مسجد جامع گوهرشاد مشهد، یکی از مسجدهای مشهور ایران و جهان اسلام و یادگاری ارزشمند و ماندگار از هنر و معماری تیموریان است. عملیات احداث این بنا به همت گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث الدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، به سال 818 ق / 794ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 821ق / 797ش به اتمام رسید(1).
ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زین الدین شیرازی(2) و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت. بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می گرفت(3). نام او در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است(4).
مسجد گوهرشاد مشهد، وسیع ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با 2850 متر مربع مساحت از نظر قدمت، کهن ترین صحن می باشد که در جنوب حرم مطهر امام رضا علیه السلام احداث شده است.
وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9410 متر مربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس، از شرق با طول 30/109 متر به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره (صحن موزه سابق)(5) و از غرب با طول 10/107 متر به بست شیخ بهایی محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2850 متر به طوری که 30/56 متر طول و 65/51 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است(6).
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است. و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیباییهای هنری یکی از مهم ترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی می باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجّه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه مندان می باشد(7).
این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگیهای معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشیکاریهای معرّق و غیر معرّق و مرقم و غیر مرقم و مقرنس و گچکاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه های معماری سنّتی بی نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می گذارد(8).
بخشهای مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083ق که در پی زلزله خراسان بر بخشهایی از بنای مسجد شکستهایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابیهای ناشی از تهاجم افغانها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید(9).
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگیهای گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341ش خاتمه یافت و هم زمان سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگهای مرمر مفروش گردید و در سال 1345ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه ای مزین گردید(10).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمتهایی در بخشهای گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است(11).
این مسجد از حیث بنا و کاشیکاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار علیهم السلام می باشد که با خطهای ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است(12).
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع می باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگ ترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره ها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر می باشد.
یکی از بخشهای مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشیهای معرق مرقم به آیة الکرسی تا الی النور مزین است و پایه های داخلی ایوان با سنگهای مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه)(13) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به شیوه منبت کاری، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت گردیده است(14).
این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیت المقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم در اردن ساخته شده است(15). اکنون در حفاظی با میله های آهنی که قسمتهای پایین آن با شیشه های قطور مزین شده نگهداری می شود(16).
دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به قبله و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده می باشد(17). در پیشانی ایوان، کتیبه ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می گوید. همچنین کتیبه هایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمّد رضا امامی اصفهانی است و جلوه های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می گذارد(18). علاوه بر آن، کلیه قسمتهای داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشایهای معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگهای زیبا تزئین گردیده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است(19).
دفتر پاسخگویی به مسائل شرعی و نذورات و راهرو کفشداری 11 در ضلع شمالی مسجد و در شرق ایوان واقع شده و در سمت غرب ایوان راهرو کفشداری 12 قرار دارد و در منتهی الیه ضلع غربی و شرقی داخل ایوان دو راهرو به قرینه تعبیه شده که مدخل ورودیهایی به حرم و کفشداریها و ورودی مخصوص جانبازان است. و در سمت غرب داخل ایوان راهروی پلکانی ایوان را به آسایشگاه بسیج در طبقه فوقانی و به قرینه آن در ضلع شرقی داخل ایوان، از طریق یک راهرو پلکانی دیگر سالن طبقه فوقانی مسجد که در گذشته تالار تشریفات مسجد بوده است به تالار تشریفات اماکن متبرکه مرتبط می گردد(20).
این ایوان محل عبادت و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواقهای دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم مطهر را دارند.
سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است(21) که متصل به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره می باشد. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته هایی به چشم می خورد. از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود می باشد. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد(22).
چهارمین ایوان(23)، ایوان غربی است(24) که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می گردد(25).
در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه های ایوان به خط بنایی سوره هایی از قرآن کریم مرقوم است.
نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگهای تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه ها و غرفه های تحتانی و فوقانی و گلدسته ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشیهای معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است(26) که یکی از زیباترین نمونه های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می باشد(27).
کف صحن مسجد با سنگ خلج(28) شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سالهای اخیر ساخته شده که دارای هلالهای وترگونه می باشد و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبّک سنگی و چراغهای سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فواره ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است(29).
در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن(30) معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوعهای مورد توجّه زائران است(31).
شبستانهای مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوانها با پایه های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته اند، امّا اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستانهای هفت گانه در دورانهای مختلف با نامهای گوناگون نامیده شده اند که برای اختصار به مهم ترین آنها اشاره می شود:
1 شبستان گرم(32)، واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.
2 شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می شود(33).
3 شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدید الاحداث امام خمینی قدس سره . یکی از نامهای این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
4 شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط حجة الاسلام حاج شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف گردیده است(34).
5 شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.
6 شبستان نجف آبادی، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است(35).
7 شبستان علوی، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد(36).
بجز شبستان گرم که محل عبادت آقایان می باشد، دیگر شبستانها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، ندبه و توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می باشد(37).
مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخشهای حرم رضوی متصل می باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می سازد(38).
مسجد گوهرشاد به عنوان وسیع ترین و کهن ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به دلیل دایر بودن در تمام شبانه روز یکی از مسجدهای کم نظیر جهان اسلام به شمار می رود(39).
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه های جاری مسجد می گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشاد بیگم و در هنگام تأسیس (به سال 839ق) مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است(40) که عبارت اند از:
1 موقوفه 34 تن از اهالی بوژمهران نیشابور، شامل حدود 200 رقبه از زمین و باغ مثمر و مشجر و توتستان و دالستان مثمره و غیر مثمره و مجری المیاه و غیره، در 1111ق.
2 موقوفه حاج محمّد رضا تاجر اردستانی، شامل 7 شبانه روز آب از قنوات علیا و سفلای قریه اسحاق آباد نیشابور، جهت روشنایی و فرش مسجد، در 1116ق.
3 موقوفه خواجه محمّد اکبر ولد حاج محمّد شفیع اسحاق آبادی...، شامل یازده طاق و یک دانگ از قنات اسحاق آباد علیا و سفلی و خان بازق، جهت روشنایی و بوریای مسجد، در 1140ق.
4 ربع مزرعه دشدیش از بلوک اسحاق آباد نیشابور و نصف مزرعه عبدل آباد و شش هفتم از نصف مزرعه دولت آباد کلون بلوک درب قاضی و یک طاقه و نیم از مدار دوازده سهم آب قریه فوشجان بلوک مازول با اراضی و صحاری، جهت هزینه تعمیر و روشنایی و فراشان و بوریا و تطهیر و تنظیف و ائمه جمعه و جماعت مسجد، به تاریخ 1166ق(41).
5 موقوفه سید میرزا و میر محمّد رضا و میر محمّد ابول نه قطعه باغات دالستان و محوطه های مزروعی در قریه ازغد بلوک اردمه از بلوکات مشهد، جهت تعمیرات و روشنایی و مرمّت و وظیفه حفاظ و طلاب علوم دینی، به تاریخ 1169ق(42).
6 موقوفه خالق وردی و شیرعلی شوریابی، شامل همگی مجری المیاه و مزرعه میناآباد (میرکاکا) از بلوک تاغنکوه بخش فدیشه نیشابور، جهت تأمین چراغ و حصیر و تعمیرات، به تاریخ 1240ق(43).
7 موقوفه عبدالکریم ناظر مستشار الملک، شامل سه چهارم از مزرعه گوندوک و نصف قنات و نیمی از مزرعه سیاسک و دو باب دکان در بازار مشهد، جهت روضه خوانی و ناهار خدمه، به تاریخ 1294 و 1300ق.
8 یک ربع دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، جهت تلاوت قرآن، به تاریخ 1315ق.
9 موقوفه همسر قوام التولیه، شامل یک باب منزل واقع در کوچه زیر نقاره خانه، جهت روضه خوانی، به تاریخ 1315ق.
10 موقوفه حاجیه آغاشاهزاده خانم همسر حاج سید عبداللّه متولی و دختر سهام الملک...، شامل یک باب دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، به تاریخ 1315ق.
11 دو باب دکان واقع در کوچه سیاه آب موقوفه خسرو میرزا ملقب به برهان الملک، جهت روضه خوانی، به تاریخ 1322ق(44).
12 موقوفه بانو اُمّی نصف از یک باغ واقع در ابرده، جهت تأمین مخارج مسجد، به تاریخ 1323ق.
13 موقوفه میرزا صدرالدین نجد السلطنه مزرعه شهر کهنه جلگه رخ از توابع تربت حیدریه، جهت مقبره واقف و روضه خوانی در مسجد و...، به تاریخ 1336ق(45).
14 موقوفه حاج سید سعید طباطبایی نائینی، شامل یک باب منزل در مشهد و یک قطعه باغ در ابرده سفلی و دو سهم مزرعه هاشم آباد تبادکان و پنج هزار جلد کتاب خطی و چاپی، جهت تلاوت قرآن و روضه خوانی در مسجد، به تاریخ 1373ق / 1332ش(46).
منابع و مآخذ
1 حافظ ابرو، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372ش.
2 محمّد حسن خان اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، با مقدمه و فهارس و اهتمام تیمور برهان لیمودهی، انتشارات فرهنگسرا، 1362ش.
3 حاج ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران، کتابفروشی محمّد حسن علمی، بی تا.
4 محمّد احتشام کاویانیان، شمس الشموس، 1354، بی جا.
5 مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، بی جا، 2535ش.
6 صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان» یغما، ش 7.
7 مدیر شانه چی، کاظم، «گوهرشاد»، نامه آستان قدس، دوره 9، ش 3، مهرماه 1348.
8 تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، انتشارات کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، 1363ش.
9 قصابیان، محمّد رضا، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، 1377ش.
10 ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، 1370ش.
11 «گنبد 560 ساله جامع گوهرشاد را خراب کردند»، روزنامه خراسان، 12/5/1339، ش 3207 س 12.
12 تلتوس بورکهارت، هنر اسلامی (زبان و بیان)، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش، 1365.
13 سفرنامه میزرا محمّد حسین فراهانی.
14 دکتر لیزا گلمبک دکتر دونالد ویلبر، معماری تیموریان در ایران و توران، ترجمه کرامت اللّه افسر محمّد یوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374ش.
15 عطاردی، عزیزاللّه ، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، 1371ش.
16 زمرشیدی، حسین، مسجد در معماری ایران، تهران، انتشارات کیهان، 1374ش.
17 امبر توشراتو، ارنست گروبه، هنر ایلخانی و تیموری، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1376ش.
18 ارنست گروبه، جیمیز دیکی و...، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1380ش.
19 آ. پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه، انتشارات انزلی، 1366ش.
20 فیض، عباس، بدر فروزان، قم، انتشارات بنگاه، 1324ق.
21 آندره گدار. ویدا گدار، ماکسیم یرو و دیگران، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، انتشارات آستان قدس رضوی، 1371ش.
22 عین السلطنه، روزنامه خاطرات (قهرمان میرزا)، تهران، انتشارات اساطیر، 1376ش.
23 پیمایش.
24 یزدی مطلق (فاضل)، محمود، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 1380، ویژه خراسان.
25 امیر شیبانی، عبدالرضا، سیمای وقف در خراسان، مشهد، ناشر سگال، 1380ش.
1 در تاریخ بنا اختلاف است. اعتماد السلطنه سال 820ق را ذکر می کند (ج 2، ص 427)، امّا در شرح کتیبه ها، تاریخ 821ق را آورده است. شاید تاریخ اتمام بنا را 820 و خاتمه تزئنیات مسجد را 821ق دانسته است (همان، ج 2، ص 435-434). منابع بعدی نیز سال 821ق را نقل کرده اند. (بنگرید به: منتخب التواریخ، ص 543؛ شمس الشموس، ص 264؛ تاریخ آستان قدس، ص 162) و بعضی نیز 807ق (صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 509) و 812ق نقل کرده اند (فاضل، میراث جاویدان، ص 187). امّا دقیق ترین تاریخ همان سال 821ق است. بنگرید به: حافظ ابرو، ج 2، ص 693.
2 بنگرید به: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 510؛ مدیر شانه چی، «جامع گوهرشاد»، نامه آستان قدس، سال 8، 1348، ش 3، ص 105.
3 گوهرشاد خاتون در 780ق متولد شد و در 861 در هرات به قتل رسید و در مدرسه گوهرشاد هرات در کنار مزار شوهرش شاهرخ میرزا و فرزندش بایسنقر میرزا مدفون گردید. مسجد گوهرشاد و مدرسه و خانقاه هرات نیز از آثار اوست. بنگرید به: شانه چی، نامه آستان قدس، ش 3، دوره 8، ص 92-91؛ صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 509.
4 تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص 20، و پیمایش.
5 عملیات احداث رواق امام خمینی از 1381ش شروع شده است و هنوز نیز ادامه دارد.
6 صحنهای اماکن متبرکه به ترتیب قدمت عبارت اند از: 1 صحن مسجد گوهرشاد 2 صحن انقلاب (عتیق) 2 صحن آزادی (نو) 4 صحن جمهوری اسلامی 5 صحن قدس 6 صحن جامع رضوی 7 صحن جانبی غدیر 8 صحن جانبی کوثر 9 صحن جانبی هدایت 10 و صحن رضوان که در آینده احداث خواهد شد. (پیمایش)
7 محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص 249.
8 همان، ص 250-249؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص 20.
9 منویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه های ایران، ص 186.
10 روزنامه خراسان، چهارشنبه 12/5/1339.
11 پیمایش.
12 قصابیان، تاریخ مشهد، ص 250؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص 20.
13 مطلع الشمس، ج 3، ص 238.
14 ساخت منبرهای بزرگ از چوب، سنگ و فلز مرسوم بوده و نمونه هایی از این نوع منبرهای مرتفع هم اکنون در مسجد ایاصوفی استانبول (سفرنامه میرزا محمّد حسین فراهانی، ص 106) و مسجد جامع قیروان و موزه ایران باستان وجود دارد. (هنر اسلامی زبان و بیان، ص 104-103).
15 شمس الشموس، ص 187-286؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص 20.
16 پیمایش.
17 ظاهرا وجه تسمیه آن به ایوان ساده (معماری تیموریان در ایران، ص 459) از آن روست که در مقایسه با ایوان مقصوره از تجهیزات و تزئینات کمتری برخوردار است.
18 پیمایش.
19 عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 727.
20 پیمایش.
21 این ایوان در گذشته معروف به ایوان حاجی حسن بوده است.
22 پیمایش.
23 مسجد گوهرشاد از نوع مساجد چهار ایوانی در سبک تیموری است. (بنگرید به: مسجد در معماری ایران، ص 136؛ هنر ایلخانی و تیموری، ص 40؛ معماری جهان اسلام، ص 255) برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد به منابع یاد شده مراجعه شود.
24 در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده است و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است. بنگرید به: مطلع الشمس، ج 2، ص 430.
25 پیمایش.
26 پیمایش.
27 معماری جهان اسلام، ص 255.
28 سنگ خلج نوعی سنگ سخت و مقاوم است که از معادن اطراف مشهد استخراج می شود.
29 پیمایش.
30 مسجد پیرزن یا بیوه زن، داستانی است افواهی در بین عوام که به سکوی مکعب مربع واقع بر حدود حوض کنونی مسجد اطلاق می شده که محل اقامه نماز بوده است. و در یک مقطع از تاریخ مسجد گوهرشاد (از دوره قاجاریه تا اوایل پهلوی) در محل سابق حوض مسجد بنا گردیده (بنگرید به: اعتماد السلطنه، ج 2، ص 427؛ شمس الشموس، ص 287) و به دلیل مرمت و اضافات توسط بیوه زنی از خاندان مرحوم مستشار الملک به این نام معروف بوده (شمس الشموس، ص 287) و در زمان تولیت محسن طاهری مجددا در جای حوض قبلی، حوض مربع (12×12) احداث می گردد. مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 163.
31 مؤلف شمس الشموس ساخت شاخص مزبور را به شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است. بنگرید به: شمس الشموس، ص 290.
32 ساخت شبستانهای زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به جهت موقعیت مکانی آن باشد.
33 این شبستان مدتی محل اقامه نماز توسط حاج میرزا حسین فقیه سبزواری بوده و به شبستان حاج آقا حسین نیز معروف بوده است.
34 شمس الشموس، ص 274.
35 این شبستان در گذشته معروف به شبستان امام جمعه بوده است.
36 این شبستان در گذشته معروف به شبستان آفتاب رو بوده است.
37 پیمایش.
38 سه ورودی مرتبط با صحن موزه سابق (رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره ) اکنون مسدود است.
39 عین السلطنه در روزگار پادشاهی مظفر الدین شاه می نویسد: اقلاً در بیست موضع آن نماز جماعت برگزار می شود. بنگرید به: عین السلطنه، روزنامه خاطرات، ص 2/1744.
40 مطلع الشمس، ج 2، ص 443؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 166؛ عبدالرضا امیر شیبانی، سیمای وقف در خراسان، ص 9-1؛ مشهد طوس، ص 463.
41 محمود یزدی مطلق (فاضل)، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 80 ، ص 190-188.
42 همان.
43 همان.
44 همان.
45 همان.
46 همان.
