اصحاب، محدثان و علمای امامی ری(تا پایان قرن چهارم)

تعداد محدثان ، عالمان و فقهای مذهبی در یک منطقه ، نشان ازمیزان شیوع آن آیین در آنجا دارد. بدین جهت ، احصا و معرفی عالمان مذهبی ، یکی از شیوه های نشان دادن سیر تکوین و تکامل وگسترش مذاهب مختلف در هر منطقه است .

فقر منابع و مستندات تاریخی مربوط به قرون اولیه اسلامی ،بویژه درباره تاریخ تشیع ، سبب گردیده است که احصا و معرفی محدثان و عالمان این فرقه در مناطق مختلف سرزمین های اسلامی ،از مناسب ترین روشهای تحقیقی در نشان دادن سیر تاریخی تکوین وگسترش و میزان پراکندگی و نفوذ مذهب امامیه در آن مناطق ونهایتا سرزمین های لافت باشد .

در این مقاله ، سعی گردیده تا با این روش ، به روشن شدن سیرتکوین و گسترش مذهب امامیه در قرون اول تا چهارم هجری در شهرری که یکی از معدود شهرهای بزرگ ، ثروتمند و آباد سرزمین های اسلامی بوده پرداخته شود. بدین منظور ، ابتدا به معرفی اجمالی شهر و سپس فقها ، محدثان و راویان احادیث ائمه اثناعشری آن ونهایتا به نتیجه گیری در دو محور و با توجه به مستندات تاریخی می پردازیم :

1) روند تکوین و گسترش تشیع امامیه در شهر ری ، با تکیه برشمار محدثان و عالمان در قرون مورد تحقیق ;

2) بررسی میزان اعتبار عقیدتی و علمی و التزام محدثان وعالمان قمی به مذهب امامیه .

ری ( رگا ) یکی از کهن ترین مراکز باستانی ایران است که نامش در اوستا و کتیبه بیستون ( قرن ششم قبل از میلاد ) آمده است. ⁽¹⁾ در دوره فتوحات مسلمین ، این شهر به سال 23 قمری ⁽²⁾ ( و به قولی 20 قمری ⁽³⁾ ) ، توسط اعراب فتح گردید .

در دوران خلافت منصور دوانیقی ، مهدی عباسی در کنار ری قدیم شهری بنا کرد و برای آن ، مسجد جامع ساخت و بر دور آن ، خندق حفر کرد و آن را ( محمدیه ) نامید ( سال 185ق ) .

در کمتر از نیم قرن ، محمدیه ، جای ری قدیم را گرفت ; ⁽⁴⁾ ولی ری ، هیچ زمان به محمدیه مشهور نشد و این اسم رایج نگردید .

موقعیت ژئوپلتیک ری که مسیر ارتباطی تمدنهای شرق و غرب از آن می گذشت و چهار راه ارتباطی سرزمین های خلافت بود ، ⁽⁵⁾ سبب رونق تجارت ، انباشت ثروت و آبادانی این شهر گردیده بود. عباراتی که جغرافی دانان اسلامی در توصیف شکوه و عظمت این شهر آورده اند ، می تواند بیان کننده موقعیت و میزان اهمیت این شهر دردوره اسلامی باشد. از جمله توصیفاتی که از ری شده ، اینهاست :

عروس شهرها ، ⁽⁶⁾

آبادترین ، پر نعمت ترین و پر عمارت ترین شهر مشرق ،بزرگترین شهر مشرق بعد از نیشابور ، ⁽⁷⁾

دارای کاروانسراهای نیکو و بازارهای بزرگ ، ⁽⁸⁾

دارای خیابانهای پهن ، ⁽⁹⁾

دارای گرمابه های تمیز ، مدارس و کتابخانه های پرآوازه ،میوه های بسیار ، تجارتی پر سود ، آب فراوان و هوای خوش . ⁽¹⁰⁾

به علاوه ، میزان خراجی که اهالی ری در دوره خلافت عباسی می پرداختند ( ده تا دوازده میلیون درهم ) در مقایسه با خراجی که اهالی نیشابور ، بزرگترین شهر مشرق خلافت می پرداختند ( چهارمیلیون درهم ) ⁽¹¹⁾ خود ، نشان دهنده ری ثروتمند و آباد است .

بناهای ری ، اغلب گلی بوده و در آنها از گچ و سنگ ، به ندرت استفاده می شده ⁽¹²⁾ و وسعت آن ، یک فرسنگ و نیم در یک فرسنگ و نیم بوده است . ⁽¹³⁾

ابن فقیه ، ری را دارای هفده رستاق ( روستا ) می داند که ازآنهایند : خوار ، دنباوند ، ویمه و شلنبه. وی اضافه می کند که اینها رساتیقی هستند که در آنها منبر ( که نشانی از وسعت وجمعیت زیاد آنها بوده ) وجود دارد . ⁽¹⁴⁾

اصطخری نوشته :

و در ناحیت ری ، دیه هاست ، بزرگتر از این شهرها ، چون : ورامین و ارنبویه و رزنین و دزا و قوسین. شنوده ام که در هردهی از این ، قرب ده هزار مرد [ ، بلکه ] زیادت بود و روستاهای قصرانبن درونی و بیرونی و بهزان و السن و بسا و دماوند و کها ومرکوی . ⁽¹⁵⁾

کلین فشاپویه ، ⁽¹⁷⁾ جاموران ، تهران ، ⁽¹⁸⁾ شهرستانک ، مهران ⁽¹⁹⁾ و...

محدثان و علمای امامی ری

اما محدثان و علمای امامی ری تا پایان قرن چهارم به ترتیب حروف الفبای نامشان ، به شرح زیر هستند :

1. ابراهیم بن علی بن عیسی رازی ( ق 4 ): ابن بابویه در ( تاریخ ری ) از او نام می برد و می گوید : وی از شیوخ شیعه بوده که از احمد بن محمد بن یحیی عطار روایت می کند و ابوالفتح عبیدالله بن موسی بن احمد حسینی و جعفر بن محمد یونسی ، از اوروایت می کنند . ⁽²⁰⁾

2. ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن عبدالله رازی ( ق 3 ) : وی از نظر نقل حدیث ، مجهول و از سلسله روات شیخ طوسی است . ⁽²¹⁾

3. ابن ابی یحیی/ابو یحیی رازی ( ق 2 ) : وی در نقل حدیث ،مجهول و از اصحاب امام صادق ( ع ) است . ⁽²²⁾

4. ابواسماعیل صیقل رازی ( ق 2 ) : وی مجهول و از اصحاب امام صادق ( ع ) است . ⁽²³⁾

5. ابوبکر رازی ( ق 2 ) : مجهول و از اصحاب امام هادی ( ع ) است . ⁽²⁴⁾

6. ابوالحسن رازی( ق 2و3 ) : جعفر بن معروف ، از او و او ازاسماعیل بن مهران روایت می کند . ⁽²⁵⁾

7. ابوحسین رازی( ق 3 ): مجهول و از اصحاب امام رضا ( ع) است . ⁽²⁶⁾

8. ابوطبیب رازی( ق 4 ) : وی در نقل حدیث ، ممدوح و از جمله متکلمان امامیه است و کتابهای متعددی در امامت ، فقه و نیز دراخبار نگاشته است . ⁽²⁷⁾ کتاب ( زیاره الرضا ( ع ) و فضله ومعجزاته ) از اوست . ⁽²⁸⁾

9. ابوعبدالله جامورانی رازی ( ق 3 ) : وی در نقل حدیث ،ضعیف است. نجاشی می گوید که در عقیده اش ارتفاع است. ⁽²⁹⁾ قمی هاکتاب ( نوادر الحکمه )اش را استثنا دانسته و قبول کرده اند. ⁽³⁰⁾

10. ابومحمد رازی ( ق 3 ) : مجهول و از سلسله روات کلینی وشیخ طوسی است . ⁽³¹⁾ عطاردی او را از اصحاب امام هادی ( ع ) معرفی کرده است . ⁽³²⁾

11. ابو هلال / ابن هلال رازی ( ق 2 ) : مجهول و از اصحاب امام صادق ( ع ) است . ⁽³³⁾

12. ابو یحیی ابن ابی یحیی رازی ( ق 2 ) : مجهول و از اصحاب امام صادق ( ع ) است. ⁽³⁴⁾

13. احمد بن ابراهیم کلینی ( ق 3و4 ) : حسن ⁽³⁵⁾ و معروف به علان کلینی و از ممدوحین ⁽³⁶⁾ و فضلا و افراد نیک ⁽³⁷⁾ و اهل دین (امامیه ) است. ⁽³⁸⁾

14. احمد بن اسحاق رازی ( ق 3 ) : ثقه واز وکلای امام هادی(ع) و از مختصین به ناحیه مقدسه بوده است. ⁽³⁹⁾

15. ابو علی احمد بن حسن رازی ( ق 4 ) : حسن ⁽⁴⁰⁾ و از ممدوحین امامیه است. ⁽⁴¹⁾ تلعکبری با اجازه از او روایت می کند. ⁽⁴²⁾

16. ابوعلی احمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم بن خلیل قمی (ق 4 ) : ممدوح و ساکن ری بوده است. او از بزرگان شیعه ⁽⁴³⁾ و ازمشایخ مشهور شیخ صدوق است که صدوق برای او طلب رحمت کرده است . ⁽⁴⁴⁾ ابن بابویه در ( تاریخ ری ) از او یاد کرده و گفته است : (از پدرش و سعد بن عبدالله و عبدالله بن جعفر حمیری و احمد بن ادریس و استماع حدیث کرد ) و صدوق از او روایت می کند. ⁽⁴⁵⁾

17. ابوالعباس احمد بن علی خصیب ایادی رازی ( ق 4 ) : غالی است. ⁽⁴⁶⁾ حدیث او سالم و ناسالم دارد و در مذهب او ارتفاع است. ⁽⁴⁷⁾ او صاحب کتابهایی است ، از جمله : ( الشفاء و الجلاء فی الغیبه ) ( که شیخ طوسی آن را تحسین می کند ) ، ⁽⁴⁸⁾ ( الفرائض ) و ( الاداب ). ⁽⁴⁹⁾

18. احمد بن محمد بن نصر رازی سمسار ( ق 4 ) : ابن بابویه در( تاریخ ری ) از او یاد کرده و می گوید که از بزرگان و شیوخ امامیه است. علی بن محمد قمی از او و وی از جعفر بن حسن بن شهریار قمی روایت می کند. ⁽⁵⁰⁾

19. احمد بن محمد بن هیثم عجلی ( ق 4 ) : ثقه و از مشایخ صدوق است که صدوق از او راضی است. ⁽⁵¹⁾

20. اعین رازی ( ق 2 ) : امامی ، مجهول ⁽⁵²⁾ و از اصحاب امام باقر ( ع ) است. ⁽⁵³⁾

21. بکربن صالح رازی ( ق 2 ) : ضعیف ⁽⁵⁴⁾ و از اصحاب امام کاظم ⁽⁵⁵⁾ و امام رضا ( ع ) است. ⁽⁵⁶⁾ ابن داوود ، یک بار او راتوثیق ⁽⁵⁷⁾ و دوبار تضعیف می کند ; ⁽⁵⁸⁾ اما دیگر رجالیان ، او رابسیار ضعیف معرفی می کنند. ⁽⁵⁹⁾ از تالیفات اوست : ( کتاب فی درجات الایمان و وجوه الکفر و الاستغفار ) ⁽⁶⁰⁾ ، ( الجهاد ) و (النوادر ). ⁽⁶¹⁾

22. ابو عبدالله جعفر بن احمد وندک رازی ( ق 4 ) : حسن ⁽⁶²⁾ واز متکلمان و محدثان امامیه و صاحب ( کتاب فی الامامه ) است که کتاب مشهوری بوده است. ⁽⁶³⁾

23. جعفر بن محمد بن ابی زید / ابی یزید ( ق 2 ) : مهمل ⁽⁶⁴⁾ واز اصحاب امام رضا ( ع ) است و محمد بن عیسی از او روایت می کند. ⁽⁶⁵⁾

24. ابومحمد جعفر بن یحیی بن علاء رازی ( ق 2 ) : ثقه و پدرش از اصحاب امام صادق ( ع ) است. کتاب وی با کتاب پدرش درآمیخته و معلوم نشده که از کدام است. ⁽⁶⁶⁾

25. ابومحمد حسن بن احمد بن محمد بن هیثم عجلی ( ق 4 ) : ثقه و از بزرگان اصحاب امامیه است و پدر و جدش نیز از ثقات هستند وهر سه اهل ری بوده اند ; اما وی ، اواخر عمرش را در کوفه سکناگزیده ⁽⁶⁷⁾ از کتابهای او ( المثانی ) و ( الجامع ) را می توان نام برد. ⁽⁶⁸⁾

26. حسن بن جهم رازی ( ق 2 ) : ثقه ⁽⁶⁹⁾ و از اصحاب امام کاظم (ع ) است. ⁽⁷⁰⁾

27. حسن بن عباس بن حریش رازی ( ق 3 ) : ضعیف و از اصحاب امام جواد ( ع ) است. ⁽⁷¹⁾ وی صاحب کتاب ( ثواب قراءه اناانزلناه فی لیله القدر ) است که به گفته شیخ طوسی ، کتابی باالفاظ فاسد و مضطرب است. ⁽⁷²⁾

28. حسن بن عبدالله رازی تمیمی ( ق 2 ) : متقی ، نیک ⁽⁷³⁾ و ازاصحاب امام رضا ( ع ) است. ⁽⁷⁴⁾

29. حسن بن علی خیاط رازی ( ق ) : حسن ⁽⁷⁵⁾ و از فضلا وممدوحین است. ⁽⁷⁶⁾

30. حسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام مودب رازی ( ق 4 ) : حسن ⁽⁷⁷⁾ و از مشایخ شیخ صدوق است که صدوق از او راضی است و بر اورحمت می فرستد. ⁽⁷⁸⁾

31. حسین بن جهم رازی ( ق 2 ) : ثقه ⁽⁷⁹⁾ و از اصحاب امام رضا( ع) است. ⁽⁸⁰⁾

32. ابوعبدالله حسین بن حسن حسینی اسود رازی ( ق 2و3 ) : حسن ⁽⁸¹⁾ و از فضلا و ممدوحین است. ⁽⁸²⁾

33. حسین بن محمد اشنانی رازی ( ق 4 ) : ثقه ⁽⁸³⁾ و از اساتیدشیخ صدوق است. ⁽⁸⁴⁾

34. حسین بن محمد رازی ( ق 2و3 ) : ثقه ⁽⁸⁵⁾ ، عادل و از اصحاب امام کاظم ⁽⁸⁶⁾ و امام هادی ( ع ) بوده است. ⁽⁸⁷⁾

35. حسین بن یزید نوفلی ( ق 2 ) : از اصحاب امام رضا ( ع ) است. وی شاعر و ادیب و تمام عمر خود را ساکن ری بوده و همان جا مدفون گردیده است. عده ای از قمی ها می گویند که وی در آخرعمرش غالی شد ; ولی روایتی از او که بر این مطلب گواه باشد ،وجود ندارد. کتابهای اوست : ( التقیه ) و ( السنه ). ⁽⁸⁸⁾

و ممدوح است. ⁽⁹⁰⁾ امام حسن عسکری (ع ) در توقیعی برای اسحاق بن اسماعیل نیشابوری می نویسد که حقوق ما را به ابراهیم بن عبده بده تا او به رازی بدهد. نام او در کتب رجالی مشخص نشده است. ⁽⁹¹⁾

37. سهل بن زیاد آدمی ( ق 3 ) : ضعیف و از اصحاب امام جواد ، ⁽⁹²⁾ امام هادی ⁽⁹³⁾ و امام حسن عسکری ( ع ) است ⁽⁹⁴⁾ و با امام عسکری( ع ) به سال 255ق ، به توسط محمد بن عبدالحمید عطار مکاتبه داشته است. ⁽⁹⁵⁾ شیخ طوسی ، یک بار او را جزء ( ثقات ) ⁽⁹⁶⁾ و یک بار جزء ( ضعفا ) آورده ; ⁽⁹⁷⁾ ولی دیگر رجالیان ، او را تضعیف می کنند. ⁽⁹⁸⁾ احمد بن محمد بن عیسی ، به دروغگویی و غالیگری وی شهادت داد و او را از قم اخراج کرد و وی نیز در ری سکونت اختیار کرد. ⁽⁹⁹⁾ او صاحب کتاب است. ⁽¹⁰⁰⁾

38. ابو الخیر صالح بن ابی حماد رازی ( ق 3 ) : حسن ،امامی ⁽¹⁰¹⁾ و از اصحاب امام جواد ، ⁽¹⁰²⁾ امام هادی ⁽¹⁰³⁾ و امام ابن غضائری او را تضعیف کرده ⁽¹⁰⁶⁾ و فضل بن شادان از او رضایت داشته و او را مدح کرده است. ⁽¹⁰⁷⁾ ازکتابهای اوست : ( خطب امیرالمومنین ( ع )] و ( النوادر ). ⁽¹⁰⁸⁾

39. ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زیدبن حسن بن علی بن ابی طالب ع ( ق 3 ) : حسن ، عابد ، زاهد ومورد رضایت علمای رجالی و از اصحاب امام هادی ⁽¹⁰⁹⁾ و امام حسن عسکری ( ع ) است. ⁽¹¹⁰⁾ او به سبب اعتقادات شیعی ، تحت تعقیب حکومت قرار گرفت و به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان مخفی شد .

او در آن سرداب ، روزها را روزه می گرفت و شبها را به عبادت می گذراند و گاهی پنهانی به زیارت مزار یکی از فرزندان امام کاظم ( ع ) می رفت. بعد از مدتی ، خبر اختفای وی به یک یک شیعیان رسید ⁽¹¹¹⁾ و آن سرداب ، به محفل علمی شیعیان بدل گردید ; ⁽¹¹²⁾ اما طولی نکشید که او بیمار شد و از دنیا رحلت کرد. ⁽¹¹³⁾ وی کتابهایی نیز نگاشته ⁽¹¹⁴⁾ که از جمله آنهاست : ( خطب امیرالمومنین ( ع )]. ⁽¹¹⁵⁾

40. عبدالله بن احمد رازی ( ق 3 ) : علمای رجالی در وی توقف کرده و هیچ حکمی نداده اند. ⁽¹¹⁶⁾ محمد بن احمد بن یحیی ، از وی و او از بکر بن صالح ، روایت می کند. ⁽¹¹⁷⁾

41. عبدالله بن محمد بن حماد رازی ( ق 3 ) : مجهول و ازاصحاب امام جواد ( ع ) است. ⁽¹¹⁸⁾

42. عبدالله بن محمد بن علی بن عباس رازی تمیمی ( ق 2 ) : ممدوح ⁽¹¹⁹⁾ و از اصحاب امام رضا ( ع ) و صاحب نسخه ای از آن امام همام است. ⁽¹²⁰⁾

43. عبیدالله بن محمد رازی ( ق 3 ) : از اصحاب امام جواد ( ع) ⁽¹²¹⁾ بوده است. محتمل است که او همان عبدالله بن محمد رازی باشد .

44. عطیه بن نجیح رازی ( ق 2 ) : امامی ، مجهول ⁽¹²²⁾ و ازاصحاب امام صادق ( ع ) است. ⁽¹²³⁾

45. علاء بن حسن رازی ( ق 3 ) : حسن است. ⁽¹²⁴⁾ در کتب رجالی نقل شده که رقعه ای از ناحیه مقدسه از جانب امام عسکری ( ع ) صادر شده که توسط ابوحامد ( که از بزرگان امامیه بوده ) به علاء بن حسن رازی داده شده است. ⁽¹²⁵⁾ مامقانی می گوید : این مطلب ، گواه آن است که او از امنا و بزرگان شیعه است ; وگرنه ابوحامد رقعه را به وی نمی داده است. ⁽¹²⁶⁾

46. علی بن ابراهیم بن وراق رازی ( ق 4 ) : حسن ⁽¹²⁷⁾ و ازمشایخ شیخ صدوق است که صدوق برایش طلب رحمت می کند . ⁽¹²⁸⁾ مامقانی می گوید : وی باید از شیعیان پاکی باشد که از توثیق، مستغنی اند. ⁽¹²⁹⁾

47. ابوالقاسم علی بن احمد بن محمد بن عمران دقاق ( ق 4 ) : ممدوح و از مشایخ شیخ صدوق است که صدوق از وی راضی است. ⁽¹³⁰⁾

48. علی بن عباس جرادینی رازی ( ق 3 ) : غالی و بسیارضعیف ⁽¹³¹⁾ و صاحب کتابهایی است که از آنهاست : ( فی الممدوحین والمذمومین ) ( گفته اند که این کتاب بر خبث طینت او گواه است) ، ( الاداب والمروات ) و ( الرد علی السمانیه ) ( سمانیه ،طایفه ای از غلات بوده اند ). ⁽¹³²⁾

49. علی بن عثمان رازی ( ق 2 ) : مهمل ⁽¹³³⁾ و از اصحاب امام کاظم ( ع ) است. ⁽¹³⁴⁾

50. علی بن عبدالله بن وراق رازی ( ق 4 ) : ممدوح و از مشایخ صدوق است که صدوق از او راضی است و بر او رحمت می فرستد. ⁽¹³⁵⁾

51. ابوالحسن علی بن محمد بن ابراهیم بن ابان کلینی (ق 3و4): ثقه ، معروف به ( علان ) و از بزرگان امامیه است. ⁽¹³⁶⁾ و ازمشایخ اوست. ⁽¹³⁸⁾ صاحب کتابهایی است که از جمله آنهاست : (اخبار القائم ( ع )]. او در سال 328 ق ، از جانب امام زمان (ع ) اذن حج یافت. او را از این کار نهی کردند ; اما وی حرکت کرد. و در راه مکه او را کشتند. ⁽¹³⁹⁾ ابن اثیر ، بعد از آوردن این خبر ، او را از پیشوایان و علمای امامیه معرفی می کند . ⁽¹⁴⁰⁾

52. علی بن نعمان رازی ( ق 2 ) : مهمل ⁽¹⁴¹⁾ و از اصحاب امام صادق ( ع ) است. ⁽¹⁴²⁾

53. علی خزاز رازی ( ق ) : حسن ، ⁽¹⁴³⁾ متکلم ، جلیل القدر ،مانوس با فقه و صاحب کتاب در علم کلام است. مقیم ری بود و درآنجا فوت کرد. ⁽¹⁴⁴⁾

54. عمرو بن عثمان رازی ( ق 2 ) : از اصحاب امام کاظم ( ع ) است. ⁽¹⁴⁵⁾

55. ابو جعفر عیسی بن ماهان رازی ( ق 2 ) : امامی ، ⁽¹⁴⁶⁾ ممدوح ⁽¹⁴⁷⁾ و از اصحاب امام صادق ( ع ) است. ⁽¹⁴⁸⁾

56. قاسم بن محمد رازی ( ق 3 ) : مجهول و از سلسله روات کلینی است. ⁽¹⁴⁹⁾

57. محمد بن ابراهیم کلینی ( ق 4 ) : معروف به علان کلینی ،حسن ⁽¹⁵⁰⁾ و از فضلا و نیکان است. ⁽¹⁵¹⁾

58. محمد بن ابی زید رازی ( ق 3 ) : امامی ، مجهول ، ⁽¹⁵²⁾ اصلا قمی و صحابی امام جواد ( ع ) است. ⁽¹⁵³⁾

59. محمد بن احمد بن عبدالله / ابی عبدالله رازی ( ق 3 ) : احمد بن ادریس از او و او از جریر بن صالح ، روایت می کند . ⁽¹⁵⁴⁾

60. محمد بن احمد دوریستی ( ق 4 ) : فقیه ، عالم و فاضل بوده است. پسرش جعفر از او و او از شیخ صدوق ، روایت می کند. ⁽¹⁵⁵⁾

61. ابوعاصم محمد بن اسحاق بن عاصم براد رازی ( ق 4 ) : ابن بابویه در ( تاریخ ری ) از او نام برده است و از ابوالقاسم برادر زاده زراعه نقل می کند که او گفت : محمد بن اسحاق ،حدیثی از من استماع کرد که من در شام از شیخ خود شنیده بودم واو خود مستقیما از شیخ من روایت کرد. به او گفتم : ( کجا این شیخ را ملاقات کردی ؟ ). گفت : ( در بغداد ). در حالی که اودروغ می گفت و شیخ مذکور ، هیچ زمانی به بغداد نرفته بود .

محمد بن اسحاق ، در سال 308ق ، وفات یافت. ⁽¹⁵⁶⁾

62. محمد بن اسماعیل رازی ( ق 3 ) : مجهول ⁽¹⁵⁷⁾ و از اصحاب امام جواد ( ع ) است. ⁽¹⁵⁸⁾

63. ابو جعفر محمد بن بکران بن عمران رازی ( ق 4 ) : حسن ⁽¹⁵⁹⁾ و از بزرگان امامیه و ساکن کوفه بوده است. ⁽¹⁶⁰⁾ از کتابهای اوست : ( الکوفه ) ، ( موضع قبر امیرالمومنین ( ع )] و ( مشرف التربه ). ⁽¹⁶¹⁾

64. ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم طبری ( ق 4 ) : رافضی وصاحب تالیفاتی است که از آنهاست : ( کتاب الرواه عن اهل البیت( ع )]. عبدالعزیز کتانی ، او را به رفض متهم کرده است. ابن بابویه در ( تاریخ ری ) از وی نام می برد و می گوید : او آملی بود ; اما به ری رفت و در آنجا ساکن شد. او از بزرگان متکلمان معتزله بود و صاحب تصانیف است. ابومحمد حسن بن حمزه رعینی ازوی و او از ابوالفرج اصفهانی ، روایت می کند. ⁽¹⁶²⁾

65. محمد بن جعفر بن عون اسدی ( ق 3و4 ) : ثقه و صحیح الحدیث است ; ولی از ضعفا روایت می کند و گویند به جبر و تشبیه اعتقادداشته است. ⁽¹⁶³⁾

نقل شده که وی یکی از نواب امام زمان ( ع ) است. ⁽¹⁶⁴⁾ برقی او را از اصحاب امام صادق ( ع ) دانسته ⁽¹⁶⁵⁾; ولی سال وفات وی 312 ق ، است ⁽¹⁶⁶⁾ و محال است هم عصر امام صادق ( ع ) بوده باشد . صاحب کتابهایی است که از آنهاست : ( الرد علی اهل الاستطاعه ) ⁽¹⁶⁷⁾ یا ( الجبر والاستطاعه ). ⁽¹⁶⁸⁾

66. محمد بن حسان رازی ( ق 3 ) : ضعیف و حدیث او ( بینابین ) است. ⁽¹⁶⁹⁾ از اصحاب امام هادی ( ع ) ⁽¹⁷⁰⁾ و صاحب کتابهایی است ،از جمله : ( ثواب القرآن ) ، ⁽¹⁷¹⁾ ( العقاب ) ، ( ثواب اناانزلناه ) ، ( ثواب الاعمال ) ، ( الشیخ والمشیخه ). ⁽¹⁷²⁾

67. محمد بن حسن رازی ( ق 2 ) : مجهول و از سلسله روات شیخ طوسی است. ⁽¹⁷³⁾

68. ابوالعباس محمد بن خالد رازی ( ق 3 ) : امامی ، مجهول ⁽¹⁷⁴⁾ و از اصحاب امام هادی ( ع ) است. ⁽¹⁷⁵⁾

69. محمد بن سهل بجلی رازی ( ق 2 ) : از اصحاب امام رضا (ع) است. ⁽¹⁷⁶⁾

70. ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان بن قبه رازی ( ق 4 ) : ثقه ⁽¹⁷⁷⁾ و از متکلمان حاذق و عظیم القدر و همچنین شیخ امامیه درزمان خودش بوده است. ⁽¹⁷⁸⁾ در مباحثات کلامی ، قوی بوده است . ابتدا معتزلی بوده و سپس مذهب امامیه را اختیار کرده است. ⁽¹⁷⁹⁾ وی صاحب کتبی است که از آنهاست : ( الانصاف فی الامامه ) ، (التعریف ( الرد ) علی الزیدیه ) ، ( الرد علی ابی علی الجبائی) ( المساله المفرده فی الامامه ) ، ( المستثبت ) ، ( نقض کتاب ابی القاسم البلخی ). ⁽¹⁸⁰⁾

راوی بنام ، ابوالحسین ، از ثقات نقل می کند که کتاب ابوجعفررا نزد ابوالقاسم بلخی بردم ; نقض بر آن نوشت. به ری آمدم ونقض را به ابوجعفر دادم و او نقضی بر آن نقض نوشت. سپس دوباره نقض وی را به بلخی باز گرداندم ; نقضی بر آن نوشت. وقتی به ری باز گشتم ، ابوجعفر فوت کرده بود. ⁽¹⁸¹⁾

71. ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (ق 4 ) : ثقه ، جلیل القدر ، حافظ احادیث بسیار ، بصیر به علم رجال و نقاد خبر بوده است و در کثرت علم و حفظ احادیث در میان قمی ها مانند نداشته است. ⁽¹⁸²⁾

سال ولادت وی در کتب نیامده ; اما گمان می رود که در دهه اول قرن چهارم و به قولی سال 306ق ، بوده است. پدرش ، از علمای بزرگ و از متقی ترین مردم زمان خود بود. او و پدرش هر دو به (صدوق ) و ( ابن بابویه ) مشهور بوده اند ; اما متاخران ، پدررا ( صدوق اول ) و ( ابن بابویه قمی ) ( مدفون قم ) خوانده اند

وی در سال 338ق ، به دعوت اهالی ری از قم بدان جا هجرت کرد (که نشان از رشد و گسترش تفکر شیعی در آن شهر دارد ) و ، تا سال 352ق ، در ری سکونت داشت و سپس از ملک رکن الدوله بویه برای زیارت امام رضا ( ع ) اجازه گرفته ، به خراسان رفت ; از طوس به نیشابور سفر کرد و از تمام مشایخ آنجا استماع حدیث نمود. درهمان سال ، به بغداد رفته ، از تمام مشایخ آن شهر نیز استماع حدیث کرد. سپس در سال 354ق ، وارد کوفه شد و از مشایخ آنجانیز حدیث شنود و به قصد حج ، راهی حرمین شد و پس از سفر حج نیزبه همدان رفت و از شیوخ تمامی این شهرها اخذ حدیث کرد. ⁽¹⁸³⁾

ابوجعفر در سال 355ق ، بار دیگر به بغداد رفت. ابن داوود وعلامه حلی نوشته اند که در این سال ، تمام شیوخ امامیه دربغداد از او استماع حدیث کردند. ⁽¹⁸⁴⁾ در سالهای 367 و 368ق ،دوبار به زیارت امام رضا ( ع ) رفت و سپس در سفرش به ماوراءالنهر ، در بلخ و سرخس و ایلاق ، توقف نمود و از مشایخ این شهرها حدیث شنید .

کتابهای تالیفی او را حدود سیصد جلد نوشته اند. ⁽¹⁸⁵⁾ کثرت مسافرتها و کتب او ، نشانی از روح بلند و همت عالی و کم نظیراو دارد. فهرست کتابهای او در ( الرجال ) نجاشی ⁽¹⁸⁶⁾ (الفهرست) شیخ طوسی ⁽¹⁸⁷⁾ آمده است. ابوجعفر صدوق به سال 381ق ، وفات یافت. ⁽¹⁸⁸⁾

72. محمد بن عقیل کلینی ( ق 3 ) : مجهول و از مشایخ کلینی است. ⁽¹⁸⁹⁾

73. محمد بن محمد بن عاصم کلینی ( ق 4 ) : مجهول ، از راویان کلینی و از مشایخ شیخ صدوق است ( صدوق ، روایات کلینی را به واسطه او نقل می کند ). ⁽¹⁹⁰⁾

74. محمد بن هیثم عجلی رازی ( ق 3 ) : ثقه و اهل ری است. اوپدر احمد و پدر بزرگ حسن ، از علمای ثقه امامیه است. ⁽¹⁹¹⁾

75. محمد بن یزداد رازی ( ق 3 ) : حسن ⁽¹⁹²⁾ و از اصحاب امام عسکری ( ع ) ⁽¹⁹³⁾ بوده و روایات قابل قبولی دارد. ⁽¹⁹⁴⁾

76. ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی ( ق 3و4 ) : ثقه شیخ و بزرگ امامیه در زمان خود و در علم حدیث ، موثق ترین ودر ثبت آن ، دقیق ترین فرد بوده است. ⁽¹⁹⁵⁾

کلینی ، صاحب کتابهایی است که از آن جمله است : ( الکافی ) که از ارکان چهارگانه حدیث شیعه است و علمای بزرگ شیعه ، درطول تاریخ ، این کتاب را بر کتب شیعه برتری داده اند. وی این کتاب را در طول بیست سال نوشته که مشتمل بر سه بخش ( الاصول ،الفروع ، الروضه ) است. از دیگر کتب وی است : ( الرد علی القرامطه ) ، ( تعبیر الرویاء ) ، ⁽¹⁹⁶⁾ ( رسائل الائمه ( ع )] ،( الرجال ) ، ( ما قیل فی الائمه ( ع ) من الشعر ) ⁽¹⁹⁷⁾ است . وی در سال 318 یا 329ق ( سال تناثر نجوم ) ، وفات یافت. ⁽¹⁹⁸⁾

77. محمد بن یوسف مقری رازی ( ق 3 ) : حسن است ⁽¹⁹⁹⁾ و ظاهرانجاشی به او اعتماد دارد. ⁽²⁰⁰⁾ احمد بن محمد بن سعید به سال 281ق ، از او روایت می کند. ⁽²⁰¹⁾

78. ابو القاسم مخلد بن موسی رازی ( ق 3و4 ) : مهمل است ⁽²⁰²⁾ وبا امام زمان ( ع ) مکاتبه داشته است. ⁽²⁰³⁾

79. ابو الحسن منصور بن عباس رازی ( ق 3 ) : مضطرب الامر ⁽²⁰⁴⁾ و از اصحاب امام جواد و امام هادی ( ع ) است. ⁽²⁰⁵⁾ او صاحب کتاب معروف ( النوادر ) است. ⁽²⁰⁶⁾

80. موسی بن ابی الحسن رازی ( ق 2 ) : مجهول و از اصحاب امام رضا (ع) است. ⁽²⁰⁷⁾

81. موسی بن نصر رازی ( ق 2 ) : مجهول و از اصحاب امام رضا(ع) است. ⁽²⁰⁸⁾

82. نعمان رازی ( ق 2 ) : امامی ، مجهول ⁽²⁰⁹⁾ و از اصحاب امام صادق ( ع ) است. ⁽²¹⁰⁾

83. ولید بن ابان ضبی رازی ( ق 2 ) : امامی ، مجهول ⁽²¹¹⁾ و ازاصحاب امام رضا ( ع ) است. ⁽²¹²⁾

84. هشام بن مثنی رازی ( ق 2 ) : مجهول ⁽²¹³⁾ و از اصحاب امام صادق ( ع ) است. ⁽²¹⁴⁾

85. یحیی بن ابی بکر رازی ( ق 3 ) : امامی و مجهول است. ⁽²¹⁵⁾ وی نابینا بوده و از اصحاب امام هادی (ع) است. ⁽²¹⁶⁾

86. ابوجعفر یحیی بن علاء بجلی رازی ( ق 2 ) : ثقه و اصالتاکوفی است. ⁽²¹⁷⁾ او از اصحاب امام صادق (ع) ⁽²¹⁸⁾ و صاحب کتاب است. ⁽²¹⁹⁾

87. یحیی بن محمد بن سدید / سیبویه رازی ( ق 2 ) : مجهول واز سلسله روات شیخ طوسی است. ⁽²²⁰⁾

88. ابو زکریا یحیی بن محمد رازی : ( ق 2 ) : مجهول و ازسلسله روات شیخ طوسی است. ⁽²²¹⁾

نتیجه گیری

به نظر می رسد فضای مناسبی که در فاصله زمانی براندازی امویان و روی کار آمدن عباسیان ، قیام زید بن علی ( ع ) و درپی آن ، قیام فرزندش یحیی در خراسان و حمایت گسترده ایرانیان از آنها ( از جمله شرکت مردمانی از ری در قیام زید ⁽²²²⁾ ) ،تبلیغات وسیع داعیان عباسی در فراخوانی به پیروی از آل محمد(ص) و نهایتا قیامهای شیعی ، همچون قیام عبدالله بن معاویه ، ⁽²²³⁾ زمینه بسیار مساعدی را برای گسترش تشیع در ایران فراهم آورد. ری نیز از این قاعده مستثنا نبود و ارتباط و پیونداهالی ری با ائمه امامیه ( ع ) که در زمان امام باقر ( ع ) باوجود یک صحابی رازی ایجاد گردیده بود ، در سطح وسیعتری ادامه یافت و در زمان امام صادق ( ع ) تعداد صحابیان رازی به ده تن رسید که نشان از نفوذ تشیع در این شهر و پیدایش زمینه نشرافکار امامیه دارد .

گزارشی از وجود حاکمی شیعی مذهب در ری در عصر امام کاظم (ع) که شیعیان آن حضرت را تحت حمایت خود داشته است ، در کتاب (قضاء حقوق المومنین ) ، تالیف قرن ششم هجری وجود دارد. ⁽²²⁴⁾ هرچند در این کتاب ، نام این حاکم ذکر نگردیده ; ولی در صورت صحت خبر ، وجود چنین شخصی در راس حکومت شهر ری ، می توانسته به پیشرفت فزاینده تشیع در این شهر ، بسیار کمک کند و موقعیت مطلوبی را برای شیعیان فراهم آورد .

مجموعا پنج نفر از صحابیان امام کاظم ( ع ) ، رازی هستند که با توجه به محدودیت ها و فضای بسته سیاسی زمان و نوپایی نهال تشیع در ری ، منطقی به نظر می رسد. با ورود امام رضا ( ع ) به ایران و تصدی ولایت عهدی مامون و حمایت آشکار مامون از عقایدمعتزلی و شیعی ، تشیع در تمامی مناطق ایران رشد و گسترش یافت . وجود یازده صحابی رازی در جمع اصحاب امام رضا ( ع ) ، زمینه مساعدی را برای نشر احادیث آن امام در ری فراهم ساخت و ارتباط این شهر را با ائمه ( ع ) ، به اوج خود رسانید .

در میان اصحاب جواد الائمه ( ع ) به نه صحابی رازی بر می خوریم. پیوستگی ارتباطات اهل ری با ائمه ( ع ) در زمان امام هادی ( ع ) به عمق یافتن اعتقادات شیعیان ری و استواری تشیع امامیه در این شهر انجامید. از بین صحابیان امام هادی ( ع ) ،ده نفر رازی هستند که با احتساب عبدالعظیم حسنی ( که پناهنده شدن وی به این شهر ، خود نشان از وجود یارانی وفادار به او وهمچنین پایگاه قابل اعتماد شیعیان در این شهر دارد ) به یازده نفر می رسد. وجود یکی از نواب و وکلای مورد وثوق امام هادی(ع) در ری ، خود دلیلی بر این مدعاست .

در زمان امام عسکری ( ع ) که به واسطه گسترش تشیع در جهان اسلام ، امام شدیدا تحت نظر بودند ( و حتی معتمد عباسی سعی داشت با کشتن فرزندی که قرار بود برای امام به دنیا بیاید ،ریشه امامت را خشک کند ) تعداد صحابیان رازی امام به شش نفر می رسد. در زمان غیبت صغرای امام زمان ( عج ) نیز دو تن که یکی از نواب و وکلای امام زمان است ( با نام محمد بن جعفر اسدی ) ودیگری از مکاتبه کنندگان با امام ( با نام مخلد بن موسی رازی ) ارتباط مستقیمی با ناحیه مقدسه داشته اند .

در مجموع ، شهر ری با احتساب 44 صحابی ، بعد از شهر قم باحدود 140 صحابی ، ⁽²²⁵⁾ بالاترین ارتباط و پیوند را با ائمه امامیه ( ع ) در سرزمین های شرقی خلافت داراست. ⁽²²⁶⁾ شایدبتوان گفت که علت اصلی نسبتهای ناصبی گری و افراطی گری که به مردمان ری در قرون مورد بحث داده می شود ، نزدیکی این شهر به قم ( پایگاه تشیع ) بوده است ; چرا که در کنار مرکز جهان تشیع در قرن سوم ، وجود شهری که مردم آن غالبا سنی مذهب بوده اند ،بیشتر نمود داشته تا شهرهای بزرگ دیگر که از مرکز تشیع ، دوربوده اند .

اما از لحاظ روند تکوین و گسترش تشیع امامیه در شهر ری ، باتکیه بر شمار محدثان در قرون یک ، دو ، سه و چهار ، باید گفت : در قرن اول هجری ، هیچ نشانی از تشیع در ری وجود ندارد ; امااز مجموع 88 نفر محدثان و صحابیان اهل ری ، سی نفر ( 09/34درصد ) متعلق به قرن دوم هجری ، 31 نفر ( 22/35درصد ) متعلق به قرن سوم هجری و 25 نفر ( 40/ 28درصد ) متعلق به قرن چهارم هجری هستند ( رجوع شود به نمودار آتی ). ⁽²²⁷⁾

از لحاظ میزان اعتبار عقیدتی و علمی و التزام محدثان وعالمان قمی به مذهب امامیه ، در قرون مذکور ، وضعیت بدین قراراست : از مجموع 88 محدث ، شانزده نفر ثقه ( 18/18درصد ) ،پانزده نفر حسن ( 04/17درصد ) ، یک نفر امامی ممدوح ( 13/1درصد ) ، پنج نفر ممدوح ( 68/5درصد ) ، دو نفر شیخ الامامیه( 27/2درصد ) ، یک نفر متقی و نیک ( 13/1درصد ) ، یک نفرفقیه و فاضل و عالم ( 13/1درصد ) ، هفت نفر امامی و مجهول (95/7درصد ) ، نوزده نفر مجهول ( 59/21درصد ) ، پنج نفرضعیف ( 68/5درصد ) چهار نفر مهمل ( 54/4درصد ) ، دو نفرغالی ( 27/2درصد ) ، یک نفر مضطرب الامر ( 13/1درصد ) ، یک نفر رافضی ( 13/1درصد ) ، یک نفر کاذب ( 13/1درصد ) .

پی نوشتها:

1. فرهنگ فارسی ، محمد معین ، چاپ هشتم ، امیرکبیر ، 1371 ،ذیل ( ری ) .

2. تاریخ یعقوبی ، ابن واضح یعقوبی ، چاپ پنجم ، علمی وفرهنگی ، 1366 ، ج 2 ، ص 46 .

3. فتوح البلدان ، بلاذری ، ترجمه : محمد توکل ، چاپ اول ،نقره ، ص 445 .

4. همان ، ص 449 .

5. مختصر کتاب البلدان ، ابن فقیه ، افست از طبع لیدن ،دارصادر ، بیروت ، 1302ق ، ص 270-271 .

6. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، مقدسی ، ترجمه : علینقی منزوی ، چاپ اول ، شرکت مولفان و مترجمان ایران ، 1361ش ج 2 ، ص 575 .

7. مسالک و ممالک ، اصطخری ، به اهتمام : ایرج افشار ، چاپ سوم ، علمی و فرهنگی ، 1368 ، ص 166-167 .

8. احسن التقاسیم ، ج 2 ، ص 582-583 .

9. المسالک و الممالک ، ابن خردادبه ، ترجمه : حسین قره جانلو ، چاپ اول ، نشر نو ، 1370 ، ص 147 .

10. احسن التقاسیم ، ج 2 ، ص 582-583 .

11. فتوح البلدان ، ص 450 ; المسالک والممالک ، ابن خردادبه ص 28 .

12. صوره الارض ، ابن حوقل ، الطبعه الثانیه ، دارصادر ،بیروت ، ص 371 .

13. مسالک و ممالک ، ص 167 .

14. مختصر کتاب البلدان ، ص 274 .

15. مسالک و ممالک ، ص 171 .

16. معجم البلدان ، یاقوت حموی ، تحقیق : فرید عبدالعزیزالجندی ، دارالکتب العلمیه ، ج 2 ، ص 506 ، 550 و 551 .

17. قصص العلماء ، محمد تنکابنی ، چاپ دوم ، علمیه اسلامیه 1364 ، ص 396-397 .

18. معجم البلدان ، ج 4 ، ص 58-59 .

19. ری باستان ، حسین کریمان ، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی 1371 ، ج 2 ، ص 576 و 626 .

20. لسان المیزان ، ابن حجر العسقلانی ، حققه وعلق علیه : محمد عبدالرحمان المرعشلی ، الطبعه الاولی ، داراحیاء التراث العربی ، بیروت ، 1995م ، ج 1 ، ص 124 .

21. تهذیب الاحکام ، محمد بن حسن الطوسی ، حققه وعلق علیه : سید حسن الخرسان ، الطبعه الثالثه ، دارالاضواء ، بیروت ، ج 6 ،ص 40 .

22. الکافی ، محمد بن یعقوب الکلینی ، صححه و علق علیه : علی اکبر الغفاری ، دارالاضواء ، بیروت ، 1405ق ، ج 5 ، ص 159 ;جامع الرواه ، الاردبیلی ، منشورات مکتبه آیه الله المرعشی النجفی ، ج 2 ، ص 429 .

23. الکافی ، ج 2 ، ص 14 ; معجم رجال الحدیث ، ابوالقاسم الخوئی ، الطبعه الثالثه ، بیروت ، 1403ق ، ج 21 ، ص 24-25 .

24. مسند الامام الهادی ( ع ) ، عزیزالله العطاردی ،الموتمر العالمی للامام الرضا ( ع ) ، 1410ق ، ص 312 .

25. معجم رجال الحدیث ، ج 22 ، ص 123 .

26. التهذیب ، محمد بن حسن الطوسی ، ج 6 ، ص 171 ; مسندالامام الرضا ( ع ) ، عزیزالله العطاردی ، منشورات الموتمرالعالمی للامام الرضا ( ع ) ، 1406ق ، ج 2 ، ص 515 ; معجم رجال الحدیث ، ج 2 ، ص 127 .

27. الفهرست ، محمد بن حسن الطوسی ، منشورات الشریف الرضی ،قم ، ص 190 ; رجال ابن داوود ، منشورات جامعه طهران ، 1342ش ،ص 401 ; رجال العلامه الحلی ، صححه : السید محمد صادق بحرالعلوم، الطبعه الثانیه ، منشورات المطبعه الحیدریه ، النجف ، 1381ق/ 1916م ، ص 188 .

28. الفهرست ، الطوسی ، ص 190 .

29. رجال الطوسی ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، 1380ق/1961م ، ص 519 ; رجال ابن داوود ، ص 498 و 568 ; رجال العلامه ،ص 268 .

30. فهرست اسماء مصنفی الشیعه ( رجال النجاشی ) ، محمد بن علی النجاشی ، منشورات جماعه المدرسین بقم المشرفه ، ص 456 ;مجمع الرجال ، القهپائی ( کوهپایی اصفهانی ) ، صححه و علق علیه: السید ضیاء الدین العلامه ، اصفهان ، سنه 1384ق ، ج 1 ، ص 129; رجال العلامه ، ص 256 .

31. الکافی ، ج 1 ، ص 11 .

32. مسند الامام الهادی ( ع ) ، عزیزالله العطاردی ، ص 317 .

33. الکافی ، ج 6 ، ص 129 ; اعیان الشیعه ، السید محسن الامین، حققه واخرجه : حسن امین ، دارالتعارف للمطبوعات ، بیروت 1403ق ، ج 2 ، ص 441 ; معجم رجال الحدیث ، ج 22 ، ص 7978 .

34. همان ، ص 23 ; اعیان الشیعه ، ج 2 ، ص 445 ; معجم رجال الحدیث ، ج 22 ، ص 84 .

35. تنقیح المقال ، المامقانی ، چاپ سنگی ، 1349ق ، ج 1 ، ص 8.

36. رجال ابن داوود ، ص 23 .

37. رجال الطوسی ، ص 438 ; جامع الرواه ، ج 1 ، ص 40 .

38. رجال العلامه ، ص 18 .

39. رجال الطوسی ، ص 410 ; رجال ابن داوود ، ص 23 ; رجال العلامه ، ص 14 ; مسند الامام الهادی ( ع ) ، عزیزالله العطاردی، ص 320 .

40. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 8 .

41. الرجال ، الطوسی ، ص 444 ; الرجال ، ابن داوود ، ص 25 .

42. الرجال ، الطوسی ، ص 444 .

43. لسان المیزان ، ابن حجر ، ج 1 ، ص 352 .

44. معجم رجال الحدیث ، ج 2 ، ص 164 .

45. لسان المیزان ، ج 10 ، ص 352 .

46. الرجال ، الطوسی ، ص 455 .

47. رجال النجاشی ، ص 96 ، رجال ابن داوود ، ص 387 و 420 ;مجمع الرجال ، ج 1 ، ص 126 .

48. الفهرست ، الطوسی ، ص 30 .

49. رجال النجاشی ، ص 96 ، الفهرست ، الطوسی ، ص 30 ; رجال العلامه ، ص 308 .

50. لسان المیزان ، ابن حجر ، ج 1 ، ص 461 .

51. معجم رجال الحدیث ، الخوئی ، ج 2 ، ص 323 .

52. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 17 .

53. رجال الطوسی ، ص 107 .

54. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 21 .

55. رجال النجاشی ، ص 109 ; رجال العلامه ، ص 207 .

56. رجال الطوسی ، ص 370 ; رجال البرقی ، منشورات جامعه طهران ، 1342ش ، ص 55 .

57. رجال ابن داوود ، ص 72 .

58. همان ، ص 543532 .

59. رجال النجاشی ، ص 109 ; مجمع الرجال ، ص 274 ، رجال العلامه ، ص 207 .

60. الفهرست ، الطوسی ، ص 39 .

61. رجال النجاشی ، ص 109 .

62. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 26 .

63. رجال النجاشی ، ص 123 ; تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 213 .

64. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 27 .

65. اعیان الشیعه ، ج 4 ، ص 150 ; معجم رجال الحدیث ، ج 4 ،ص 102-103 .

66. رجال النجاشی ، ص 126 ; رجال ابن داوود ، ص 90 ; رجال العلامه ، ص 33 .

67. همان ، ص 65 ; رجال ابن داوود ، ص 103 ; رجال العلامه ،ص 44 .

68. همان ، ص 65 .

69. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 30 .

70. رجال البرقی ، ص 52 .

71. رجال الطوسی ، ص 400 ; رجال النجاشی ، ص 60 ; مجمع الرجال ج 2 ، ص 188 ; رجال العلامه،ص 214;رجال ابن داوود ، ص 44 .

72. الفهرست ، الطوسی ، ص 53 .

73. جامع الرواه ، ج 1 ، ص 253 .

74. مسند الامام الرضا ( ع ) ، ج 2 ، ص 525 ; جامع الرواه ،ج 1 ، ص 206 .

75. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 37 .

76. رجال الطوسی ، ص 462 ; رجال ابن داوود ، ص 111 .

77. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 315 .

78. علل الشرائع ، محمد بن علی الصدوق ، قدم له : السیدمحمدصادق بحر العلوم، منشورات المکتبه الحیدریه، النجف، 1385ق ، ص 69 .

79. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 39 .

80. رجال الطوسی ، ص 373 .

81. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 40 .

82. رجال الطوسی ، ص 462 ; رجال ابن داوود ، ص 104 .

83. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 41 .

84. معجم رجال الحدیث ، ج 6 ، ص 74 .

85. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 41 .

86. مسند الامام الکاظم ( ع ) ، عزیزالله العطاردی ، الطبعه الاولی ، منشورات الموتمرالعالمی للامام الرضا(ع) ، 1409ق ج 3 ، ص 366 .

87. مسند الامام الصادق ( ع ) ، الکفائی ، منشورات مطبعه الاداب ، 1380ق/1961م ، ص 333 .

88. معجم رجال الحدیث ، ج 6 ، ص 113-114 .

89. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 53 .

90. رجال ابن داوود ، ص 149 .

91. اختیار معرفه الرجال ( رجال الکشی ) ، محمد بن حسن الطوسی ، صححه وعلق علیه : حسن المصطفوی ، منشورات جامعه طهران 1341ش ، ص 579 ; رجال ابن داوود ، ص 408-409 ; رجال العلامه ،ص 7-19 .

92. رجال الطوسی ، ص 401 ; رجال الکشی ، ص 566 .

93. رجال الطوسی ، ص 416 ; رجال الکشی ، ص 566 ; رجال البرقی ص 58 .

94. مسند الامام العسکری ( ع ) ، عزیزالله العطاردی ،منشورات الموتمر العالمی للامام الرضا (ع) ، 1410ق ، ص 316-317

95. رجال النجاشی ، ص 185 ; رجال العلامه ، ص 228 .

96. رجال الطوسی ، ص 416 .

97. الفهرست ، الطوسی ، ص 80 .

98. رجال النجاشی ، ص 185 ; مجمع الرجال ، ج 3 ، ص 180 .

99. رجال العلامه ، ص 228 ; رجال النجاشی ، ص 185 .

100. الفهرست ، الطوسی ، ص 80 .

101. تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 198 .

102. رجال الطوسی ، ص 402 .

103. همان ، ص 416 .

104. همان ، ص 432 .

105. رجال النجاشی ، ص 198 ; رجال العلامه ، ص 25 و 230 .

106. مجمع الرجال ، ج 3 ، ص 203 .

107. رجال الکشی ، ص 566 .

108. الفهرست ، الطوسی ، ص 84 ; رجال النجاشی ، ص 198 .

109. رجال ابن داوود ، ص 226 .

110. رجال الطوسی ، ص 417 .

111. الفهرست ، الطوسی ، ص 121 .

112. رجال النجاشی ، ص 247 248 .

113. همان ، ص 249 .

114. الفهرست ، الطوسی ، ص 121 .

115. رجال العلامه ، ص 130 ; رجال النجاشی ، ص 247 .

116. همان ، ص 238 ; تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 167 .

117. رجال النجاشی ، ص 348 ; معجم رجال الحدیث ، ج 10 ، ص 106

118. رجال الطوسی ، ص 403 .

119. رجال ابن داوود ، ص 212 .

120. رجال النجاشی ، ص 228 .

121. التهذیب ، ج 9 ، ص 126 .

122. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 102 .

123. رجال الطوسی ، ص 264 .

124. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 104 .

125. معجم رجال الحدیث ، ج 2 ، ص 16 و ج 11 ، ص 166 .

126. تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 256 .

127. همان ، ج 2 ، ص 295 .

128. عیون اخبار الرضا ( ع ) ، محمد بن علی الصدوق ، صححه : مهدی الحسینی اللاجوردی ، جهان ، ص 64 .

129. تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 125و259 ; عیون اخبار الرضا ( ع ص 138 .

130. رجال النجاشی ، ص 255 ; مجمع الرجال ، ج 4 ، ص 203 ; رجال ابن داوود ، ص 54و84 ; رجال العلامه ، ص 284 .

131. مجمع الرجال ، ج 4 ، ص 203 ; رجال العلامه ، ص 284 .

132. رجال النجاشی ، ص 255 .

133. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 108 .

134. مسند الامام الکاظم ( ع ) ، عزیزالله العطاردی ، ج 3 ،ص 470 ; معجم رجال الحدیث ، ج 12 ، ص 92 .

135. تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 297 .

136. رجال النجاشی ، ص 260 ; رجال ابن داوود ، ص 48 ; رجال العلامه ، ص 100 .

137. طبقات اعلام الشیعه ، آقا بزرگ الطهرانی ، تحقیق : علینقی منزوی ، منشورات دارالکتاب العربی،1390ق ، ج 1 .

138. الکافی ، ج 5 ، ص 541 .

139. رجال النجاشی ، ص 260 .

140. الکامل فی التاریخ ، ابن اثیر ، تحقیق مکتب التراث ،الطبعه الرابعه ، منشورات التاریخ العربی، بیروت، 1414ق ، ج 8ص 346 .

141. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 110 .

142. معجم رجال الحدیث ، ج 12 ، ص 216 .

143. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 106 .

144. الفهرست ، الطوسی ، ص 100 ; رجال ابن داوود ، ص 247 ;معجم رجال الحدیث ، ج 12 ، ص 10 .

145. مسند الامام الکاظم ( ع ) ، ج 3 ، ص 483 .

146. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 120 .

147. رجال ابن داوود ، ص 268 .

148. رجال الطوسی ، ص 257 .

149. الکافی ، ج 1 ، ص 485 .

150. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 131 .

151. رجال الطوسی ، ص 496 ، رجال ابن داوود ، ص 290 ، رجال العلامه ، ص 148 .

152. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 131 .

153. رجال الطوسی ، ص 407 ، رجال البرقی ، ص 57 ، معجم رجال الحدیث ، ج 14 ، ص 243 .

154. معجم رجال الحدیث ، ج 15 ، ص 327 و ج 16 ، ص 10 .

155. مشایخ فقه و حدیث ، عزیزالله العطاردی ، چاپ اول ،عطارد ، 1373ش ، ص 141 158 ; معجم رجال الحدیث ، ج 16 ، ص 9 .

156. لسان المیزان ، ج 5 ، ص 703 .

157. تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 82 .

158. الکافی ، ج 4 ، ص 169 .

159. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 133 .

160. رجال النجاشی ، ص 394 ; رجال ابن داوود ، ص 300 .

161. رجال النجاشی ، ص 394 .

162. لسان المیزان ، ج 5 ، ص 762 .

163. رجال النجاشی ، ص 373 ; رجال ابن داوود ، ص 32 ،ص 501و549 ; رجال العلامه ، ص 160 .

164. رجال الطوسی ، ص 496 ; رجال ابن داوود ، ص 302 .

165. رجال البرقی ، ص 20 .

166. رجال النجاشی ، ص 373 ; رجال العلامه ، ص 275 .

167. الفهرست ، طوسی ، ص 151 .

168. رجال النجاشی ، ص 373 .

169. همان ، ص 338 ; رجال ابن داوود ، ص 502-547 ; رجال الطوسی ص 506 ; رجال العلامه ، ص 255 .

170. رجال الطوسی ، ص 425 .

171. الفهرست ، الطوسی ، ص 147 .

172. رجال النجاشی ، ص 338 .

173. التهذیب ، ج 6 ، ص 20 .

174. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 136 .

175. رجال الطوسی ، ص 424 .

176. همان ، ص 389 .

177. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 139 .

178. رجال العلامه ، ص 143 .

179. الفهرست ، الطوسی ، ص 132 ; رجال النجاشی ، ص 375 ; رجال ابن داوود ، ص 321 .

180. همان ، ص 132 ; رجال النجاشی ، ص 375 .

181. رجال النجاشی ، ص 132 ; رجال العلامه ، ص 143 .

182. رجال الطوسی ، ص 495 ; رجال ابن داوود ، ص 324 ; رجال العلامه ، ص 147 .

183. الامالی للصدوق ، الاعلمی ، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت لندن،1980م،ص 5 8 و10 ( المقدمه ) .

184. رجال ابن داوود ، ص 324 ; رجال العلامه ، ص 147 .

185. الفهرست ، طوسی ، ص 156 ; رجال النجاشی ، ص 389 ; رجال ابن داوود ، ص 324 ; رجال العلامه ، ص 147 .

186. رجال النجاشی ، ص 392389 .

187. الفهرست ، الطوسی ، ص 157 .

188. رجال ابن داوود ، ص 324 .

189. الکافی ، ج 4 ، ص 224 .

190. عیون اخبار الرضا ( ع ) ، ص 120 .

191. معجم رجال الحدیث ، ج 18 ، ص 345 .

192. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 146 .

193. رجال الطوسی ، ص 436 .

194. رجال الکشی ، ص 530 ; رجال ابن داوود ، ص 341-388 ; رجال العلامه ، ص 153 .

195. رجال الطوسی ، ص 495 ; رجال النجاشی ، ص 377 ; رجال ابن داوود ، ص 341 ; رجال العلامه ، ص 145 .

196. الفهرست ، الطوسی ، ص 135 .

197. رجال النجاشی ، ص 377 .

198. الفهرست ، الطوسی ، ص 135 .

199. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 147 .

200. همان ، ج 1 ، ص 202 .

201. معجم رجال الحدیث ، ج 18 ، ص 68 .

202. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 147 .

203. الکافی ، ج 4 ، ص 538 ; معجم رجال الحدیث ، ج 18 ، ص 160 ;تنقیح المقال ، ج 3 ، ص 207 .

204. رجال النجاشی ، ص 413 ، رجال ابن داوود ، ص 520و547 ;رجال العلامه ، ص 259 .

205. معجم رجال الحدیث ، ج 18 ، ص 351 .

206. رجال النجاشی ، ص 413 .

207. مسند الامام الرضا ( ع ) ، ج 2 ، ص 552-553 .

208. همان جا .

209. تنقیح المقال ، ج 3 ، ص 272 .

210. رجال الطوسی ، ص 325 ; الکافی ، ج 2 ، ص 14 ; رجال البرقی ص 44 ; معجم رجال الحدیث ، ج 19 ، ص 170-171 .

211. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 160 .

212. رجال الطوسی ، ص 394 ; رجال البرقی ، ص 54 ; مسند الامام الرضا (ع) ، ج 2 ، ص 553 .

213. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 163 .

214. رجال الطوسی ، ص 332 .

215. تنقیح المقال ، ج 1 ، ص 164 .

216. رجال الطوسی ، ص 426 .

217. رجال النجاشی ، ص 444 ; رجال ابن داوود ، ص 375 ; رجال العلامه ، ص 182 .

218. رجال الطوسی ، ص 333 ; رجال البرقی ، ص 31 .

219. رجال النجاشی ، ص 444 .

220. رجال الکشی ، ص 437 .

221. همان ، ص 588 .

222. مقاتل الطالبیین ، ابوالفرج الاصفهانی ، شرح و تحقیق : السید احمد صقر ، الطبعه الاولی ، منشورات الشریف الرضی ،1414ق ، ص 132 .

223. نثر الدر ، ابو سعید منصور الحسینی الابی ، تحقیق : محمد علی قرنه ، الهیئه المصریه العامه للکتاب ، ج 1 ، ص 427 .

224. تراثنا ، السنه الاولی ، العدد الثالث ، ص 186-187 .

225. ( علما و خاندانهای امامی جبال و خراسان ) ( پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ ) ، محمد حاج تقی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران ، زمستان. 1375

226. شهر نیشابور که بزرگترین شهر سرزمین های شرقی خلافت ویکی از مهمترین مراکز فرهنگی قرون نخستین اسلامی بوده است ،بیش از بیست صحابی ندارد ( ر. ک : ( علما و خاندانهای امامی جبال و خراسان )] .

227. متاسفانه تاریخهای محلی ری که مهمترین منبع اطلاعاتی در مورد بافت علمی شهر و نام و نشان علمای آن است ، از بین رفته اند. کتاب ( تاریخ ری ) شیخ منتجب الدین ، دانشمند قرن ششم ، کلا از بین رفته و فقط قسمتهای کوتاهی از آن در ( طبقات الشافعیه ) سبکی و ( لسان المیزان ) ابن حجر آمده است ( ر. ک: مقالات تاریخی ، رسول جعفریان ، دفتر دوم ). در این مقاله از این مختصر استفاده شده است. لذا شاید یکی از دلایل افت نسبی علمای قرن چهارم نسبت به قرن دوم و سوم در ری ، نابودی منابع اطلاعاتی باشد و شاید در قرن دوم و سوم ، به دلیل پیوندعلما با ائمه ( ع ) در کتب رجالی و غیر آن ، نام ایشان بیشترمضبوط مانده است .