحیفه است، از سید علی اکبر قرشی;
2 - الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، تالیف شیخ محمد حسین مظفر، که معجم موضوعی صحیفه است;
3 - قاموس الصحیفه، تالیف سید ابوالفضل حسینی، که شرح و توضیح اجمالی برخی از لغات صحیفه سجادیه است .
صحیفه های دیگر
گفتنی است که صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعای امام سجاد (ع) است که برخی از دعاهای آن جناب است، لذا برخی از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه های دیگری تدارک دیده اند که دعاهایی که در صحیفه موجود نیست، در آن گرد آورده اند . این صحیفه ها عبارت اند از:
1 - الصحیفة السجادیة الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است، این را دوم نامیده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملی صاحب وسائل الشیعه;
2 - الصحیفة السجادیة الثالثة، از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسی بن محمد صالح التبریزی اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلماء;
3 - الصحیفة السجادیة الرابعة، شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقی بن میرزا علی محمد نوری;
4 - الصحیفة السجادیة الخامسة ، تالیف سید محسن بن عبدالکریم بن علی امین عاملی;
5 - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانی الحائری;
مجموعه این صحائف به ضمیمه برخی از دعاهای دیگر امام سجاد (ع) در مجموعه ای کامل تحت عنوان «الصحیفة السجادیة الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدی (ع) قم منتشر شده که به حق کاری ارزشمند و شایسته تقدیر است .
بررسی مضامین بلند این صحیفه نورانی مجالی وسیع می طلبد که به یاری خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتوای دعای امامان (ع) سخن خواهیم گفت، برخی از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد . ان شاء الله .
ادامه دارد
پی نوشت ها:
1) شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 15، ص 18 .
2) مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 137 .
3) اسراء (17) آیه 88 .
4) حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 1، ص 18 و ص 19 .
5) حیاة الامام السجاد، ج 1، ص 117، (به نقل از الذریعة) .
6) امام چهارم، پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 121 .
7) الانوار القدسیه .
8) مقدمه صحیفه سجادیه .
9) رجال نجاشی، ص 426; الفهرست، ص 170; منتهی المقال، ج 5، ص 279 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 177 .
10) منتهی المقال، ج 5، ص 280 .
11) الذریعة، ج 15، ص 18 .
12) میرداماد، شرح صحیفه سجادیه، ص 45 .
13) الذریعة ج 13، ص 345 - 395; شرح مرحوم شعرانی، ص 12 - 14 و ترجمه و شرح صحیفه، واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 43 تا 47 .
لازم به توضیح است که در کتاب «حیاة الامام زین العابدین » جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح برای صحیفه ذکر کرده است .
در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسی در سیره امامان (ع) بررسی دعاها، اشک ها و گریه ها و مناجات های امامان است . در مقاله پیشین از برخی دعاهای معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنی داشته باشیم . اینک بحثی کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان می گذرانیم:
از گنجینه های ارزشمند دعاهای امامان (ع)، صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخی از دعاهای حضرت امام زین العابدین (ع) است . صحیفه سجادیه کانونی از معارف بلند الهی در ابواب مختلف است و در یک ارزیابی واقع بینانه می توان آن را ابزار رسای فرهنگی برای مقابله با هجوم فرهنگی دانست که خلفای ناشایست باب آن را گشوده بودند . بی تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگی در کنار گستره فرهنگی دیگر امامان نبود، این مهاجمان فرهنگی اثری از اسلام ناب محمدی (ص) باقی نمی گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهل بیت; 3 - زبور آل محمد (ص) (1).
نقل کرده اند که برخی از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمی نیست من هم می توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت، دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)
آری همان گونه که با کتاب عظیم وحی الهی کسی را یارای مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدی قرآن (3) هنوز کسی را یارای پاسخ گویی نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحی نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادی توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد .
صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت، فرمانروای جهان صدق و عشق، مولای عارفان روشن دل، و پیشوای عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - علیه السلام - است . این خزانه گنج های حکمت دارد و هر آنچه برای رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است .
صحیفه، مدرسه ای است که معلم آن امام چهارم - علیه السلام است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس می دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامی که باید برسد می رساند . «صحیفه » دریای پرخروش فیض الهی است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بیرون و اشیای پرقیمتش از حد احصاء خارج است . «صحیفه » خورشید پرفروغی است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد .
«صحیفه » آفتاب پرحرارت الهی است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین برای تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابدیت از فروغ بخشی باز نخواهد ماند .
«صحیفه » میزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستی از نادرستی، حیات از مرگ، دنیا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحیفه » چشمه فیض الهی، نجات دهنده از تباهی و رهاننده انسان از گمراهی است . «صحیفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ایجاد کننده محبت، سازنده شخصیت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است . «صحیفه » ؟ طبیب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذرای دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقایق، دوای درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است . «صحیفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تیز پروازان، نوای نای دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بی پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است . . .» (4)
«صحیفه سجادیه » فقط کتاب دعا نیست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .
سند صحیفه سجادیه
در بررسی متونی که از امامان (ع) به ما رسیده است، باید دو محور مورد بررسی قرار گیرد: 1 - سند; 2 - متن .
این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی و عمق متن نیز می تواند دلیلی روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم تردیدی نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس دیگر را یارای انشای این مضامین بلند نیست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
«ان سند الصحیفة قطعی لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الی حد الیقین مضافا الی بلاغتها الفائقة التی لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم . . . ; (5) همانا سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»
طنطاوی در این باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق; (6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است .»
فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی; مؤلف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه می گوید:
زبوره نور رواق العظمة
یفوق کل الزبر المعظمة
زبوره فی الحمد والتمجید
زینة عرش ربه المجید
فیه من الاخلاص والتوحید
ما لا تری علیه من مزید (7)
زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب های بلند دیگران برتر است . صحیفه او در حمد و ستایش خداوند، زینت عرش خدای بلند مرتبه است . در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمی توان گفت .»
اما از جهت سند، راوی صحیفه «متوکل بن هرون » است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین (ع) گرفته است . او می گوید در آستانه سفری که یحیی به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، او بسته ای را باز کرد، صحیفه ای بیرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گریست، صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در حفظ و نگهداری آن بکوشی . بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند . متوکل بن هرون می گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسیدم . صحیفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعای جدم علی بن الحسین (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام بیاور . اسماعیل صحیفه ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املای جدم علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . متوکل گوید از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم .» (8)
متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویی از یحیی نیست . (9) غالب علمای رجال سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است (10) و همین برای وثاقت کافی است، زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست . بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است . در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیاری نقل کنند و اجازات فراوانی در نقل آن بدهند .
علامه فقید، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر (ع) و زید شهید منتهی می شود که آن دو بزرگوار از علی بن الحسین (ع) نقل کرده اند . سپس می نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)
محقق بزرگ، سید محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خویش بر صحیفه می نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)
شروح صحیفه
شروح فراوانی که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است، گویای عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانی است . برخی از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:
1 - شرح صحیفه، اثر میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری، ملقب به وثوق الحکماء، متوفای 1358;
2 - شرح صحیفه، نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم، متوفای 1149;
3 - شرح صحیفه، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمی صاحب المصباح، متوفای 1905 هجری قمری;
4 - شرح صحیفه، مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفای 1140 ه . ق;
5 - شرح صحیفه، میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی;
6 - شرح صحیفه، علامه محمد باقر مجلسی;
7 - شرح صحیفه، محقق داماد، میر باقر حسینی استرآبادی;
8 - شرح صحیفه، مولا بدیع هرندی;
9 - شرح صحیفه، مولا محمد تقی مجلسی اصفهانی، متوفای 1070 ه . ق;
10 - شرح صحیفه، سید جمال الدین کوکبانی، متوفای 1339 ه . ق;
11 - شرح صحیفه، مولا حبیب الله بن علی کاشانی;
12 - شرح صحیفه، شیخ حسن عباس بن محمد علی بلاغی نجفی، صاحب تنقیح المقال;
13 - شرح صحیفه، میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجی;
14 - شرح صحیفه، مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی;
15 - شرح صحیفه، محقق آقا حسین خوانساری، متوفای 1099 ه . ق;
16 - شرح صحیفه، مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانی اصفهانی، متوفای 1129;
17 - شرح صحیفه، سید حسین بن حسن بن ابوجعفر، متوفای 1001 ه . ق;
18 - شرح صحیفه، شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثی عاملی، پدر شیخ بهائی، متوفای 948;
19 - شرح صحیفه، مولا خلیل بن قاضی قزوینی;
20 - شرح صحیفه، سید محمد رضا اعرجی;
21 - شرح صحیفه، مولا رضا علی طالقانی;
22 - شرح صحیفه، مولا محمد سلیم رازی;
23 - شرح صحیفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی;
24 - شرح صحیفه، سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی;
25 - شرح صحیفه، مولا جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی;
26 - شرح صحیفه، مفتی میر عباس لکنهوئی;
27 - شرح صحیفه، مولا عبد الغفار رشتی;
28 - شرح صحیفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;
29 - شرح صحیفه، میرزا عبدالله افندی بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی، صاحب ریاض العلاء;
30 - شرح صحیفه، مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی، ساکن قم;
31 - شرح صحیفه، سید صدر الدین علی بن نظام الدین دشتکی شیرازی، متوفای 1120;
32 - شرح صحیفه، شیخ محقق نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالعالی کرکی، متوفای 940;
33 - شرح صحیفه، مولا مفسر ابوالحسن علی بن حسن زواری;
34 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی;
35 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی;
36 - شرح صحیفه، میرزا محمد علی بن نصیر چهار دهر رشتی، متوفای 1334;
37 - شرح صحیفه، شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشی بلخی;
38 - شرح صحیفه، ملا فتح الله خطاط;
39 - شرح صحیفه، شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی;
40 - شرح صحیفه، سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی زیدی، قرن سیزدهم;
41 - شرح صحیفه، سید محسن بن احمد شای، متوفای 1215;
42 - شرح صحیفه، میرزا محمد بن محمد مشهدی مؤلف تفسیر کنز الدقائق;
43 - شرح صحیفه، شیخ الاسلام بهاء الملة و الدین شیخ بهائی، متوفای 1030;
44 - شرح صحیفه، سید نعمت الله جزائری، متوفای 1112، این شرح به نام «نور الانوار» نامیده شده و نامبرده شرح دیگری بر صحیفه دارد که غیر آن است;
45 - شرح صحیفه، سید علیخان شیرازی، موسوم به «ریاض السالکین » که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است; (13)
و اما شروح معاصران:
46 - شرح صحیفه، سید علی نقی فیض الاسلام;
47 - فی ضلال الصحیفة السجادیة، از نویسنده پر تالیف مرحوم محمد جواد مغنیه;
48 - شرح صحیفه سجادیه، از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی;
49 - فی رحاب الصحیفة السجادیة، تالیف عباس علی موسوی لبنانی;
50 - دیار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;
51 - ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، امامی و آشتیانی;
52 - شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری;
53 - تلخیص الریاض، در سه جلد - که تلخیص «ریاض السالکین » است - ; از سید ابوالفضل حسینی;
آنچه گفته آمد، شروحی است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است، اما شروحی که بر برخی از دعاهای آن; مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر می کنیم .
آثار دیگر
آثار دیگری که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:
1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، که معجم الفاظ صحیفه است، از سید علی اکبر قرشی;
2 - الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، تالیف شیخ محمد حسین مظفر، که معجم موضوعی صحیفه است;
3 - قاموس الصحیفه، تالیف سید ابوالفضل حسینی، که شرح و توضیح اجمالی برخی از لغات صحیفه سجادیه است .
صحیفه های دیگر
گفتنی است که صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعای امام سجاد (ع) است که برخی از دعاهای آن جناب است، لذا برخی از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه های دیگری تدارک دیده اند که دعاهایی که در صحیفه موجود نیست، در آن گرد آورده اند . این صحیفه ها عبارت اند از:
1 - الصحیفة السجادیة الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است، این را دوم نامیده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملی صاحب وسائل الشیعه;
2 - الصحیفة السجادیة الثالثة، از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسی بن محمد صالح التبریزی اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلماء;
3 - الصحیفة السجادیة الرابعة، شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقی بن میرزا علی محمد نوری;
4 - الصحیفة السجادیة الخامسة ، تالیف سید محسن بن عبدالکریم بن علی امین عاملی;
5 - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانی الحائری;
مجموعه این صحائف به ضمیمه برخی از دعاهای دیگر امام سجاد (ع) در مجموعه ای کامل تحت عنوان «الصحیفة السجادیة الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدی (ع) قم منتشر شده که به حق کاری ارزشمند و شایسته تقدیر است .
بررسی مضامین بلند این صحیفه نورانی مجالی وسیع می طلبد که به یاری خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتوای دعای امامان (ع) سخن خواهیم گفت، برخی از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد . ان شاء الله .
ادامه دارد
پی نوشت ها:
1) شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 15، ص 18 .
2) مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 137 .
3) اسراء (17) آیه 88 .
4) حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 1، ص 18 و ص 19 .
5) حیاة الامام السجاد، ج 1، ص 117، (به نقل از الذریعة) .
6) امام چهارم، پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 121 .
7) الانوار القدسیه .
8) مقدمه صحیفه سجادیه .
9) رجال نجاشی، ص 426; الفهرست، ص 170; منتهی المقال، ج 5، ص 279 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 177 .
10) منتهی المقال، ج 5، ص 280 .
11) الذریعة، ج 15، ص 18 .
12) میرداماد، شرح صحیفه سجادیه، ص 45 .
13) الذریعة ج 13، ص 345 - 395; شرح مرحوم شعرانی، ص 12 - 14 و ترجمه و شرح صحیفه، واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 43 تا 47 .
لازم به توضیح است که در کتاب «حیاة الامام زین العابدین » جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح برای صحیفه ذکر کرده است .
در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسی در سیره امامان (ع) بررسی دعاها، اشک ها و گریه ها و مناجات های امامان است . در مقاله پیشین از برخی دعاهای معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنی داشته باشیم . اینک بحثی کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان می گذرانیم:
از گنجینه های ارزشمند دعاهای امامان (ع)، صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخی از دعاهای حضرت امام زین العابدین (ع) است . صحیفه سجادیه کانونی از معارف بلند الهی در ابواب مختلف است و در یک ارزیابی واقع بینانه می توان آن را ابزار رسای فرهنگی برای مقابله با هجوم فرهنگی دانست که خلفای ناشایست باب آن را گشوده بودند . بی تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگی در کنار گستره فرهنگی دیگر امامان نبود، این مهاجمان فرهنگی اثری از اسلام ناب محمدی (ص) باقی نمی گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهل بیت; 3 - زبور آل محمد (ص) (1).
نقل کرده اند که برخی از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمی نیست من هم می توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت، دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)
آری همان گونه که با کتاب عظیم وحی الهی کسی را یارای مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدی قرآن (3) هنوز کسی را یارای پاسخ گویی نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحی نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادی توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد .
صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت، فرمانروای جهان صدق و عشق، مولای عارفان روشن دل، و پیشوای عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - علیه السلام - است . این خزانه گنج های حکمت دارد و هر آنچه برای رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است .
صحیفه، مدرسه ای است که معلم آن امام چهارم - علیه السلام است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس می دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامی که باید برسد می رساند . «صحیفه » دریای پرخروش فیض الهی است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بیرون و اشیای پرقیمتش از حد احصاء خارج است . «صحیفه » خورشید پرفروغی است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد .
«صحیفه » آفتاب پرحرارت الهی است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین برای تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابدیت از فروغ بخشی باز نخواهد ماند .
«صحیفه » میزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستی از نادرستی، حیات از مرگ، دنیا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحیفه » چشمه فیض الهی، نجات دهنده از تباهی و رهاننده انسان از گمراهی است . «صحیفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ایجاد کننده محبت، سازنده شخصیت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است . «صحیفه » ؟ طبیب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذرای دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقایق، دوای درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است . «صحیفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تیز پروازان، نوای نای دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بی پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است . . .» (4)
«صحیفه سجادیه » فقط کتاب دعا نیست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .
سند صحیفه سجادیه
در بررسی متونی که از امامان (ع) به ما رسیده است، باید دو محور مورد بررسی قرار گیرد: 1 - سند; 2 - متن .
این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی و عمق متن نیز می تواند دلیلی روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم تردیدی نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس دیگر را یارای انشای این مضامین بلند نیست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
«ان سند الصحیفة قطعی لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الی حد الیقین مضافا الی بلاغتها الفائقة التی لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم . . . ; (5) همانا سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»
طنطاوی در این باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق; (6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است .»
فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی; مؤلف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه می گوید:
زبوره نور رواق العظمة
یفوق کل الزبر المعظمة
زبوره فی الحمد والتمجید
زینة عرش ربه المجید
فیه من الاخلاص والتوحید
ما لا تری علیه من مزید (7)
زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب های بلند دیگران برتر است . صحیفه او در حمد و ستایش خداوند، زینت عرش خدای بلند مرتبه است . در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمی توان گفت .»
اما از جهت سند، راوی صحیفه «متوکل بن هرون » است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین (ع) گرفته است . او می گوید در آستانه سفری که یحیی به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، او بسته ای را باز کرد، صحیفه ای بیرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گریست، صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در حفظ و نگهداری آن بکوشی . بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند . متوکل بن هرون می گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسیدم . صحیفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعای جدم علی بن الحسین (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام بیاور . اسماعیل صحیفه ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املای جدم علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . متوکل گوید از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم .» (8)
متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویی از یحیی نیست . (9) غالب علمای رجال سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است (10) و همین برای وثاقت کافی است، زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست . بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است . در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیاری نقل کنند و اجازات فراوانی در نقل آن بدهند .
علامه فقید، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر (ع) و زید شهید منتهی می شود که آن دو بزرگوار از علی بن الحسین (ع) نقل کرده اند . سپس می نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)
محقق بزرگ، سید محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خویش بر صحیفه می نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)
شروح صحیفه
شروح فراوانی که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است، گویای عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانی است . برخی از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:
1 - شرح صحیفه، اثر میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری، ملقب به وثوق الحکماء، متوفای 1358;
2 - شرح صحیفه، نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم، متوفای 1149;
3 - شرح صحیفه، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمی صاحب المصباح، متوفای 1905 هجری قمری;
4 - شرح صحیفه، مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفای 1140 ه . ق;
5 - شرح صحیفه، میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی;
6 - شرح صحیفه، علامه محمد باقر مجلسی;
7 - شرح صحیفه، محقق داماد، میر باقر حسینی استرآبادی;
8 - شرح صحیفه، مولا بدیع هرندی;
9 - شرح صحیفه، مولا محمد تقی مجلسی اصفهانی، متوفای 1070 ه . ق;
10 - شرح صحیفه، سید جمال الدین کوکبانی، متوفای 1339 ه . ق;
11 - شرح صحیفه، مولا حبیب الله بن علی کاشانی;
12 - شرح صحیفه، شیخ حسن عباس بن محمد علی بلاغی نجفی، صاحب تنقیح المقال;
13 - شرح صحیفه، میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجی;
14 - شرح صحیفه، مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی;
15 - شرح صحیفه، محقق آقا حسین خوانساری، متوفای 1099 ه . ق;
16 - شرح صحیفه، مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانی اصفهانی، متوفای 1129;
17 - شرح صحیفه، سید حسین بن حسن بن ابوجعفر، متوفای 1001 ه . ق;
18 - شرح صحیفه، شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثی عاملی، پدر شیخ بهائی، متوفای 948;
19 - شرح صحیفه، مولا خلیل بن قاضی قزوینی;
20 - شرح صحیفه، سید محمد رضا اعرجی;
21 - شرح صحیفه، مولا رضا علی طالقانی;
22 - شرح صحیفه، مولا محمد سلیم رازی;
23 - شرح صحیفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی;
24 - شرح صحیفه، سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی;
25 - شرح صحیفه، مولا جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی;
26 - شرح صحیفه، مفتی میر عباس لکنهوئی;
27 - شرح صحیفه، مولا عبد الغفار رشتی;
28 - شرح صحیفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;
29 - شرح صحیفه، میرزا عبدالله افندی بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی، صاحب ریاض العلاء;
30 - شرح صحیفه، مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی، ساکن قم;
31 - شرح صحیفه، سید صدر الدین علی بن نظام الدین دشتکی شیرازی، متوفای 1120;
32 - شرح صحیفه، شیخ محقق نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالعالی کرکی، متوفای 940;
33 - شرح صحیفه، مولا مفسر ابوالحسن علی بن حسن زواری;
34 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی;
35 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی;
36 - شرح صحیفه، میرزا محمد علی بن نصیر چهار دهر رشتی، متوفای 1334;
37 - شرح صحیفه، شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشی بلخی;
38 - شرح صحیفه، ملا فتح الله خطاط;
39 - شرح صحیفه، شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی;
40 - شرح صحیفه، سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی زیدی، قرن سیزدهم;
41 - شرح صحیفه، سید محسن بن احمد شای، متوفای 1215;
42 - شرح صحیفه، میرزا محمد بن محمد مشهدی مؤلف تفسیر کنز الدقائق;
43 - شرح صحیفه، شیخ الاسلام بهاء الملة و الدین شیخ بهائی، متوفای 1030;
44 - شرح صحیفه، سید نعمت الله جزائری، متوفای 1112، این شرح به نام «نور الانوار» نامیده شده و نامبرده شرح دیگری بر صحیفه دارد که غیر آن است;
45 - شرح صحیفه، سید علیخان شیرازی، موسوم به «ریاض السالکین » که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است; (13)
و اما شروح معاصران:
46 - شرح صحیفه، سید علی نقی فیض الاسلام;
47 - فی ضلال الصحیفة السجادیة، از نویسنده پر تالیف مرحوم محمد جواد مغنیه;
48 - شرح صحیفه سجادیه، از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی;
49 - فی رحاب الصحیفة السجادیة، تالیف عباس علی موسوی لبنانی;
50 - دیار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;
51 - ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، امامی و آشتیانی;
52 - شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری;
53 - تلخیص الریاض، در سه جلد - که تلخیص «ریاض السالکین » است - ; از سید ابوالفضل حسینی;
آنچه گفته آمد، شروحی است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است، اما شروحی که بر برخی از دعاهای آن; مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر می کنیم .
آثار دیگر
آثار دیگری که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:
1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، که معجم الفاظ صحیفه است، از سید علی اکبر قرشی;
2 - الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، تالیف شیخ محمد حسین مظفر، که معجم موضوعی صحیفه است;
3 - قاموس الصحیفه، تالیف سید ابوالفضل حسینی، که شرح و توضیح اجمالی برخی از لغات صحیفه سجادیه است .
صحیفه های دیگر
گفتنی است که صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعای امام سجاد (ع) است که برخی از دعاهای آن جناب است، لذا برخی از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه های دیگری تدارک دیده اند که دعاهایی که در صحیفه موجود نیست، در آن گرد آورده اند . این صحیفه ها عبارت اند از:
1 - الصحیفة السجادیة الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است، این را دوم نامیده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملی صاحب وسائل الشیعه;
2 - الصحیفة السجادیة الثالثة، از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسی بن محمد صالح التبریزی اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلماء;
3 - الصحیفة السجادیة الرابعة، شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقی بن میرزا علی محمد نوری;
4 - الصحیفة السجادیة الخامسة ، تالیف سید محسن بن عبدالکریم بن علی امین عاملی;
5 - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانی الحائری;
مجموعه این صحائف به ضمیمه برخی از دعاهای دیگر امام سجاد (ع) در مجموعه ای کامل تحت عنوان «الصحیفة السجادیة الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدی (ع) قم منتشر شده که به حق کاری ارزشمند و شایسته تقدیر است .
بررسی مضامین بلند این صحیفه نورانی مجالی وسیع می طلبد که به یاری خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتوای دعای امامان (ع) سخن خواهیم گفت، برخی از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد . ان شاء الله .
ادامه دارد
پی نوشت ها:
1) شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 15، ص 18 .
2) مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 137 .
3) اسراء (17) آیه 88 .
4) حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 1، ص 18 و ص 19 .
5) حیاة الامام السجاد، ج 1، ص 117، (به نقل از الذریعة) .
6) امام چهارم، پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 121 .
7) الانوار القدسیه .
8) مقدمه صحیفه سجادیه .
9) رجال نجاشی، ص 426; الفهرست، ص 170; منتهی المقال، ج 5، ص 279 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 177 .
10) منتهی المقال، ج 5، ص 280 .
11) الذریعة، ج 15، ص 18 .
12) میرداماد، شرح صحیفه سجادیه، ص 45 .
13) الذریعة ج 13، ص 345 - 395; شرح مرحوم شعرانی، ص 12 - 14 و ترجمه و شرح صحیفه، واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 43 تا 47 .
لازم به توضیح است که در کتاب «حیاة الامام زین العابدین » جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح برای صحیفه ذکر کرده است .
در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسی در سیره امامان (ع) بررسی دعاها، اشک ها و گریه ها و مناجات های امامان است . در مقاله پیشین از برخی دعاهای معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنی داشته باشیم . اینک بحثی کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان می گذرانیم:
از گنجینه های ارزشمند دعاهای امامان (ع)، صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخی از دعاهای حضرت امام زین العابدین (ع) است . صحیفه سجادیه کانونی از معارف بلند الهی در ابواب مختلف است و در یک ارزیابی واقع بینانه می توان آن را ابزار رسای فرهنگی برای مقابله با هجوم فرهنگی دانست که خلفای ناشایست باب آن را گشوده بودند . بی تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگی در کنار گستره فرهنگی دیگر امامان نبود، این مهاجمان فرهنگی اثری از اسلام ناب محمدی (ص) باقی نمی گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهل بیت; 3 - زبور آل محمد (ص) (1).
نقل کرده اند که برخی از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمی نیست من هم می توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت، دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)
آری همان گونه که با کتاب عظیم وحی الهی کسی را یارای مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدی قرآن (3) هنوز کسی را یارای پاسخ گویی نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحی نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادی توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد .
صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت، فرمانروای جهان صدق و عشق، مولای عارفان روشن دل، و پیشوای عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - علیه السلام - است . این خزانه گنج های حکمت دارد و هر آنچه برای رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است .
صحیفه، مدرسه ای است که معلم آن امام چهارم - علیه السلام است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس می دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامی که باید برسد می رساند . «صحیفه » دریای پرخروش فیض الهی است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بیرون و اشیای پرقیمتش از حد احصاء خارج است . «صحیفه » خورشید پرفروغی است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد .
«صحیفه » آفتاب پرحرارت الهی است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین برای تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابدیت از فروغ بخشی باز نخواهد ماند .
«صحیفه » میزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستی از نادرستی، حیات از مرگ، دنیا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحیفه » چشمه فیض الهی، نجات دهنده از تباهی و رهاننده انسان از گمراهی است . «صحیفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ایجاد کننده محبت، سازنده شخصیت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است . «صحیفه » ؟ طبیب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذرای دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقایق، دوای درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است . «صحیفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تیز پروازان، نوای نای دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بی پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است . . .» (4)
«صحیفه سجادیه » فقط کتاب دعا نیست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .
سند صحیفه سجادیه
در بررسی متونی که از امامان (ع) به ما رسیده است، باید دو محور مورد بررسی قرار گیرد: 1 - سند; 2 - متن .
این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی و عمق متن نیز می تواند دلیلی روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم تردیدی نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس دیگر را یارای انشای این مضامین بلند نیست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
«ان سند الصحیفة قطعی لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الی حد الیقین مضافا الی بلاغتها الفائقة التی لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم . . . ; (5) همانا سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»
طنطاوی در این باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق; (6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است .»
فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی; مؤلف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه می گوید:
زبوره نور رواق العظمة
یفوق کل الزبر المعظمة
زبوره فی الحمد والتمجید
زینة عرش ربه المجید
فیه من الاخلاص والتوحید
ما لا تری علیه من مزید (7)
زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب های بلند دیگران برتر است . صحیفه او در حمد و ستایش خداوند، زینت عرش خدای بلند مرتبه است . در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمی توان گفت .»
اما از جهت سند، راوی صحیفه «متوکل بن هرون » است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین (ع) گرفته است . او می گوید در آستانه سفری که یحیی به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، او بسته ای را باز کرد، صحیفه ای بیرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گریست، صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در حفظ و نگهداری آن بکوشی . بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند . متوکل بن هرون می گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسیدم . صحیفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعای جدم علی بن الحسین (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام بیاور . اسماعیل صحیفه ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املای جدم علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . متوکل گوید از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم .» (8)
متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویی از یحیی نیست . (9) غالب علمای رجال سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است (10) و همین برای وثاقت کافی است، زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست . بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است . در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیاری نقل کنند و اجازات فراوانی در نقل آن بدهند .
علامه فقید، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر (ع) و زید شهید منتهی می شود که آن دو بزرگوار از علی بن الحسین (ع) نقل کرده اند . سپس می نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)
محقق بزرگ، سید محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خویش بر صحیفه می نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)
شروح صحیفه
شروح فراوانی که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است، گویای عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانی است . برخی از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:
1 - شرح صحیفه، اثر میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری، ملقب به وثوق الحکماء، متوفای 1358;
2 - شرح صحیفه، نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم، متوفای 1149;
3 - شرح صحیفه، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمی صاحب المصباح، متوفای 1905 هجری قمری;
4 - شرح صحیفه، مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفای 1140 ه . ق;
5 - شرح صحیفه، میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی;
6 - شرح صحیفه، علامه محمد باقر مجلسی;
7 - شرح صحیفه، محقق داماد، میر باقر حسینی استرآبادی;
8 - شرح صحیفه، مولا بدیع هرندی;
9 - شرح صحیفه، مولا محمد تقی مجلسی اصفهانی، متوفای 1070 ه . ق;
10 - شرح صحیفه، سید جمال الدین کوکبانی، متوفای 1339 ه . ق;
11 - شرح صحیفه، مولا حبیب الله بن علی کاشانی;
12 - شرح صحیفه، شیخ حسن عباس بن محمد علی بلاغی نجفی، صاحب تنقیح المقال;
13 - شرح صحیفه، میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجی;
14 - شرح صحیفه، مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی;
15 - شرح صحیفه، محقق آقا حسین خوانساری، متوفای 1099 ه . ق;
16 - شرح صحیفه، مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانی اصفهانی، متوفای 1129;
17 - شرح صحیفه، سید حسین بن حسن بن ابوجعفر، متوفای 1001 ه . ق;
18 - شرح صحیفه، شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثی عاملی، پدر شیخ بهائی، متوفای 948;
19 - شرح صحیفه، مولا خلیل بن قاضی قزوینی;
20 - شرح صحیفه، سید محمد رضا اعرجی;
21 - شرح صحیفه، مولا رضا علی طالقانی;
22 - شرح صحیفه، مولا محمد سلیم رازی;
23 - شرح صحیفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی;
24 - شرح صحیفه، سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی;
25 - شرح صحیفه، مولا جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی;
26 - شرح صحیفه، مفتی میر عباس لکنهوئی;
27 - شرح صحیفه، مولا عبد الغفار رشتی;
28 - شرح صحیفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;
29 - شرح صحیفه، میرزا عبدالله افندی بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی، صاحب ریاض العلاء;
30 - شرح صحیفه، مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی، ساکن قم;
31 - شرح صحیفه، سید صدر الدین علی بن نظام الدین دشتکی شیرازی، متوفای 1120;
32 - شرح صحیفه، شیخ محقق نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالعالی کرکی، متوفای 940;
33 - شرح صحیفه، مولا مفسر ابوالحسن علی بن حسن زواری;
34 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی;
35 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی;
36 - شرح صحیفه، میرزا محمد علی بن نصیر چهار دهر رشتی، متوفای 1334;
37 - شرح صحیفه، شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشی بلخی;
38 - شرح صحیفه، ملا فتح الله خطاط;
39 - شرح صحیفه، شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی;
40 - شرح صحیفه، سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی زیدی، قرن سیزدهم;
41 - شرح صحیفه، سید محسن بن احمد شای، متوفای 1215;
42 - شرح صحیفه، میرزا محمد بن محمد مشهدی مؤلف تفسیر کنز الدقائق;
43 - شرح صحیفه، شیخ الاسلام بهاء الملة و الدین شیخ بهائی، متوفای 1030;
44 - شرح صحیفه، سید نعمت الله جزائری، متوفای 1112، این شرح به نام «نور الانوار» نامیده شده و نامبرده شرح دیگری بر صحیفه دارد که غیر آن است;
45 - شرح صحیفه، سید علیخان شیرازی، موسوم به «ریاض السالکین » که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است; (13)
و اما شروح معاصران:
46 - شرح صحیفه، سید علی نقی فیض الاسلام;
47 - فی ضلال الصحیفة السجادیة، از نویسنده پر تالیف مرحوم محمد جواد مغنیه;
48 - شرح صحیفه سجادیه، از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی;
49 - فی رحاب الصحیفة السجادیة، تالیف عباس علی موسوی لبنانی;
50 - دیار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;
51 - ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، امامی و آشتیانی;
52 - شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری;
53 - تلخیص الریاض، در سه جلد - که تلخیص «ریاض السالکین » است - ; از سید ابوالفضل حسینی;
آنچه گفته آمد، شروحی است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است، اما شروحی که بر برخی از دعاهای آن; مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر می کنیم .
آثار دیگر
آثار دیگری که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:
1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، که معجم الفاظ صحیفه است، از سید علی اکبر قرشی;
2 - الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، تالیف شیخ محمد حسین مظفر، که معجم موضوعی صحیفه است;
3 - قاموس الصحیفه، تالیف سید ابوالفضل حسینی، که شرح و توضیح اجمالی برخی از لغات صحیفه سجادیه است .
صحیفه های دیگر
گفتنی است که صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعای امام سجاد (ع) است که برخی از دعاهای آن جناب است، لذا برخی از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه های دیگری تدارک دیده اند که دعاهایی که در صحیفه موجود نیست، در آن گرد آورده اند . این صحیفه ها عبارت اند از:
1 - الصحیفة السجادیة الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است، این را دوم نامیده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملی صاحب وسائل الشیعه;
2 - الصحیفة السجادیة الثالثة، از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسی بن محمد صالح التبریزی اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلماء;
3 - الصحیفة السجادیة الرابعة، شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقی بن میرزا علی محمد نوری;
4 - الصحیفة السجادیة الخامسة ، تالیف سید محسن بن عبدالکریم بن علی امین عاملی;
5 - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانی الحائری;
مجموعه این صحائف به ضمیمه برخی از دعاهای دیگر امام سجاد (ع) در مجموعه ای کامل تحت عنوان «الصحیفة السجادیة الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدی (ع) قم منتشر شده که به حق کاری ارزشمند و شایسته تقدیر است .
بررسی مضامین بلند این صحیفه نورانی مجالی وسیع می طلبد که به یاری خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتوای دعای امامان (ع) سخن خواهیم گفت، برخی از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد . ان شاء الله .
ادامه دارد
پی نوشت ها:
1) شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 15، ص 18 .
2) مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 137 .
3) اسراء (17) آیه 88 .
4) حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 1، ص 18 و ص 19 .
5) حیاة الامام السجاد، ج 1، ص 117، (به نقل از الذریعة) .
6) امام چهارم، پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 121 .
7) الانوار القدسیه .
8) مقدمه صحیفه سجادیه .
9) رجال نجاشی، ص 426; الفهرست، ص 170; منتهی المقال، ج 5، ص 279 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 177 .
10) منتهی المقال، ج 5، ص 280 .
11) الذریعة، ج 15، ص 18 .
12) میرداماد، شرح صحیفه سجادیه، ص 45 .
13) الذریعة ج 13، ص 345 - 395; شرح مرحوم شعرانی، ص 12 - 14 و ترجمه و شرح صحیفه، واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 43 تا 47 .
لازم به توضیح است که در کتاب «حیاة الامام زین العابدین » جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح برای صحیفه ذکر کرده است .