چکیده
شهر شناسان ایرانی - اسلامی اعم از غربی و شرقی، بناهای کالبدی مبتنی بر فرهنگ اسلامی (مساجد، مقابر، مدارس علوم دینی، مزارات) را یکی از مشخصه های شهرهای اسلامی می دانند. در این میان، سایر مراکز مذهبی از جمله تکایا، حسینیه ها و خانقاه ها چندان مورد توجه و بررسی قرار نگرفته اند، در حالی که این عناصر در شکل دادن به رفتارهای گروهی، تقویت پیوندهای اجتماعی و تقویت همگرایی فرهنگی همواره نقش عمده ای داشته اند. لذا هدف عمده این مقاله، بررسی نقش کارکرد حسینیه ها در ابعاد مختلف مذهبی، اجتماعی، آموزشی و اسکان زایران در محدوده بافت قدیم شهر مشهد می باشد.
برای این منظور، ابتدا موضوع و مفاهیم، مقوله بندی و نمونه های انتخابی مربوط به هدف تحقیق و سپس منطقه تحقیق، یعنی محدوده بافت قدیم شهر مشهد در سطح شهر مشخص شد. آن گاه آمار و اطلاعات اولیه از سازمانهای مختلف از جمله شهرداری، اداره اوقاف و آستان قدس گرد آمد که نمایانگر وجود حدود 150 حسینیه و تکیه در محدوده بافت قدیم شهر مشهد است. سپس به شیوه نمونه گیری اتفاقی، تعداد 40 حسینیه (6/26) درصد انتخاب و از طریق پرسشنامه ای حاوی 37 متغیر، اطلاعاتی در مورد حسینیه ها شامل: جوانب کالبدی (وسعت، پیشینه ساخت، تعداد طبقات، ظرفیت و.. .)، کارکرد و فعالیت (مذهبی، اسکان زائران، آموزش و...) و اجتماعی (نحوه اداره، متولیان، مراسم و...) جمع آوری گردید. در نهایت، داده ها از طریق بسته نرم افزاری PE2 و SPSS رایانه توصیف و تحلیل شد: نتایج حاصل، بیانگر کارکرد متنوع حسینیه ها براساس منشا متولیان (محلی، منطقه ای، ملی و فراملی) می باشد.
مقدمه
بناهای مذهبی اعم از مساجد، حسینیه ها، خانقاه ها، مزارات و غیره به دلایل مختلف از جمله; «معنویت حاکم بر آنها»، «سابقه تاریخی »، «شیوه معماری » و «کارکرد فرهنگی - اجتماعی و اقتصادی » در بین مردم از گذشته تا به حال از همیت خاصی برخوردار بوده و جنبه «تقدس » یافته اند. بناهای مذکور، پویایی معنوی و کالبدی خود را در طول زمان حفظ کرده و به ندرت متروکه و رها شده اند. این مظاهر هنر معنوی (بناهای کالبدی - فرهنگی) همگام با ورود جامعه جهانی به عصر «فرانوگرایی » (Post - Modernism) و «اطلاعات و ارتباطات » اهمیت ویژه ای یافته اند، زیرا «انقلاب انفورماتیک » باعث کمرنگ شدن اقتصاد مادی (Dematecalisation) و توسعه اقتصادی متکی بر تولیدات فرهنگی (Cultural Ecomomy) شده است.
توجه به پدیده های کالبدی و بناهای میراثی / تاریخی بویژه شهرهای تاریخی و اماکن مقدسه و متبرکه به لحاظ تنوع کارکردها و منافع مادی و معنوی حاصل از آنها افزایش یافته و به دلیل سهم فراوانی که در تامین منافع ملی دارند در کانون توجه مسایل «اقتصاد فرهنگی » قرار گرفته اند. چشم انداز «اقتصاد قرن بیست ویکم » روشنایی بخش غلبه «اقتصاد فرهنگی » بر سایر جنبه های اقتصادی در تامین زندگی مردم است. در چارچوب همین بینش فکری، مساله «شهرهای تاریخی » و بناهای با کارکرد «فرهنگی - اجتماعی » موجود در شهرها اهمیت بسزایی یافته و کانون مطالعه و توجه نظریه پردازان «اقتصاد فرهنگی » و شهرپژوهان قرار گرفته است.
شهر مشهد به دلیل برخورداری از «قداست مذهبی » و ویژگیهای فرهنگی و تنوع جلوه های هنر مادی و معنوی، نیازمند شناسایی عمیق پدیده های کالبدی با کارکرد فرهنگی برای سازگاری با راهبرد «برنامه ریزی میراثی » شهرهای فرهنگی در چشم انداز قرن بیست ویکم می باشد. مطالعه حسینه های مستقر در محدوده بافت قدیم شهر مشهد به دلیل تنوع کارکردی در فرآیند تحول اقتصادی قرن آینده از اهمیت ویژه ای برخوردار است. حسینیه ها فعالیتهایی از قبیل کارکرد دینی (مراسم عزاداری، اعیاد مذهبی، نماز جماعت، روضه خوانی)، آموزشی (خیاطی، احکام، قرآن) و رفاهی (اسکان زایران، اطعام یتیمان) را به تناسب انجام می دهند، ولی از سازماندهی مطلوبی برخوردار نیستند. بنابراین شناخت ویژگیهای مختلف کالبدی و کارکردی آنها زمینه مناسب را جهت برنامه ریزی معقولانه فراهم می کند، زیرا حسینیه ها نقش عمده ای در تقویت همبستگی اجتماعی، توسعه فرهنگ اسلامی و رفع مشکلات اسکان زایران در شهر مشهد دارند و زمینه تقویت «اقتصاد فرهنگی » را همگام با سایر جنبه ها، فراهم می آورند.
تاریخچه شهر مشهد
علت وجودی و رشد شهر مشهد مرهون وجود مرقد حضرت رضا(ع) امام هشتم شیعیان جهان است که در سال 203-202 ه.ق به دست مامون خلیفه عباسی به شهادت رسید. (2) توسعه شهر تا قرن هفتم (هجوم مغولان) و ویرانی شهرهای بزرگی چون توس و نیشابور چندان محسوس نبود. ولی پس از آن مقدمات رشد و توسعه شهر فراهم شد.
با روی کار آمدن حکومت صفویه و رسمی شدن «مذهب شیعه » در ایران توسط شاه اسماعیل صفوی رشد شهر رعت بیشتری گرفت. حصار اصلی شهر، خیابانهای عمده و معروف به «بالا خیابان، پایین خیابان » و دهها مدرسه علمیه و مسجد در این دوره ساخته شده است. همزمان با حکومت نادرشاه افشار و انتخاب شهر مشهد به عنوان پایتخت بر اعتبار و عظمت شهر افزوده شد، تا جایی که جمعیت آن به حدود 250000 نفر افزایش یافت. ولی پس از حکومت افشاریه تا اواخر حکومت قاجاریه به تدریج از اعتبار شهر کاسته شد و جمعیت آن به حدود 80 هزار نفر تقلیل یافت. (3)
از زمان روی کار آمدن رضاخان (1299 ه. ش) همگام با تحولاتی که در کشور اتفاق افتاد، شهر مشهد نیز تغییر اساسی یافت. با گسترش فیزیکی شهر، حصار قدیمی به جای مانده از دوره صفویه، خراب شد. (1310 ه. ش). (4) و شهر قدیمی که در داخل آن محصور بود، فقط بخشی از شهر به حساب آمد. محله های عمده و قدیمی شهر از جمله محله نوغان، سراب، بالاخیابان، پایین خیابان، عیدگاه، سناباد و سرشور (5) در نتیجه جراحیهای شهری و احداث خیابانهای جدید دچار از هم گسیختگی کارکردی و فضایی شدند. جمعیت شهر از حدود 50 هزار نفر در سال 1275 ه. ش به 176471 نفر در سال 1320 ه. ش افزایش یافت. رشد فیزیکی و جمعیتی شهر مشهد شدت گرفت، به طوری که جمعیت شهر تا سال 1355ه. ش به 667777 نفر و وسعت شهر به حدود 78 کیلومتر مربع افزایش یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ه. ش) تا سال 1375 جمعیت شهر به حدود 1897000 نفر و وسعت شهر به حدود 200 کیلومتر مربع افزایش یافته است. (6)
محدوده بافت تاریخی / قدیم شهر شامل هسته های اولیه شهرک نوغان، و دهکده سناباد و «هسته مذهبی » و بافت مسکونی محلات قدیم شهر است که مبتنی بر فناوری حمل و نقل ما قبل صنعتی است و آن بخش از شهر امروزی است که تا سال 1300 شمسی به تدریج شکل گرفته است.
این قسمت در درون حصار، دروازه ها و خندق شهر قرار داشته و نمایانگر شهرنشینی آرام و تدریجی است. محدوده بافت تاریخی قدیم شهر مشهد با وسعت حدود 750 هکتار، (7) مهمترین هسته تاریخی و میراثی شهر را تشکیل می دهد و دربردارنده عناصری از جمله «مجموعه حرم مطهر حضرت رضا(ع)» (57 هکتار)، مساجد تاریخی و مهم (مسجد گوهرشاد، شاه)، مدارس علمیه قدیم و جدید; حسینیه ها، بازارها، کاروانسراها، حمامها و غیره می باشد. این محدوده همچنین محل تمرکز بیش از 70 درصد زایران و مسافران شهر مشهد است. در این محدوده حدود 150 حسینیه وجود دارد که برخی از آنها قدمت طولانی دارند و تا به حال چند مرتبه نوسازی شده اند. تعدادی از آنها نیز نوساز هستند و روزبه روز بر تعداد آنها افزوده می شود. هدف تحقیق فرآیند بررسی توسعه و تنوع کارکرد حسینیه های شهر مشهد است که پس از تشریح مفهوم حسینیه و تکیه، 40 نمونه از حسینیه های محدوده بافت قدیم انتخاب و به طور مشروح بررسی می شوند.
مفهوم حسینیه و تکیه
اولین بنای کالبدی تاثیرگذار بر سیمای کالبدی شهر، پس از ظهور اسلام و عمده ترین عنصر کالبدی شهرهای اسلامی مسجد می باشد. فلسفه ایجاد آن به شرح ذیل است:
1 - مسجد نقطه مرکزی شهر اسلامی است و بقیه نهادها و بناها اعم از محل زندگی (مساکن) و یا محل کسب و کار و دیگر تلاشهای عادی، بر محور مسجد و فرهنگ آن شکل گرفته اند.
2 - روح و جان مسجد، عبودیت و بندگی خدا و پرستش ذات احدیت است. این روح باید در ابعاد دیگر حیات مادی و فعالیتهای روزمره بشری ساری و جاری باشد و گرنه مثل مسجد ضرار، ضد تقوا و پارسایی است و هر چند نام مسجد بر خود داشته باشد، دارای ارزش معنوی نخواهد بود.
3- هدف پیامبر(ص) از ساخت مسجد، قرار دادن عبودیت و بندگی خدا در سرلوحه برنامه هر مسلمان است. به این طریق عبودیت خدا ترویج می یابد و هوا و هوسهای دنیوی از روح زدوده می شوند. (8)
اولین مسجدی که پس از اسلام در مدینه به دست مبارک پیامبر اسلام(ص) ساخته شد، «مسجد قبا» است. مسجد در ابتدای شکل گیری کارکردهای متعدد سیاسی، عبادی، نظامی، اجتماعی و آموزشی را یکجا انجام می داده است، ولی به تدریج، کارکردها از یکدیگر تفکیک و به شکل دهی فضاهای کالبدی خاصی از قبیل مدارس، دارالخلافه، حسینیه، مساجد و غیره پرداخته شد و هر یک از این بناها خاستگاه وظایف خاصی شدند.
شهادت حضرت امام حسین(ع) در سال 61 ه. ق در صحرای کربلا زمینه معنوی احداث «حسینیه ها» را فراهم کرد. در ابتدای شکل گیری، «حسینیه به محلی اطلاق می شد که تنها برای روضه خوانی و احتمالا سینه زنی مورد استفاده قرار می گرفت. اکثر حسینیه ها منازل مسکونی بودند که تنها در هنگام عزاداری برای این کار آماده می شدند». (9)
از نظر مفهوم و محتوا، نام مرکز اخیرالذکر (حسینیه) با الهام از واقعه کربلا انتخاب می شده و مراسم تعزیه در آنجا صورت می گرفته است. به تدریج، با نهادینه شدن مراسم تعزیه و روضه خوانی و عزاداری در ایام محرم و صفر و بویژه «تاسوعا و عاشورای حسینی » و به وجود آمدن حکومت شیعی صفویه در ایران، بر اهمیت و اعتبار حسینه ها افزوده شد. از آن پس این بناها به صورت بناهای کالبدی مستقلی درآمدند و جزء عناصر شهرهای اسلامی قلمداد شدند. کم کم بر تنوع کارکرد حسینیه ها افزوده شد و علاوه بر اجرای مراسم مذهبی «فعالیتهای نمایشی » نیز در حسینیه ها انجام گرفت. در دوره قاجاریه مجددا کارکرد حسینیه ها افزایش یافت. در این دوره فضای تعزیه را «تکیه » نامیدند و برای اولین بار «تکیه دولت » در زمان ناصرالدین شاه قاجار در سه طبقه ساخته شد.
تکیه از نظر لغوی، به دو صورت تعریف شده است:
نخست آن را کلمه ای عربی به معنی محل و یا موضعی که به آن پشت داده می شود، دانسته اند و در اصطلاح به معنی خانقاه و محل برگزاری تعزیه آمده است.
تعریف دیگر از استاد پیرنیا است: تکیه به معنی بنای بلندی است که به آن تکیه می کنند. صرف نظر از مفهوم لغوی، در ابتدا، به خانقاه دراویش، تکیه گفته می شد. سپس در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار این نام به محلهایی که در آن مراسم تعزیه برگزار می کردند، اطلاق شد.
به تدریج، تکایا و حسینیه ها، بویژه در شهرهای مذهبی مانند مشهد، به مراکزی جهت فعالیتهای عزاداری، آموزشی، ترویجی، رفاهی و اقتصادی تبدیل شدند. چون اکثر حسینیه ها براساس سنت حسنه «وقف » اداره می شوند، لذا زیر نظارت اداره اوقاف می باشند و نحوه اداره آنها به شرح زیر است:
نحوه اداره حسینیه ها و تکایا
1 - هیات امنایی مرکب از 5 الی 7 نفر از افراد خیر محلی که دارای صلاحیت اخلاقی و امانت هستند برگزیده و با تایید امام جماعت به اداره اوقاف و امور خیریه پیشنهاد می شوند. سپس از طریق اداره اوقاف احکامی به امضای ریاست آن اداره به نام هر یک از اعضا صادر و به آنان ابلاغ می گردد، این احکام از تاریخ صدور، سه سال اعتبار دارند. شرایط افرادی که می توانند انتخاب شوند به شرح زیر است:
1- داشتن سواد خواندن و نوشتن. (این شرط با اولویت در نظر گرفته می شود).
2- سکونت یا اشتغال حداقل سه سال در محدوده مسجد و حسینیه.
3 - داشتن حسن شهرت و عدم سوء پیشینه.
4 - داشتن اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه و وفاداری به نظام.
5 - داشتن التزام عملی به تکالیف مذهبی و حفظ قواعد شرعی.
6 - داشتن عضویت فعال در مراسم نماز جماعت و دیگر مراسم مذهبی.
بررسی وضع موجود حسینیه ها...
بررسی وضع موجود حسینیه ها در محدوده بافت تاریخی / قدیم شهر مشهد
1 - سابقه تاسیس و نوسازی حسینیه ها
- سال تاسیس: بررسی وضعیت حسینیه ها از لحاظ احداث، بیانگر قدمت آنها است. اسناد به دست آمده شامل وقفنامه، دیوارها و سردر بناها حکایت از این دارد که بعضی از حسینیه ها بیش از صد سال سابقه دارند. هیچ کس حتی وجه تسمیه آنها را نمی داند (حسینیه شمشیرگران، قفل گران). میانگین عمر حسینیه ها 2/34 سال می باشد که دارای انحراف معیاری برابر 5/25 سال است. این میانگین نمایانگر همزیستی حسینیه های نو با کهنه و سنتی در محدوده بافت قدیم شهر مشهد است.
در جدول شماره 1 تعداد حسینیه ها و زمان ساخت آنها مشخص شده است. با توجه به جدول درمی یابیم که 5/37 درصد حسینیه ها قبل از سال 1340 احداث شده اند و 30 درصد بین سالهای 1357-1340; یعنی به طور کلی 35/67 درصد حسینیه ها تا سال 1357 (پیروزی انقلاب اسلامی) احداث و بقیه (5/32 درصد) بعد از این سال احداث شده اند.
- سال نوسازی: در مجموع، 25 درصد حسینیه ها بعد از سال 1357 نوسازی و بازسازی شده اند که نوسازی 50 درصد آنها بین سالهای 1357 تا 1370 و 50 درصد باقیمانده بعد از سال 1370 بوده است.
میانگین فاصله بین زمان ساخت و زمان نوسازی حسینیه ها 4/36 سال می باشد که دارای انحراف معیاری معادل 6/29 سال است. حداکثر اختلاف 116 سال و حداقل آن 6 سال است. با احتمال 95 درصد برآورد می شود که فاصله ساخت بین حداکثر6/45 سال و حداقل 2/27 سال متغیر می باشد.
با وجود رابطه منفی بین سال ساخت و زمان نوسازی (09/0- ث) شدت رابطه ضعیف می باشد و نمایانگر این است که عملیات نوسازی و بازسازی از روند گذر زمان و فرسودگی تدریجی بنا تبعیت نمی کند. زیرا حسینیه ای با 50 سال سابقه بازسازی نشده، ولی در مقابل حسینیه ای با 10 سال سابقه بازسازی شده است. بنابراین در فرآیند نوسازی حسینیه ها عوامل دیگری از جمله: توانایی مالی واقف و یا متصدیان (هیات مذهبی و...)، محل قرارگیری و نقش حسینیه (زائرسرا و غیره)، و موقوفات و منابع درآمدی، مؤثر می باشند.
2 - مساحت حسینیه ها
- وسعت زمین: میانگین وسعت زمین حسینیه ها7/473 مترمربع می باشد که دارای انحراف معیاری برابر6/487 مترمربع است. این ارقام، اختلاف شدید حسینیه ها را از لحاظ وسعت نشان می دهند. با احتمال 95 درصد (خطای 5 درصد) میانگین وسعت حسینیه های شهر مشهد بین حداکثر 625 متر مربع و حداقل 5/322 متر مربع متغیر است.
بررسیها نشان می دهد که حدود 150 حسینیه در محدوده بافت قدیم شهر مشهد وجود دارد. متوسط سطح کاربری حسینیه ها 66318 مترمربع است. یعنی حدود 5/9 درصد سطح اراضی محدوده بافت قدیم شهر مشهد به کاربری حسینیه ها اختصاص یافته است.
بنابراین برای بهره برداری از حسینیه ها در بهترین منطقه شهری بویژه جهت تامین مسکن زایران به صورت موقت، گذران اوقات فراغت ساکنان و توسعه معنوی منطقه از طریق فعالیتهای آموزشی و ترویجی، باید مدیریت صحیحی بر کارکرد حسینیه ها نظارت داشته باشد، که در حال حاضر تا رسیدن به این مرحله فاصله زیادی وجود دارد.
- مساحت زیربنا (مسقف): میانگین مساحت زیربنای هر یک از حسینیه ها در محدوده بافت قدیم شهر مشهد، 8/352 مترمربع می باشد که دارای انحراف معیاری معادل 185 مترمربع است. این میانگین، اختلاف شدید وسعت زیربنای حسینیه ها را نشان می دهد. سطح اشغال در طبقه همکف حسینیه ها رقم بالایی برابر با 74 درصد است که نمایانگر شدت تراکم در طبقه همکف می باشد.
- تعداد طبقات: میانگین طبقات ارتفاعی حسینیه ها 1/2 طبقه است که دارای انحراف معیاری برابر 95 صدم طبقه می باشد. دامنه ارتفاعی حسینیه ها بین حداقل یک و حداکثر6 طبقه متغیر است. حسینیه هایی که توسط افراد خیر محلی و هیاتها و صنوف مختلف مشهدی احداث شده اند، عمدتا یک طبقه و حداکثر دو طبقه بوده و بیشتر کارکرد مذهبی (عبادی، آموزشی) دارند. در حالی که در حسینیه های مربوط به سایر شهرها و حتی کشورهای خارجی (عراق، کویت، عربستان و...) هم پذیرایی و اسکان زایران انجام می گیرد و هم مراسم مذهبی برگزار می شود. لذا تعداد طبقات آنها بیشتر است.
- ظرفیت حسینیه ها: همان طور که قبلا گفته شد، حسینیه ها کارکردهای متنوع مذهبی، آموزشی، اسکان، برنامه هایی جهت گذران اوقات فراغت و غیره دارند. شناخت ظرفیت پذیرش حسینیه ها، اهمیت آنها را در رفع بخشی از مشکلات و کمبودهای زایران و نیز لزوم توجه به آنها نشان می دهد. حسینیه ها با میانگین ظرفیت 329 نفر دارای انحراف معیاری برابر 8/197 نفر می باشند. با احتمال 95 درصد اطمینان (5 درصد خطا)، میانگین ظرفیت حسینیه ها بین حداکثر453 نفر و حداقل 6/330 نفر متغیر است.
با توجه به وجود حدود 150 حسینیه در محدوده بافت قدیم شهر مشهد، ظرفیت پذیرش حسینیه ها به طور متوسط رقمی در حدود 49350 نفر در شبانه روز می باشد. بنابراین ظرفیت بالقوه حسینیه ها رقمی بالاتر از ظرفیت رسمی آنها (وضع موجود) را نشان می دهد. حال چنانچه مدیریت صحیح و یکپارچه ای با شروط مدون بر نحوه فعالیت همه حسینیه ها حاکم باشد، این کانونها می توانند به عنوان «مراکز فرهنگی، رفاهی » در محدوده مرکزی شهر مشهد بخشی از مشکلات و نیازهای «ساکنان و زائران » منطقه را پاسخگو باشند.
3 - نحوه اداره و مدیریت حسینیه ها
یکی از مسایل مهم در پویایی حسینیه ها نحوه مدیریت آنها است. نحوه مدیریت براساس نتایج به دست آمده در چند قسمت به شرح ذیل خلاصه شده است:
همان طوری که از جدول پیداست، 10 درصد حسینیه ها توسط مردم، 25 درصد توسط متولیان و 65 درصد توسط هیات امنا اداره می شوند.
4 - فعالیت حسینیه ها
هدف عمده تحقیق، بررسی نوع فعالیتها یا کارکرد و حسینیه ها است. امکان تنوع و گستردگی فعالیتها در حسینیه ها بسیار بیشتر از مساجد است زیرا مساجد، قداست مطلق دارند یعنی از پایگاه معنوی محکمتری برخوردارند.
علاوه بر آن موقعیت مذهبی شهر مشهد و منشا سکونت متولیان حسینیه ها نقش مهمی در کیفیت فعالیتها و مدت آنها دارد. به طور کلی فعالیت حسینیه ها به دو دسته به شرح ذیل تقسیم می شود:
1 - حسینیه هایی که از خارج از شهر مشهد هدایت شده و یا توسط ساکنان آنها بنیان گذارده شده اند. این حسینیه ها بیشتر نقش پذیرایی و اسکان زایران در طول سال بویژه «ایام مذهبی، فصل تابستان » را به عهده دارند.
2 - حسینیه هایی که به وسیله ساکنان شهر مشهد بنیان گذاری شده و بیشتر به برگزاری مراسم مذهبی، فعالیتهای آموزشی و ترویجی و فعالیتهای بسیجی و اقتصادی (صندوقهای قرض الحسنه، پایگاه بسیج، نماز جماعت و...) در تمام طول سال اشتغال دارند. این حسینیه ها در اغلب موارد فاقد مکانی ویژه برای اسکان موقت زایران می باشند.
به طور کلی فعالیتهای حسینیه ها به 8 طبقه عمده تقسیم شده اند که با توجه به جدول شماره 3 عبارتند از:
1 - انجام فعالیتهای مذهبی (برگزاری مراسم عزاداری، روضه خوانی، سینه زنی و اعیاد):
این فعالیتها در 100 درصد حسنیه ها (40 واحد) انجام می شود. در واقع هدف اولیه پیدایش حسینیه ها «همین مساله » می باشد. انجام فعالیتهای مذهبی اعم از عزاداری و اعیاد و جشنهای مذهبی عمدتا توسط هیاتهای مذهبی محلی و یا شهرستانها و حتی خارج از کشور، در مواقع خاص انجام می گیرد. هیاتهای مذهبی از حسینیه ها برای آماده شدن جهت تشرف به مکه معظمه نیز استفاده می نمایند.
2 - در 35 درصد حسینیه ها (14 مورد) هم فعالیتهای مذهبی انجام می گیرد و هم اسکان زایران و مسافران. این حسینیه ها عمدتا توسط ساکنان سایر شهرها و حتی خارج از کشور بنیانگذاری شده و اداره می شوند. اکثر دسته ها و هیاتهای مذهبی برون شهری و فراملی در این کانونها استقرار می یابند. حسینیه ها بخشی از فشار بر مراکز سکونتی مسافران و زایران از قبیل; «هتلها و مسافرخانه ها را برطرف می کنند و نقش زائرسرا» را ایفا می نمایند. حسینیه ها به دلیل مقررات حاکم بر اداره آنها که در چارچوب وقف اعمال می شود در کاهش هزینه اسکان نقش بسزایی دارند. این کانونها محل مناسبی هستند برای استفاده طبقات متوسط و متوسط پایین که توانایی استفاده از هتلهای متوسط و گران قیمت را ندارند. افرادی که اغلب به صورت گروهی در فصول معینی به شهر مشهد برای گذران اوقات فراغت و برگزاری مراسم مختلف مذهبی مسافرت می نمایند از این مراکز استفاده می کنند. بنابراین حسینیه ها نقش مهمی در تقلیل هزینه های اسکان و تقویت همبستگی اجتماعی هیاتهای مذهبی و مشارکت اجتماعی - اقتصادی آنها در فرآیند توسعه شهری دارند.
3 - فعالیتهای آموزشی و ترویجی (خیاطی، دروس و احکام، قرآن کریم، مسابقات بین المللی قرآن) از دیگر کارکردهای حسینیه ها می باشند. این فعالیتها بیشتر توسط حسینیه های محلی که توسط شهروندان مشهدی بنیان نهاده شده اند، اجرا می شود. گرچه درصد حسینیه های فعال در امور آموزشی ناچیز است، ولی چنانچه برنامه های کاری منظم و با حمایت مالی از جانب سازمانهای مسؤول (اداره ارشاد، سازمان تبلیغات و...) تهیه و پیشنهاد شود، حسینیه ها می توانند با شدت و وسعت بیشتری عمل نمایند. به دلیل واقع شدن حسینیه ها در مراکز محلات مسکونی در اکثر موارد، بهره گیری ساکنان محل سریعتر و آسانتر است.
4 - فعالیتهایی از قبیل; فعالیتهای بانکی (صندوق قرض الحسنیه)، بسیج (نگهبانی و...) برگزاری مرتب نماز جماعت در طول سال حداقل دو نوبت (ظهر و شب) و اطعام مستمندان و فقرا، از دیگر فعالیتهای جانبی و فرعی حسینیه های شهر مشهد می باشند. این گونه فعالیتها عمدتا توسط حسینیه هایی با منشا متولیان ساکن مشهد یا محلی انجام می شود و در سطح حسینیه های برون شهری بسیار ناچیز است.
5 - زمان فعالیت حسینیه ها
زمان فعالیت حسینیه ها با توجه به نوع فعالیتها و محلی و یا غیرمحلی بودن آنها متفاوت است. به طور کلی زمان عالیت حسینیه ها به چند قسمت به شرح زیر تقسیم می شود:
1 - در ایام خاص: حسینیه ها در ایام مذهبی از جمله اعیاد مذهبی و عزاداری بویژه ماههای محرم و صفر از عالیت بیشتری برخوردارند. به طور کلی 5/92 درصد حسینیه ها (37 مورد) در این ایام کاملا فعال می باشند.
2 - در طول سال: تعداد معدودی از حسینیه ها در طول سال و حتی به صورت روزانه فعالیت دارند. 15 درصد حسینیه ها (6 واحد) دارای فعالیت دایمی هستند. برگزاری نماز جماعت در «ظهر و شب »، برگزاری کلاسهای احکام و «فعالیت بسیج » از جمله فعالیتهای عمده این حسینیه ها در طول روز و سال می باشد. حسینیه های بومی عمدتا به طور دایم در طول سال فعال هستند.
3 - فعالیت فصلی: تعدادی از حسینیه ها (5/17 درصد) به طور فصلی بویژه در فصل تابستان فعال هستند و پذیرای زائران می باشند. حسینیه های غیربومی (با منشا پیدایش غیرمشهدی) عمدتا ایفاگر چنین نقشهایی می باشند.
6 - موقوفات حسینیه ها
وقف در واقع واگذاری حق انتفاع و بهره برداری از املاک و دارایی در راه خدا و حبس مال در امور خیر می باشد. یکی از راههای دوام فعالیت هر پدیده بویژه بناهای کالبدی مذهبی، وجود موقوفات است که درآمد حاصل از آن صرف تعمیر و نگهداری و عمران آنها می شود. از میان نمونه های مورد مطالعه فقط در یک مورد (5/2 درصد) (اموالی مانند باغ، زمین، مغازه) برای ادامه فعالیت حسینیه وقف شده است. شاید «قداست نسبی حسینیه » در کاهش سهم وقفیات آنها نقش بسزایی داشته است.
7 - نحوه ساخت حسینیه ها
به دلیل ماهیت معنوی پیدایش حسینیه ها، افراد، گروهها، اصناف و دسته های مذهبی خیراندیش در بنیانگذاری و توسعه چنین فضاهایی پیشگام بوده اند. همیاری و کمک مردم به اشکال فردی و یا تشکلهای دینی در احداث، خریداری و وقف حسینیه ها و تدارک ملزومات آنها نقش بسزایی داشته است. نحوه ساخت و وقف حسینیه ها در جدول ذیل مشخص شده است:
همان طور که از جدول 4 پیداست، 55 درصد حسینیه ها (22 واحد) با مشارکت و مساعدت مردم مسلمان و متدین شهر مشهد و یا سایر شهرهای ایران و کشورهای دیگر احداث شده اند. همچنین 35 درصد حسینیه ها (14 واحد) را افراد خیر و متدین احداث و یا وقف کرده اند. 10 درصد بقیه حسینیه ها (4 واحد) به وسیله هیاتهای مذهبی و اصناف مختلف احداث یا وقف شده و یا در حال حاضر اداره و نگهداری می شوند. صنفهای مختلف از گذشته تا به حال از جمله «شمشیرگران »، «قماش فروشان »، «خیاطها»، «خبازها»، «قفل سازان »، «مسگران » و گروههای قومی با منشا تولد یکسان (یزدی ها، شاهرودی ها، فروشانی ها، مرندیزی ها و...) اقدام به احداث، وقف و اداره حسینیه ها نموده اند. لذا حسینیه ها نه تنها مراکز برگزاری مراسم عزاداری، بلکه کانون تصمیم گیری صنفی، آشنایی، تقویت روابط اجتماعی بین اعضا از گذشته تا به حال بوده و در آینده نیز خواهند بود.
8 - محل سکونت بنیانگذاران، سازندگان و واقفان حسینیه ها
شناسایی محل سکونت بنیانگذاران و متولیان حسینیه ها نقش مهمی در آگاهی نسبت به کارکرد، پویایی و نوع فعالیتهای آنها خواهند داشت. به طور کلی واقفان 60 درصد از حسینیه ها (26 واحد) در شهر مشهد اقامت دارند، یعنی محلی هستند. 15 درصد حسینیه ها (6 واحد) را مردم و افراد خیر در سطح استان خراسان احداث یا وقف کرده اند. اهالی اکثر شهرها و بعضی از روستاهای استان خراسان دارای حسینیه ای در شهر مشهد می باشند. این نوع حسینیه ها بیشتر، زائران را در ایام تابستان و مراسم عزاداری و اعیاد جذب می کنند.
حدود 5/17 درصد از حسینیه ها (7 واحد) را افراد و مردم خیر خارج از استان احداث کرده اند (شهرهای اردبیل، اصفهان، همدان و...). این حسینیه ها بیشتر نقش های «مذهبی و اسکان موقت زایران » را در فصول مختلف و ایام خاص به عهده دارند و فعالیتهای روزانه، آموزشی و عبادی به ندرت در آنها انجام می شود.
حدود 5 درصد حسینیه ها (2 واحد) توسط شیعیان و دوستداران حضرت رضا(ع) که ساکن خارج از کشور هستند، احداث یا خریداری شده اند. این حسینیه ها در فصول یا ایام خاصی از سال مورد استفاده قرار می گیرند. کارکرد مذهبی و اسکان موقت، از ویژگیهای آنها است. حسینیه های شیعیان کربلا، پاکستان، کویت، و غیره نمونه ای از این گونه حسینیه ها هستند.
9 - وجه تسمیه حسینیه ها
یکی از مواردی که تا حدی به وسیله آن می توان به منشا سکونت سازندگان یا علل احداث حسینیه ها پی برد، شناسایی وجه تسمیه حسینیه ها می باشد. بدین ترتیب در نهایت نوع کارکرد، وحتی پویایی و عدم پویایی و قدمت حسینیه ها مشخص می شود. وجه تسمیه حسینیه ها همچنین بیانگر «صنف شغلی واقف »، «نام واقف »، «هیاتهای مذهبی »، که در آن حسینیه به اجرای مراسم می پردازند، علت نامیدن حسینیه به نامهای ائمه اطهار: و یا محل جغرافیایی افراد بانی و واقف می باشد. این وضعیت در جدول 6 مشخص شده است.
همان طور که از جدول پیدایست، 5/42 درصد وجه تسمیه ها همنامی با ائمه دین: و نبی اکرم(ص)، 5/32 درصد محل جغرافیایی افراد واقف و بنیانگذاران، 5 درصد بیانگر گروهها و دسته های صنفی (خبازان، خیاطها و...) و 5 درصد نشانگر نام متولیان می باشد.
در نهایت می توان نتیچه گرفت که عامل معنوی و بویژه اسامی بزرگان دین و پس از آن محل و مکان جغرافیایی متولیان حسینیه ها مهمترین دلایل انتخاب اسامی برای حسینیه ها بوده است.
10 - نتایج
1 - حسینیه ها به تدریج پس از شهادت امام حسین(ع) شکل گرفته اند. بنابراین منشا پیدایش آنها عامل مذهبی و معنوی بوده و شهرهای مذهبی نیز خاستگاه اصلی آنها می باشند. حسینیه ها در ابتدا صرفا کارکرد مذهبی و عبادی داشته اند، ولی به تدریج هم بر تعداد و هم بر تنوع کارکرد آنها افزوده شده است. تا جایی که امروزه با اشغال بخشی از فضای شهری (حدود 5/9 درصد سطح محدوده بافت قدیم شهر مشهد) یکی از عناصر عمده مذهبی کالبدی شهرها به حساب می آیند.
2 - قداست نسبی حاکم بر حسینیه ها که ریشه در ماهیت معنوی آنها دارد، عاملی برای توجیه گستردگی و تنوع کارکرد آنها اعم از آموزشی، عبادی، مذهبی و رفاهی است.
3 - حسینیه ها با توجه به محل سکونت واقفان، به دو دسته: محلی (ساکن مشهد) و خارج مشهد (استان، کشور و سایر کشورها) تقسیم می شوند. حسینیه های برون شهری نقش های عبادی، مذهبی و اسکان موقت زائران را با هم ایفا می کنند، ولی حسینیه های محلی بیشتر در برگزاری مراسم مذهبی، عبادی، آموزشی، مالی و اجتماعی فعال می باشند. حسینیه های برون شهری بیشتر در ایام خاص و فصول معین فعال هستند، در حالی که حسینیه های داخل شهر عمدتا در طول سال فعالیت دارند.
4 - ساخت حسینیه ها معمولا براساس مقررات وقف است، وقف، عاملی برای هدایت مفید سرمایه های خصوصی و مشاعی (دسته های مذهبی و اصناف) به سمت عمران ملی و از جمله شهرها است. در خصوص مشهد، حسینیه ها عامل جذب سرمایه های ملی و حتی بین المللی می باشند. سازگاری قوانین و مقررات مدنی و شهرسازی با قوانین معنوی وقف، ضرورت توسعه و جذب سرمایه های بین المللی و ملی است که نقش عمده ای در اشتغال زایی و توسعه شهری دارد.
5 - محاسبات انجام یافته نمایانگر این واقعیت است که حسینیه ها در محدوده بافت قدیم شهر مشهد، توانایی پذیرش حدود 50 هزار نفر را دارند. به دلیل کمبود مراکز گذران اوقات فراغت و اسکان موقت زایران و مشکلات سرمایه گذاری عمومی می توان اسکان موقت زایران را برای دسته ای از حسینیه ها در فصول معینی از سال که شهر مشهد با فشار زائر و مسافر مواجه است، ترویج نمود. زیرا حسینیه ها قداست نسبی دارند و انجام امور غیرعبادی در آنها نهی نشده است.
6 - حسینیه ها به دلیل ماهیت مذهبی قوانین حاکم بر آنها که ریشه در وقف دارد، به همراه برخورداری نسبی از امکانات و حداقل فاصله با حرم مطهر حضرت رضا(ع) ماوایی برای طبقات متوسط و متوسط پایین می باشند. بنابراین تدارک امکانات و تسهیلات مختلف اعم از بانکی، معافیتهای مالیاتی و شهرسازی برای کاهش هزینه و تسریع فرآیند نوسازی کالبدی و تجهیز آنها ضرور است.
سرانجام، شهرهای شیعی از جمله مشهد خاستگاه اصلی رشد و دوام حسینیه ها می باشند. با توجه به پیشرفت رشد جمعیت و تعداد زایران شهر از گذشته تا به حال و در آینده، و کمبود محسوس مراکز پذیرایی و اسکان موقت زائران و ساکنان محلی، توجه به ساماندهی حسینیه ها و تعریف نقشهای چند منظوره برای آنها در قالب قوانین مدرن شهرسازی، به دلیل قداست نسبی حاکم بر آنها، برای پاسخگویی به مشکلات فوق ضرور به نظر می رسد.
پی نوشتها و مآخذ
1- این مقاله در چارچوب طرح شناسایی اسامی و وجه تسمیه معابر و محلات و جلوه های فرهنگی محدود بافت قدیم شهر مشهد تهیه شده که به صورت مشترک بین دانشگاه فردوسی مشهد و شهرداری مشهد اجرا شده است.
2- امام، سید کاظم، مشهد طوس، تهران، انتشارات کتابخانه ملک،1337، ص 21.
3- لاکهارت، عباس سعیدی رضوانی، مجله دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی مشهد، شماره دوم و سوم، سال دوم، تابستان و پاییز1347، ص 180.
4- سعیدی رضوانی، عباس، جغرافیای شهر مشهد، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال اول، شماره 1، مشهد، 1241.
5- صنیع الدوله، محمدحسن خان، اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، تهرا،ن 1301 ه. ق، ص 285.
6- رهنما، محمدرحیم، «احیاء بافت قدیم و توسعه شهری محلات مرکزی شهر مشهد»، پایان نامه دوره دکترا، دانشگاه تربیت مدرس، تهران 1375، صص 5-180.
7- اطانس، مهندسین مشاور، «طرح تفصیلی محدوده مرکزی شهر مشهد»، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی،1377، ص 78.
8- سید علوی، سید ابراهیم، «مسجد و ارزشها»، ماهنامه مسجد، سال سوم، شماره 18، بهمن و اسفند ماه 1373، ص 41.
9- سلطان زاهد، حسین، «روند شکل گیری مراکز مذهبی در ایران »، به نقل از مجله نمایش، ایرانشهر، ص 914.
