اهمیت و جایگاه شناخت شناسی
این علم در میان علوم انسانی ودانش های بشری نقش زیر بنایی داشته وبر تمام آنها مقدم بوده و مسائل فلسفی نیز متفرع بر آن می باشد.
تا انسان تکلیف مسائل مربوط به شناخت را تعیین نکند. ودر این مورد نظریه قاطعی اتخاذ ننماید. نمی تواند. در مسائل مربوط به انسان وجهان رای قاطع داشته باشد. (1)
زیرا کسی که در این پندار به سر می برد که جهان قابل شناخت نیست وکسی که در این وهم متحیر است که شناخت هیچ چیزی میسور نیست. ارائه مسائل عقلی که مسبوق به پذیرش اصل شناخت است، برای او نافع نمی باشد (2)
مسائل شناخت شناختی به قدری مهم است که بر هستی شناسی نیز مقدم بوده و تا مسائل این بخش حل نشود. نوبت به بررسی مسائل هستی شناسی ودیگر علوم فلسفی نمی رسد. (3)
تاریخچه و قدمت شناخت شناسی
این علم هر چند به ظاهر از عمر کمی بر خوردار است. اما با توجه به اهمیت آن واینکه تمام علوم عقلی وفلسفی متفرع بر آن است وبا مراجعه به کتابهای تاریخ علم وفلسفه و... معلوم می شود که سابقه ای دیرینه داشته جزء قدیمی ترین مسائل فکری بشر بوده که بیش از دو هزار سال از عمر آن می گذرد. آری آنچه که هست گستردگی این علم در قرن های اخیر است.
این بدان جهت است که دانشمندان به اهمیت این علم پی برده وآنرا بیشتر مورد بحث ونظر قرار داده اند. چنانکه شهید مطهری ودیگر بزرگان به این مسئله توجه داشته و تصریح نموده اند (4).
پل فولکیه از نگاهی دیگر قدمت این علم را چنین بیان می کند:
«مساله منشا و مفاهیم و مناط اعتبار احکام از همان دوران قدیم پدید آمده و در ضمن این مسئله بود که مذاهب سه گانه اصالت عقل. اصالت عقل تجربی اصالت تجربه. صریحا در مقابل یکدیگر قرار گرفته بودند. واز هر یک از آنها به ترتیب افلاطون (447 - 337 ق،م) ارسطو (384 - 322 ق،م) ابیکورس (341-270 ق،م) طرفداری می کردند». (5)
شناخت شناسی در قرآن کریم
در حدود 730 آیه در قرآن مجید شناخت وانواع و ابعاد ومسائل وانگیزه ها ونتایج آنرا مطرح کرده است (6) و به تفصیل در باره آن وارکانش یعنی علم، عالم، معلوم، معلم وشرایط و مسائل، ابزار و موانع شناخت سخن به میان آورده است (7)
از جمله اولین آیات نازل شده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آیه ای است که به بعض ارکان شناخت تصریح فرموده: «علم الانسان ما لم یعلم » (علق/5) و همچنین از اولین واساسی ترین مسائل آفرینش انسانی می فرماید: «وعلم آدم الاسماء کلها» (بقره/31) .
این آیات وآیات دیگر باصراحت تمام شناخت را مستند به خدا دانسته وآن وجود مقدس را معلم این علم ومعرفت می دانند (8) و خداوند متعال در قرآن کریم طی آیات متعددی انسان را دعوت به شناخت فرموده است:«قل انظروا ماذا فی السموات والارض » (9).
شناخت شناسی در کلام اسلامی
با مراجعه به کتابهای علم کلام می یابیم که متکلمین قبل از ورود به مباحث اصلی کلام اموری را به عنوان مقدمه ومبادی مورد بحث قرار داده ومباحثی را پیرامون فکر ونظر ومطالب مربوط به آن که همان مسائل شناخت شناسی باشد، مطرح کرده اند.
از جمله قدیمی ترین متون کلامی شیعه، کتاب الیاقوت تالیف ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت است که وی در آغاز کتاب به بحث پیرامون مسائلی از قبیل: ماهیت فکر و نظر، تعریف واقسام علم. آیا نظر مفید علم است و... پرداخته و همچنین فخر رازی در کتاب المحصل مباحث گسترده ای پیرامون علم وفکر ونظر مطرح نموده که بسیاری از آنها از مسائل خاص معرفت کتابشناسی شناخت شناسی می باشد (10).
شناخت شناسی در فلسفه اسلامی
هر چند در سالهای اخیر این علم توسط فیلسوفان به طور مستقل یا در ابواب وفصل هایی خاص وجداگانه، در کتابهای فلسفی مطرح شده است. اما در کتابهای پیشینیان از فلاسفه حتی کتابهای علامه طباطبائی به این صورت فعلی مطرح نشده است.
اما اصول وریشه های مهم آن در فصل های مختلف فلسفه اسلامی با عنوان های مختلف دیگری مطرح بوده ومسائل مربوط به شناخت را می توان در لابلای مباحثی از فلسفه بررسی کرده وبه دست آورد.
از جمله آن مباحث عبارتند از:
- بحث وجود ذهنی;
- معرفت نفس فلسفی وکیفیات نفسانی;
- معقولات اولیه وثانیه;
- علم، عالم، معلوم;
- ملاک صدق وکذب قضایا;
یک فرد محقق در منطق وفلسفه اسلامی می تواند تمام مباحث مربوط به شناخت را در پرتو همین افکار بلند واصول مسلم در این دو علم اسلامی مطرح کند واز آن اصول نتایج درخشانی بگیرد. (11)
تدوین شناخت شناسی با عنوان مستقل وشاخه ای از فلسفه
این علم (12) از نظر تدوین دانشی تازه و نو ظهور است که مورد توجه محققان علوم عقلی قرار گرفته ودر این چهار قرن اخیر در غرب توسط دکارت. (1650-1592 فرانسه) و لایب نیتز (1716-1646 آلمان) و جان لاک (1706-1632 انگلیس) انجام یافته و بدین ترتیب شاخه مستقلی از علوم فلسفی رسما شکل گرفت.
هر چند بعدها بادقت نظر وهمت دیگران این علم به کمال قابل توجه خود رسید خصوصا فیلسوفان اسلامی با طرح مستقل این مباحث ودیدگاه های متین ومحکم مسائل مربوط به شناخت را حل کرده وپایه های آنرا مستحکم نمودند. بر خلاف فلسفه غرب که مسئله شناخت در آنجا لاینحل مانده وهمیشه دستخوش بحران بوده وبعد از بیست وپنج قرن از عمر آن هنوز هم بر پایگاه محکم واستواری دست نیافته است (13)
تعریف شناخت
در اینکه آیا این واژه قابل تعریف هست یا خیر؟ محققان نظر بر این دارند که علاوه بر آن که نیازمند به تعریف نیست بلکه اساسا تعریف آن امکان پذیر نمی باشد. چرا که مفهومی واضح تر از آن وجود ندارد تابتوان علم ومعرفت را با آن تعریف نمود. زیرا ماهمه چیز را به علم می شناسیم واگر علم را به علم بخواهیم تعریف کنیم این تعریف به دور خواهد بود واگر به غیر علم بشناسیم غیر آن چیزی نیست که با آن علم را بتوان شناخت. پس آنچه در تعریف شناخت ویا علم گفته اند تعریف لفظی است.
در عین حال برای آشنایی ذهن با توجه به توضیحات ذکر شده می توان در توضیح وتعریف این علم چنین گفت:
«علمی است که در باره شناختهای انسان وارزشیابی انواع وتعیین ملاک صحت وخطای آنها بحث می کند». (14)
مسائل اصلی (15)
مسائل این علم از درجات مختلفی برخوردار است که درجه اول آنها عبارتند از:
1. ارزش معلومات. اینکه دانش ما از جهان خارج از ذهن ما حکایت می کند ودر این حکایت شک وتردیدی نیست (ارزش علوم وادراکات انسانی);
2. ابزار شناخت. تعداد ونقش آنان در معرفتهای بشری (راه حصول علم ومعرفت);
3. قلمرو شناخت. اینکه چه موضوعاتی در قلمرو شناخت بشر قرار می گیرند (تعیین حدود علم).
مکاتب ومذاهب اصلی (16)
در بحث از ارزش معلومات ومسائل مربوطه دیگر همیشه چند مکتب مورد نظر بوده است.
1. مذهب انکار یاسفسطه;
2. مذهب شک یا سپتی سیسم;
3. مذهب یقین یا رئالیسم.
مکتب سوم خود در بین فلاسفه غرب از دیدگاهها و مشربهای مختلفی بر خوردار است، که مهم ترین آنها عبارتند از:
1. عقل گرایان. پیروان رنه دکارت فرانسوی;
2. حس گرایان (تجربه). پیروان جان لاک انگلیسی;
3. نسبیون (آمیزه ای از عقل گرایی وتجربه گرایی). پیروان ایمانوئل کانت آلمانی (1724-1804);
4. مادیون. دیالکتیکها پیروان کارل مارکس آلمانی (1818 - 1883).
در باره نوشتار حاضر
الف - بنابر آن بوده مشخصات کتاب به این ترتیب ذکر شود:
نام کتاب، نام نویسنده، نام مترجم، محل نشر، نام ناشر، نوبت چاپ، سال انتشار، تعداد کل صفحات کتاب با ضمیمه فهرست ها و... کتابنامه مجزا یا زیرنویس کتابهایی که بخشی از آن مربوط به موضوع باشد، تعداد صفحات ذکر شده است.
ب - کتابهای ثبت شده بر دو قسم اند:
1. کتابهایی که مستقلا در باره معرفت شناسی بوده ومطالب کتاب تماما راجع به همین موضوع می باشد.
2. کتابهایی که بخش و یا ابواب و فصولی از آن مربوط به این موضوع بود که سعی شده ردیف آن و تعداد صفحات ذکر شوند و اگر هم عنوان و فصل جداگانه نداشته باز مباحث مربوط به موضوع را با ذکر تعداد صفحات معلوم کرده ایم.
ج - به دلایلی از ذکر مقالات مربوط ومندرجه در مجلات خودداری کرده ایم.
د - گاهی کتابها در برگیرنده چند بخش ویا فصل مستقل بوده که هر فصل مربوط به یکی از مذاهب ویا مباحث شناخت شناسی و یا مؤسس یکی از آنها بوده است. ضمن اینکه کتاب رابا توجه به عنوان خاص خودش در جای خود معرفی کرده ایم هر کدام از آن فصل ها را نیز به ترتیب حروف الفبا در محل مناسب به طور مستقل ذکر کرده وشماره فصل وردیف صفحات را نوشته وبه کتاب اصلی نیز ارجاع داده ایم.
ه - ترتیب کتابها براساس حروف الفبای فارسی است که فقط در صدد رعایت کردن حرف اول عنوان کتاب بوده ودر حرف دوم گاهی اهمیت کتاب یا مؤلف را ترجیح داده ایم.
و - علیرغم سعی و تلاش و تحقیقی که صرف شده ادعای استقراء کامل نداشته چرا که یقینا این امر از عهده نگارنده که از بضاعت علمی بر خوردار نیست بر نمی آید اما از همه کسانیکه در این راستا لطف کرده ومساعدت نمودند، سپاسگزاریم.
ضمن اینکه نگارنده، امیدوار است در نوشتار دیگری این مساله را با طرحی دیگر و نگاهی تازه پی بگیرد. که الحمدلله با راهنمایی و هدایت بعض اساتید بزرگوار مقدمات آن فراهم شده و توفیق تکمیل و عرضه آن را نیز از ایزد منان خواستاریم.
کتابشناسی شناخت
آموزش فلسفه، محمد تقی مصباح یزدی،
تهران سازمان تبلیغات اسلامی چاپ مکرر ج 1، بخش اول ص 56-27; بخش دوم، ص 270-145، این کتاب که به فارسی در دو جلد چاپ شده است به عربی هم باعنوان المنهج الجدید فی تعلیم الفلسفه ترجمه ومکرر چاپ ومنتشر گردیده است.
آشنایی با فلسفه غرب، جیمز کیرن فبیل من، محمد بقایی (ماکان)،
تهران انتشارات حکمت چ اول، 1375، 395 ص، با فهرست اصطلاحات اعلام منابع وکتابنامه زیرنویس.
آگاهی وجامعه، ه. اسبتورات هیوز، عزت الله فولادوند،
تهران انتشارات علمی وفرهنگی، چ دوم، 1373، 408 ص، نمایه موضوعی.
اصول فلسفه وروش رئالیسم (17) ،علامه طباطبایی، با مقدمه و پاورقی شهید مرتضی مطهری،
تهران انتشارات صدرا و همچنین قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپهای مکرر در قطع های مختلف وهمچنین در مجموعه آثار ج 6، ص 456-25; ج 1 و 2 (مقاله های 6-1).
اصول الفلسفه، (ج اول) عربی، علامه سید محمد حسین الطباطبایی، تعریب الشیخ جعفر السبحانی.
240 ص، قم، موسسة الامام الصادق، طبع دوم، 1414 ق. در برگیرنده ترجمه مقدم استاد شهید مطهری بر کتاب در 49 صفحه ومقالات اول تا چهارم متن کتاب است.این کتاب در گذشته در نجف اشرف نیز منتشر شده بود.
اسس الفلسفه و المذهب الواقعی، العلامه الطباطبائی،تعلیق الشهیدالمطهری،تعریب محمدعبدالمنعم الخاقانی.
بیروت دار التعارف للمطبوعات، طبع الثانی، 1408 ق، ج 1 (المقاله الاولی الی الرابعه)، 266 ص، جلدهای دیگری نیز از این کتاب چاپ ومنتشر شده است.
اصول فلسفه رنه دکارت، رینه دکارت منوچهر صانعی،
تهران انتشارات آگاه، چ اول، 1364، 154 ص، با فهرست اصطلاحات واژه ها.
اصول ماتریالیسم مارکسیسم، برتراند راسل، آندره ژید، مترلینگ، ترجمه س.م
تهران نشر کاروان، 1357، 145 ص.
الاسس المنطقیه للاستقراء، (عربی) الشهید محمد باقر الصدر،
بیروت دار التعارف، 518 ص، بافهرست، ترجمه فارسی این کتاب توسط جناب آقای سید احمد فهری به نام مبانی منطقی استقراء، چاپ و منتشر شده است.
از کتاب نقد عقل خالص، امانوئل کانت، منوچهر بزرگمهر،
از کتاب فلسفه نظری، قسمت دوم، ص 213 - 237.
ایما نوئل کانت، همایون کبیر (مشاور آموزشی دولت هند)، در کتاب تاریخ فلسفه غرب، ج 2،
زیر نظر سرو پالی رادا کریشنان، فصل 13، ص 235-260، چ اول، 1367، تهران سازمان انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی.
انواع واشکال شناخت، سلسله بحثهای حاج شیخ اسماعیل خوئینی،
قم، مرکز تحقیقات اسلامی، حماة القدس، 1362، 431 ص.
المنطق الاسلامی اصوله ومناهجه، محمد تقی المدرسی،
چ دوم، 1401 ق، 1981 م، 687 ص، با کتابنامه مجزا و زیر نویس، مباحث مربوطه: القسم الاول، البحث الثانی، المنطق الحدیث، ص 97-59، البحث الثالث، اتجاهات المنطق الحدیث، ص 128-99، القسم الخامس، البحث الرابع، التجربه، ص 433-409.
ایدیولوژی وفلسفه، محمد دشتی،
قم، مؤسسه قدس، 170 ص، این کتاب با تغییرات بنیادین اخیرا تحت عنوان سیری در تفکر مادی چاپ ومنتشر شده است.
انگارگرایی (شک گرایی)، در انگلیس وایتالیا وآمریکا، در کتاب تاریخ فلسفه غرب، ج 2،
ترجمه جواد یوسفی، فصلهای 16 و 17، چ اول، 1367، تهران انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
ابعاد النظریه الفلسفیه، (عربی) ماجد فخری،
دار النهار للنشر، بیروت، 1980، 184 ص، با کتابنامه زیر نویس.
المعرفة والنفس والالوهیه الفلسفه فی الاسلامیة والمدارس الفلسفیه الاخری، محمدرضا اللواتی،
بیروت دار الساقی، طبع الاول، 1994، 206 ص، الباب الاول تا ص 71.
الفلسفه الیابانیة المعاصره، یوری کوزلونسکی، ترجمه خلف محمد الجراد،
طبع الاول 1415 ق، 1995 م، بیروت، الموسسه الجامعه للدراسات والنشر والتوزیع، 240 ص، کتاب موقعیت فلسفی ژاپن را در چند فصل بیان می کند. خصوصا در فصلهای سوم وچهارم فلسفه الوجودیه و فلسفه البراغماتیه ص 89 - 149، مباحث مربوط را طرح نموده است.
الابستمولوجیا مثال فلسفه الفیزیاء النیوتونیة، عبدالقادر بشته،
بیروت دار الطلیعة، طبع الاول، 1995، 125 ص، کتابنامه زیر نویس.
اسپینوزا (فلسفه الهیات و سیاست)، کارل یاسپرس، ترجمه محمد حسن لطفی،
تهران، طرح نو، چ اول، 1375، 159 ص. بانمایه موضوعی، بخش چهارم، نظریه شناسایی، ص 45 - 64.
اسپنوزا، فردریک کاپلستون، ترجمه و تحشیه سید محمد حکاک،
تهران، حکمت، چ اول، 1373، فصل معرفت شناسی، ص 55 - 68.
النظریة العملیة فی الطبیعة والمجتمع والمعرفة، ا. ب. شبتولین،
لجنة التحریر، بیروت، دار الفارابی، 271 ص، ص 71 - 129.
المادیة الدیالکتیکیه، گروهی از مؤلفان روسی، ترجمه به عربی گروهی از دانشمندان سوری،
دمشق، دار الجماهیر، ص 384، کتابنامه زیر نویس.
المعرفة بلغة الفطرة، آیة الله بهشتی،
بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1407 ق، 151 ص.
الذخیرة فی علم الکلام، علم الهدی، الشریف المرتضی،
قم، مؤسسه النشر الاسلامی، طبع مکرر، باب الکلام فی المعارف و النظر و احکامهما و ما یتعلق بهما، صص 154-184.
الیاقوت فی علم الکلام، ابن اسحق ابراهیم بن نوبخت،
قم، کتابخانه آیة الله مرعشی، 1413 ق، طبع اول، باب فی النظر و ما یتعلق به، ص 27 - 38.
ایضاح الحکمه ترجمه وشرح بدایة الحکمه، علی ربانی گلپایگانی،
قم، انتشارات اشراق (مدرسه عالی قضایی)، طبع اول ناشر در دو جلد، 1374، جلد اول: نفس الامر، ص 125-139، وجود ذهنی، ص 187 - 235، معقولات اولیه وثانویه، صص 350 - 375، جلد دوم: علم، عالم، معلوم، صص 351 - 460.
الاسفار الاربعة (18) ،صدرالدین محمد الشیرازی،
قم، مکتبة مصطفوی، ج اول، المرحلة الاول، المنهج الثالث فی الوجود الذهنی، صص 263 - 327، المرحلة الثانیة، المنهج الرابع ، الفصل الثانی، العقولات الاولیة والثانیة، صص 325 - 340; ج سوم، المرحلة العاشره، فی العقل والمعقول، صص 278 - 519; ج چهارم، الفن الرابع، احکام الجواهر واقسامها، صص 228 - 285.
الایدئولوجیة المقارنة، محمد تقی مصباح الیزدی، محمد عبدالمنعم الخاقانی،
طبع الاول، 1361، موسسه فی طریق الحق، 190 ص.
اصول دیالتیک، سید محمد شفیعی،
قم، دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، چ اول، 1367، 143 ص.
الاسس المنطقیة للاستقراء، السید عمار ابو رغیف،
قم، مجمع الفکر الاسلامی، طبع الاول، 1409 ق، ص 172.
المنهج الجدید فی تعلیم الفلسفة، محمد تقی مصباح الیزدی، محمد عبدالمنعم الخاقانی،
قم، مؤسسه النشر الاسلامی، طبع الرابعه، 1416، الجزء الاول، القسم الثانی، علم المعرفة، صص 143 - 278.
اندیشه های بزرگ فلسفی (مجموعه مقالات)، گزینش وانتخاب ح. بابک،
تهران، انتشارات شرق، 1356، 800 ص، مقالات مختلف و متعددی در باره مباحث مربوط به شناخت و مذاهب آن از نویسندگان نامی این علم را آورده است.
القرآن والنظر العقلی، فاطمه اسماعیل محمد اسماعیل،
طبع الاولی 1413 ق، الامریکیه، المعهد العلمی للفکر الاسلامی، 350 ص با فهارس، کتابنامه مجزا و زیر نویس.
ابعاد شناخت، م. سوده،
تهران، نهضت زنان مسلمان، 50 ص.
ادیان و مکتبهای فلسفی هند، دو جلد، داریوش شایگان،
تهران، امیر کبیر، چ سوم، 1362، 979 ص با فهارس، برای دسترسی به مباحث شناخت در فلسفه هند قابل استفاده است.
پیام قرآن (تفسیر موضوع)، ج اول، چ مکرر، مکارم شیرازی و همکاران،
قم، مدرسه امیر المؤمنین.
پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک، محمد تقی مصباح یزدی،
موسسه در راه حق، خصوصا بخشهای دوم وسوم وششم.
پدیدار شناسی روح بر حسب نظر هگل، بر اساس کتاب تکوین و ساختار پدیدار شناسی روح هگل، ژان هیولیت، اقتباس و تالیف کریم مجتهدی،
تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ اول، 1371، 243 ص.
پراگماتیسم، ویلیام جیمز، عبدالکریم رشیدیان،
تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ اول، 1370، 214 ص، کتابنامه و فهرست راهنما.
پوپر، بریان مگی، منوچهر بزرگمهر،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ اول، 1359، 149 ص.
تحلیلی از مساله شناخت، شهید محمد باقر صدر، محمد علی جاودان،
تهران، روزبه، 1358، 24 ص، چاپ های دیگری از این کتاب در دست هست.
تئوری شناخت در فلسفه ما، شهید محمد باقر صدر، سید حسین حسینی،
تهران، انتشارات بدر، 1359، 226 ص، این کتاب ترجمه قسمتهایی از فلسفتنا می باشد.
تحقیق در حقیقت علم، عبدالمحسن مشکوة الدینی،
تهران، دانشگاه، چ 2، 1364، 481 ص، کتابنامه زیر نویس.
تفکر فلسفی غرب از منظر استاد شهید مرتضی مطهری، علی دژاکام،
تهران، اندیشه اسلامی، جلد اول، 406 ص، چ اول; جلد دوم، 340 ص، چ اول.
تاریخ معرفت شناسی، دیوید وهاملین، شاپور اعتماد،
تهران، پژوهشگاه علوم ومطالعات اسلامی، چ اول، 1374، 135 ص.
تاملات در فلسفه اولی، رنه دکارت، احمد احمدی،
تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چ دوم، 1369، 102 ص، از این کتاب در منابع مختلفی با عنوان تفکرات نام برده شده است از جمله در معرفت نفس استاد حسن زاده و سیر حکمت در اروپاو...
تاریخ فلسفه غرب، برتراند راسل، نجف دریابندری،
تهران، کتاب پرواز، چ ششم، 1373، 1256 ص، با واژه نامه و فهرست اعلام.
تحقیق در فهم بشر، جان لاک، تلخیص پرنیگل پتیسون، رضازاده شفق،
تهران، 1349، 408 ص، کتابفروشی دهخدا.
،ج 1 (20) (یونان وروم)، فردریک کاپلستون، سید جلال الدین مجتبوی،
تهران، شرکت انتشارت علمی وفرهنگی، انتشارات سروش، چ سوم، 1375، 601 ص.
تاریخ فلسفه، ج 5 (فیلسوفان انگلیس)، فردریک کاپلستون، امیر جلال الدین اعلم،
تهران،انتشارات علمی وفرهنگی،انتشارات سروش، چ دوم، 1370، 466 ص، باواژه نامه، کتابنامه، فهرست اعلام.
تاریخ فلسفه، ج 6 (از ولف تا کانت)، فردریک کاپلستون، اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر،
تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، انتشارات سروش، چ دوم، 1375، 476 ص، با کتابنامه انگلیسی.
تاریخ فلسفه، ج 7 (از فیشته تا نیچه)، فردریک کاپلستون، داریوش آشوری،
تهران،انتشارات علمی وفرهنگی،انتشارات سروش، چ دوم،1367، 491ص،برابرنامه،کتابشناسی، فهرست راهنما.
تاریخ فلسفه، ج 8 (از نبتام تا راسل)، فردریک کاپلستون، بهاءالدین خرمشاهی،
تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، انتشارات سروش، چ اول، 1370، 467 ص، با فهرست واژه ها، کتابنامه مجزا و فهرست راهنما.
تاریخ فلسفه، (باتجدید نظر در ترجمه) ویل دورانت، عباس زریاب،
تهران، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ دوازدهم، 1374، 501 ص، با فهرست راهنما و واژه نامه.
تاریخ منطق، آ. ماکوولسکی (محقق روسی)، فریدون شایان،
تهران، انتشارات مرزبان و پیشرو، چ اول، 1364، 637 ص، با فهرس اعلام، کتابنامه زیر نویس، از فصل پنجم ص 281 تا پایان فصل شانزدهم، ص 632 (پایان کتاب)، ضمن اینکه در فصل سیزدهم ص 529 - 552 منطق کانت را مورد بحث قرار داده ودر فصل چهاردهم 553 - 593 منطق را در طی دو قرن 17 و 18 در روسیه به بحث و بررسی کشانده که بالطبع مباحث مفیدی در راستای شناخت و معرفت شناسی از دیدگاه فیلسوفان ومنطقیون روسی مطرح شده است.
تاریخ فلسفه (شرق وغرب)، جلد اول، تاریخ فلسفه شرق هیئت نویسندگان، خسرو جهانداری،
تهران سازمان انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی، چ اول، 1367، 680 ص، با فهرست راهنما و واژه نامه. در بخش دوم این جلد مکاتب سنتی فلسفه هند معرفی شده اند. دیدگاه آنان را نیز در باره شناخت وشناسایی مطرح کرده اند. مانند نظریه شناسایی از دیدگاه چارداکه و حینه، نیایه و ریشیشیکه، پوروه، بیماینا و...
تاریخ فلسفه (شرق و غرب)، جلد دوم (تاریخ فلسفه غرب)، هیئت نویسندگان، جواد یوسفیان،
سازمان انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی، چ اول، 1367، 516 ص، کتابنامه و فهرست راهنما و واژه نامه. کتاب 24 فصل دارد که اکثر مباحث آنها مفید و مورد نظر می باشند. بعض از آن فصل ها به مناسبت خاصی که دارند بطور مستقل در جای مناسب معرفی شده اند.
تاریخ مختصر فلسفه از آغاز تا امروز،
تهران کتابخانه طهوری، 1344. باعنایت به فصل چهارم کتاب، صفحه 125 به بعد.
تفرج صنع، گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی، عبدالکریم سروش،
تهران، انتشارات سروش، چ دوم، 1370، مقالات: 1 - موضوع، روش، اعتبار، مسائل و مشکلات علوم انسانی و تفاوت آنها با سایر شاخه های معرفت، صص 5 - 189; 2 - بحث تطبیقی در باره ادراکات اعتباری صص 342-365; 3 - مطهری و مساله باید و است، صص 396 - 425; 4 - مبانی منطقی استقراء از نظر شهید آیة آ محمد باقر صدر، صص 426 - 467.
تفکری دیگر، محمد مدد پور،
تهران، مرکز مطالعات شرقی و فرهنگ و هنر، چ اول، 152 ص.
تحقیق در باره فهم انسانی، دیوید هیوم، منوچهر بزرگمهر،
در کتاب فلسفه نظری (قسمت دوم صص 119 - 212)، از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تمهیدات، ایمانویل کانت، مقدمه و ترجمه غلامعلی حداد عادل،
تهران، نشر دانشگاهی، چ دوم، 1370، 261 ص، با واژه نامه.
تفکر دینی در قرن بیستم، جان مک کویری، عباس شیخ شعاعی، محمد محمد رضایی،
قم، دفتر تبلیغات اسلامی (مرکز مطالعات وتحقیقات)، 392 ص، کتابنامه زیر نویس.
تجربه گرایی، گ ک چترجی (استاد فلسفه در کالج دولتی لاهور)، در کتاب تاریخ فلسفه غرب، ج 2،
(فصل 12 صص 219 - 233)، جواد یوسفیان،
انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی، چ اول، 1367.
تحلیلی از مساله شناخت، ناصر فروغی فر،
تهران، نشر آفرینه، چ اول، 1370.
تاریخ فلسفه (نسخه مخطوط)، علامه میرزا ابوالحسن شعرانی،
این نسخه نزد حسن زاده آملی است که معظم له در کتاب معرفت نفس از آن یاد کرده و بهره برده اند.
تاریخ الفلسفة الحدیثة، یوسف کرم،
بیروت، دار القلم، 478 ص، با فهرست منابع و اعلام، نویسنده روش ها ومذاهب مختلف را با دیدگاه تفصیلی در ممالک اروپایی و غربی مورد بررسی قرار داده است.
تئوری های شناخت در ساختار و مبانی استقراء، علی ربانی گلپاپگانی،
مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، موسسه امام صادق علیه السلام، 85 ص، در قطع رحلی.
جستارهای فلسفی، برتراند راسل، میر شمس الدین ادیب سلطانی،
تهران، امیر کبیر، چ اول، 1363، 210 ص.
جهان چون اندیشه، آرتور شرپنهاور، منوچهر بزرگمهر،
کتاب فلسفه نظری، قسمت دوم، صص 240 - 288.
جون لوک من فلاسفة الانجلیز فی العصر الحدیث، فاروق عبدالمعطی،
بیروت، دار المکتب العلمیة، طبع اول، 1413 ق. 1993 م. 151 ص.
چکیده چند بحث فلسفی (شناخت عقلانی وارزش آن صص 19-38)، محمد تقی مصباح، موسسه در راه حق
چیستی علم، در آمدی بر مکاتب علم شناسی فلسفی، آلن ف. چالمرز، سعید زیبا کلام،
تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ اول، 1374، 225 ص، با فهرست ها.
خدا وانسان در فلسفه پاسپرس، عبدالله نصری،
تهران، انتشارات آذرخش، چ اول، 1375، فصل بیستم، پنج فیلسوف، صص 332 - 385.
خردگرایی، نیکونجا و یاری نبرجی (رئیس گروه آموزش فلسفه در دانشگاه دهلی)، کتاب تاریخ فلسفه غرب، ج 2، از سرو پالی رادا کریشنان، ترجمه جواد یوسفیان، فصل یازدهم، صص 201 - 218.
دروس فلسفه، محمد تقی مصباح یزدی،
مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، چ اول، 1363، بحث شناخت، صص 15 - 70.
در آمدی بر آموزش فلسفه محمد تقی مصباح، محسن غرویان،
قم، انتشارات شفق، چ اول، بخش دوم، صص 77 - 104، شناخت.
در باره نفس ، ارسطو، ترجمه و تحشیه ع - م - د،
تهران، حکمت، چ سوم، 1369، 296 ص.
در شناخت اندیشه هگل، روژه گاردی، باقر پرهام،
تهران، انتشارات آگاه، 1362، 268 ص، با فهرست اعلام و کتب.
در قلمرو شناخت، سید محمد محمودی،
تهران، انتشارات سروش، چ اول، 1361، 100 ص.
در آمدی به فلسفه، عبدالحسین نقیب زاده،
تهران، کتابخانه طهوری، چ مکرر، 1372، 298 ص، با فهرست نامها، بخش سوم، نگاهی به متافیزیک و روش شناسی، صص 129 - 273.
در آمدی به تحلیل فلسفی، جان هاسپرس، سهراب علوی نیا،
تهران، بنیاد ترجمه و نشر کتاب ایران، چ اول، 1370، بخش دوم، نظریه شناخت، صص 221 - 349.
در آمدی بر فلسفه، جان هرمن رندل و جاستوس باکلر، امیر جلال الدین اعلم،
تهران، سروش، چ دوم، 1375، 294 ص، با فهرست ها.
دراسة تحلیلیة للنظریه المادیة الدیالکتیکیة، جعفر الهادی،
قم، شورای مدیریت، چ اول، 122 ص، کتابنامه زیر نویس.
در آمدی بر فلسفه، ویلیام آ. سینکلر، گل بابا سعدی،
تهران، انتشارات هیرمند، چ اول، 1371، 148 ص.
دیالکتیک، مؤسسه در راه حق و اصول دین، چ سوم، 91 ص.
دیکارت رائد الفلسفة فی العصر الحدیث، کامل محمد محمد عویصه،
بیروت، دار الکتب العلمیة، طبع اول، 1413، 160 ص.
دنیای سونی، داستانی در باره تاریخ فلسفه یوستین گادر، حسن کامشاد،
تهران، نیلوفر، چ اول، 1375، 607 ص، با فهرست نامه ها; چاپ دیگر با همین عنوان برگردان کورش صفوی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چ سوم، 1375، 657 ص، با فهرست اعلام.
در آمدی تاریخی به فلسفه علم، جان لازی، علی پاپا،
تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362، 307 ص.
دلائل الصدق، محمد حسن المظفر،
تهران، مکتبة النجاح، طبع اول، 1392، قاهره، ج اول، صص 211 - 227، المسالة الثانیة فی مباحث النظر.
رساله دراصلاح فاهمه وبهترین راه برای رسیدن به شناخت حقیقی چیزها،باروخ اسپینوزا،اسماعیل سعادت، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چ اول، 1374، 88 ص.
رد بر گفتار ررژ پولیت سر در رساله اصول مقدماتی فلسفه، سید عبدالله اصغری، با مقدمه مکارم شیرازی،
چ اول، 1365، 188 ص، راجع به ماتریالیسم، ایده آلسیم و دیالکتیک مطالب مفید دارد.
روش شناسی منطق علم، ترجمه و تنظیم محمد تقی برومند (ب کیوان)،
تهران، انتشارات دنیا، چ اول، 1356، 151 ص.
روح فلسفی قرون وسطی، اتین ژیلستون، ع. داوودی،
تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ اول، 1366، فصل یازدهم، صص 341 - 371; خویشتن شناسی و شعار سقراطی در عالم مسیحی، فصل دوازدهم، صص 371 - 396، معرفت اشیاء.
رساله در اصول علم انسانی، جرج بارکلی، یحیی مهدوی،
تهران، انتشارات دانشگاه تهرن، 1345، 116 ص.
سیر حکمت در اروپا (ج 1، 2، 3)، محمد علی فروغی،
چاپ و نشر مکرر، در قطع جیبی و وزیری، کتاب گفتار که ترجمه کتابی است از رنه دکارت نیز ضمیمه جلد اول به چاپ رسیده است. اخیرا کتاب توسط امیر جلال الدین اعلم تصحیح و تحشیه شده و در تهران، انتشارات البرز، سال 1375، در 721 ص چاپ شده است.
سیر فلسفه در اروپا، آلبرت آدی، علی اصغر حلبی، سه جزء در یک مجلد،
تهران، انتشارات زوار، چ دوم، 1368، 690 ص، با فهرست ها.
سیری در تفکر مادی، نقد و ارزیابی ماتریالیسم و چهار اصل دیالکتیک به زبان ساده، محمد دشتی،
قم، نشر مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، چ سوم، 1374، 179 ص، با فهرست منابع، کتابنامه زیرنویس و مجزا.
سیری دراندیشه وشناخت (معرفت) (باتوجه به بحث شناخت از نظرقرآن وحدیث)،سیدضیاءالدین سجادی،
تهران، نشر پازنگ، چ اول، 1366، 198 ص، کتابنامه زیر نویس، فهرست نامها.
سنجش خردناب، ایمانوئل کانت، میر شمس الدین ادیب سلطانی،
تهران، امیر کبیر، چ اول، 1362، با فهرست ها و واژه نامه تفصیلی و مقدمه مفصل از مترجم.
سه گفت و شنود میان هیلاس، فیلولوس، جرج بارکلی، منوچهر بزرگمهر،
تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1355 ، 138 ص.
سلسله مباحث فلسفه اسلامی (بخشهای 3، 4، 5)، محمد تقی مصباح،
بنیاد فرهنگی باقر العلوم (معاونت پژوهشی).
سلوکی در مسیر شناخت، حزب جمهوری اسلامی، 1359، تهران، 45 ص.
شناخت شناسی در قرآن کریم، جوادی آملی،
قم، دفتر نشر اسلامی جامعه مدرسین، چ دوم، 1374، 510 ص، با فهرست آیات، احادیث، منابع، کتابنامه زیرنویس. کتاب تقریرات دروس معظم له بوده که به عنوان تفسیر موضوعی قرآن در حوزه علیمه قم تدریس می شده است. این کتاب همزمان توسط مؤسسه فرهنگی رجاء نیز چاپ ومنتشر شده است.
شناخت در فلسفه اسلامی، جعفر سبحانی،
تهران، انتشارات برهان، چ اول، 1375، 248 ص. کتاب در گذشته توسط انتشارات توحید چاپ ومنتشر شده بود. این چاپ اضافاتی دارد.
شناخت و انواع و ابعاد آن از دیدگاه علمی و قرآنی، محمدتقی جعفری،
تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 1360، 569 ص. این کتاب جلد ششم، صص 215-213 و تمام جلد هفتم، 340 ص; جلد هشتم تا ص 119 از ترجمه و تفسیر نهج البلاغه تالیف معظم له می باشد.
شرح مبسوط منظومه، شهید مرتضی مطهری،
تهران، انتشارات حکمت، چ سوم، 1369; جلد اول، مباحث وجود ذهنی، صص 255، 270، 416; جلد دوم، مساله شناخت واهمیت معقولات ثانیه، صص 70 - 94 و مناط صدق در قضایا، صص 358 - 417 و عقل و عاقل و معقولات ثانیه، ص 11 - 124; جلد سوم، بخش دوم شناخت، صص 269 - 386;
شرح مبسوط، ج 9 و10 مجموعه آثار استاد شهید می باشد که توسط انتشارات صدرا چاپ و منتشر شده است.
شناسایی و هستی، مینار، علی مرادی داودی،
تهران، کتابفروشی دهخدا، چ اول، 1347، 255 ص و چ سوم، 1370، 428 ص،
کتاب درنوع خود ازامتیازات قابل توجهی برخورداراست که مورداستفاده دیگران نیز درتالیفات مشابه بوده است.
شناخت روش علوم یا فلسفه عمومی، فلیسین شاله، یحیی مهدوی،
تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ مکرر، 1367، 260 ص.
شناخت (جلد اول)، عطاءالله کریم،
تهران، انتشارات حکمت، 241 ص.
شناخت، علی شریعتمداری،
تهران، نهضت زنان مسلمان، 88 ص، این کتاب توسط نشر پژوهشهای اسلامی در 94 ص، منتشر شده است. و در هر صورت مطالب کتاب قسمتی از کتاب فلسفه همین مؤلف می باشد.
شناخت شناسی، حبیب الله طاهری آکردی،
قم، مؤسسه در راه حق، 1361، 179 ص.
شناخت در قرآن، شهید مرتضی مطهری،
انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1361، 179 ص.
شناخت، سلسله درسهای اسلامی شهید بهشتی، تهران، انتشارات سید جمال، 110 ص.
شناخت، در کتاب پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک، ج 2، مؤسسه در راه حق، 63 ص.
شناخت وایدئولوژی، سید محمدرضا هزاوه ای،
تهران، نهضت زنان مسلمان، چ دوم، 1360، 82 ص.
شناخت و مقوله فلسفی، ترجمه و تنظیم ب کیوان،
تهران، انتشارات شبگیر، چ هفتم، 1356، صص 95 - 164.
شناخت عینی، کارل. ر. پوپر، احمد آرام،
تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، چ اول، 1374، 448 ص، با فهرست واژنامه، نمایه موضوعی.
شناخت، رسول زارع،
قم، کانون نشر پژوهشهای اسلامی، 100 ص.
شرحی بر تمهیدات کانت، مقدمه ای به فلسفه انتقادی، مساله اصلی نظریه شناخت، ماکس آپل، محمدرضا حسینی بهشتی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چ اول، 214 ص.
شرح المقاصد، سعدالدین تفتازانی (متوفی 791)،
قم، انتشارات شریف رضی، طبع الاول، 1371، ج اول، المقصد الاول فی المبادی (مقدمات)، الفصل الثالث فی النظر، صص 225 - 287.
شرح المواقف، قاضی عضدالدین ایجی (م 756)، سید شریف جرجانی (م 816)،
قم، انتشارات شریف رضی، طبع اول، ج 1، صص 189 - 288.
شناخت از دیدگاه قرآن، عبدالکریم بی آزار شیرازی،
تهران، انتشارات بعثت، 1362، 136 ص.
شناخت پایه جهان بینی، محمد شفیعی،
قم، انتشارات جامعه مدرسین، چ دوم، 1369، 84 ص.
شناخت با زبان فطرت، شهید بهشتی،
تهران، حزب جمهوری اسلامی، 98 ص.
شناخت شناسی، استاد ملکیان،
670 ص (بخش اول و دوم)، زیراکس و خطی، کتابخانه مؤسسه آموزش امام خمینی قدس سره ، قم.
از ایشان دو جزوه دیگر با عنوان شناخت شناسی و معرفت شناسی نیز هست.
علم و دین، ایان باربور، بهاءالدین خرمشاهی،
تهران، نشر دانشگاهی (بخش سوم، فصل های 6 و 7).
علم وادراک یا تئوری شناخت در فلسفه اسلامی، همایون همتی،
تهران، امیر کبیر، چ اول، 1362، 178 ص، کتابنامه مجزا.
علم النفس، از دیدگاه دانشمندان اسلامی و...، حسن احمدی، شکوه السادات بنی جمالی،
تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1371، چ مکرر، 134 ص (بخش سوم و چهارم از قسمت اول).
عرفان و منطق، برتراند راسل، نجف دریا بندری،
تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چ دوم، 1362، در جای جای مطالب مربوط به شناخت خصوصا فصل های 6 و 7، با عنوان فلسفه در قرن بیستم و پراگماتیسم، صص 92 - 167.
علم چیست؟ فلسفه چیست؟، عبدالکریم سروش،
تهران، پیام آزادی و باران، چ دوم، 1361، با ویرایش و افزایش بسیار، 255 ص، اخیرا کتاب توسط موسسه فرهنگی صراط، تجدید چاپ شده است.
عصر خرد، فلاسفه قرن هفدهم (بیکن، هابس، دکارت پاسکال، اسپینوزا، لایب نیتس)، استورات همیشیر، احمد سعادت نژاد، چ دوم، 1356، 204 ص.
علم حضوری، سنگ بنای معرفت بشری و پایه ای برای معرفت شناسی و ما بعد الطبیعة متعالی، محمد فنایی اشکوری، قم، موسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی، 272 ص، با فهرست منابع و کتابنامه زیر نویس.
علم تکوین المعرفة، ابستمولوجیا، مریم سلیم،
بیروت، معهد الانماء العربی، طبع الاول، 1985 م، 270 ص، با فهارس و کتابنامه زیر نویس.
فلسفتنا، شهید محمد باقر صدر،
بیروت، دار التعارف للمطبوعات، طبع پانزدهم، 1410 ق، نظریه المعرفه و قیمة المعرفة، ص 175-51 و دیگر مباحث کتاب.
فلسفه ما، یا بررسی های بنیادی (ترجمه وشرح فلسفتنا)، سید محمدباقر صدر، سید محمدحسن مرعشی شوشتری،
تهران، کتابخانه صدر، 676 ص، نظریه معرفت، صص 13 - 485.
فلسفه ما، شهید سید محمدباقر صدر، سید حسین حسینی،
تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، 1362، کتاب اول تئوری شناخت، صص 27 - 171. بخش معرفت و ادراک شناسی از این ترجمه به عنوان تئوری شناخت در فلسفه ما جداگانه توسط همین ناشر چاپ و منتشر شده است.
فلسفه اسلامی واصول دیالکتیک (فلسفه تطبیقی)، جعفر سبحانی،
قم، انتشارات امید، چ اول، 334 ص، کتابنامه زیر نویس.
فلسفه، محمدعلی گرامی،
قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چ چهارم، 1373، 382 ص، کتابنامه زیر نویس، فصل دوم، صص 105 - 198; شناخت فصل سوم، صص 199 - 298، دیالکتیک.
فلسفه، علی شریعتمداری،
تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ پنجم، 1373، 492 ص. فصل های 3 و 4 و 5، صص 157 - 433. این کتاب در گذشته توسط جهاد دانشگاهی در 6 فصل طی 521 ص به طور مکرر چاپ و منتشر شده بود. کلیاتی از مباحث مربوط به شناخت نیز در گذشته به طور مستقل به چاپ رسیده بود.
فلسفه عمومی یا ما بعد الطبیعة (بخش تمهیدی، مبحث انتقاد شناسی)، پل فولکیه، یحیی مهدوی،
تهران، دانشگاه تهران، چ چهارم، 1370، 420 ص. از معدود کتابهایی است که همیشه مورد استفاده نویسندگان این علم بوده و از امتیازات خاص خود برخوردار است.
فلسفه شناخت، محمدعلی گرامی،
قم، نشر امید، 104 ص.
فلسفه شناخت (ج 1)، علی تهرانی،
تهران، نشر شباهنگ، 254 ص.
فلسفه شناخت (ج 2)، علی تهرانی،
مشهد، کانون نشر کتاب، 172 ص.
فلسفه یا پژوهش حقیقت، چند تن از اساتید فلسفه غرب، سید جلال ایدن مجتبوی،
تهران، انتشارات حکمت، چ سوم، 1370، 420 ص.
فلسفه تحلیل منطقی (بخش اول، 1 - 113)، منوچهر بزرگمهر،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ دوم، 1357، 237 ص.
فلسفه نقادی کانت، کریم مجتهدی،
تهران، نشر هما، چ اول، 1363، 121 ص.
فلسفه کانت برزمینه سیر فلسفه دوزان نو، میرعبدالحسین نقیب زاده،
تهران، انتشارات آگاه، چ اول، 1364، 488 ص. فهرست مفاهیم نام ها، کتابنامه زیر نویس.
فلسفه کانت، اشتفان کورنر، عزت الله فولادوند،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ اول، 1367، 432 ص، با ضمائم فهرست اعلام، واژه نامه، کتابنامه زیر نویس.
فلسفه کانت و نقد وبررسی آن به ضمیمه مقایسه ای بین برهان صدیقین وامتولوژی، یوسف کرم، محمد محمد رضایی،
قم، دفتر تبلیغات اسلامی (مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی)، چ دوم، 128 ص.
فلسفه برای همه (بخش اول اسلوب شناسایی وتفکر)، انور خامه ای،
تهران، انتشارات چاپار، چ اول، 1357، 138 ص.
فلسفه ویلیام جیمز، منوچهر بزرگمهر،
در کتاب فلسفه نظری، قسمت دوم، صص 335-363.
فلسفه رواقی، ژان برن، سید ابوالقاسم حسینی،
تهران، امیر کبیر، چ دوم، 1362، 176 ص، فهرست اعلام، کتابنامه زیر نویس.
فلسفه نظری (قسمت دوم)، منوچهر بزرگمهر،
تهران، انتشارات بنگاه، ترجمه و نشر کتاب. کتاب شامل: 1. مبادی علم انسانی، جرج بارکلی، صص 119-1; 2. تحقیق درباره فهم انسانی، دیوید هیوم، صص 119 - 123; 3. از کتاب نقد عقل خالص، امانوئل کانت، صص 213 - 237; 4. جهان چون اندیشه، آرتو شوپنهاور، صص 240 - 288; 5. حالت دینی و تاریخی و طبیعی اخلاق، فردریک نیچه، صص 290 - 332; 6. فلسفه ویلیام جیمز، صص 335 - 363. هر کدام از این عناوین در جای مناسب خود جداگانه معرفی وبه کتاب اصلی ارجاع داده شده است.
فلاسفه بزرگ، آشنایی بافلاسفه غرب،بربان مگی، عزت الله فولادوند،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ اول، 1373، 583 ص، با فهرست راهنما.
فلسفه در بحران، رضا داوری اردکانی،
تهران، امیر کبیر، چ اول، 1373، بخش سوم، فصل پنجم، سوفسطائیان جدید غرب، 355 - 373.
فلسفه هگل، و.ت. ستیس، حمید عنایت،
تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی (علمی و فرهنگی)، چ پنجم، 1371، 873 ص، با پیوستها، واژه نامه، اعلام و موضوعات کتاب در طی دو جلد با عنوان چهار کتاب چاپ شده است. جلد اول، 408 ص، کتاب اول اصول اساسی، کتاب دوم منطق;
جلد دوم (از صفحه 410 - 873)، کتاب سوم فلسفه طبیعت، کتاب چهارم فلسفه روح، تمام کتاب اول و قسمتی از کتاب سوم، مستقیما مربوط به بحث شناخت وشناسایی است.
فلسفه وایمان مسیحی، کالین برلون، طاطه وس میکائلیان،
تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ اول، 1375، 298 ص. در جای جای کتاب راجع به شناسایی و مکاتب و مذاهب مربوط تا عهد معاصر بحث شده است.
فلسفة دیکارت و منهجه، نظرة تحلیلیة و نقدیه، مهدی فضل الله،
بیروت، دار الطلیعه، الطبع الثانی، 1986 م، 198 ص، کتابنامه زیر نویس.
فلسفة فرنسیس بیکون، حبیب الشاروقی،
بیروت، دار الثقافه، طبع الاول، 1401، 1981، 165 ص، کتابنامه زیر نویس. در پایان کتاب بعض نوشته های بیکن را به عربی ترجمه کرده است.
فلسفه اولی یا ما بعد الطبیعة، میرزا ابوالحسن شعرانی،
نسخه کتاب نزد آیة الله حسن زاده آملی است. ایشان راجع به این تالیف می نویسند: «مشتمل بر مهمترین اقوال فلاسفه اروپا در الهیات وتجرد نفس ودر تطبیق اصطلاحات...». معرفت نفس، ج 2، ص 306.
فلسفات اسلامیة، محمد جواد مغنیه،
بیروت، مکتبة الهلال دارالجواد، طبع ششم، 1993 م، 960 ص. القسم الاول، فصل چهاردهم، پانزدهم; القسم الثانی، فصل پنجم و سیزدهم، علی و الفلسفة، نظریة المعرفة عند الامام علیه السلام .
فلسفه مقایسه ای،(ج 4، شناخت)، رضا اصفهانی،
تهران، الهام، چ اول، 68 ص.
فلسفه شناخت در قرآن کریم، علی عبدالعظیم، محمد صادق سجادی،
تهران، بنیاد قرآن، 1363، 273 ص.
فلاسفه تجربی انگلستان (ج اول)، لاک و بارکلی، منوچهر بزرگمهر،
تهران، انجمن فلسفه ایران، 1357، 174 ص.
قواعد المرام فی علم الکلام، کمال الدین علی بن میثم البحرانی،
قم، کتابخانه آیة الله مرعشی، طبع دوم، 1406. المقدمات الرکن الثانی فی النظر و احکامه، صص 24، 30 و 50.
کلیات فلسفه، اصغر دوابه،
تهران، دانشگاه پیام نور، بحث شناخت.
کلیات فلسفه، ریچاد پالکین، آوردم استرول، سید جلال الدین مجتبوی،
تهران، انتشارات حکمت، چ مکرر، فصل پنجم، نظریه شناسایی، 260 - 327.
کتب تردید، بابک احمدی،
تهران، نشر مرکز، چ اول، 1374، 281 ص، با فهرست واژه نامه اعلام، کتابنامه زیر نویس.
کانت، فردریک کاپلستون، منوچهر بزرگمهر،
تهران، دانشگاه صنعتی شریف، مرکز نشر دانشگاهی، 1360، 356 ص (بخشی از جلد ششم تاریخ فلسفه است).
کارناپ، آرن ناش، منوچهر بزرگمهر،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ دوم، 1357، 105 ص.
گامی در مسیر شناخت، حسین کریمی، 120 ص.
گفتاری در باره رنه دکارت، الکساندره کویره، حسین جهانبگلو،
تهران، نشر قطره، چ اول، 1370، 82 ص.
گفتار در روش درست راه بردن عقل، رنه دکارت، محمد علی فروغی،
ضمیمه جلد اول سیر حکمت در اروپا، ج اول،
تهران، انتشارات صفی علیشاه، 1361، صص 211-288. در نشر تازه ای که از سیر حکمت با تصحیح امیر جلال الدین اعلم شده، گفتار در پایان جلدهای سه گانه چاپ شده است، صص 59-655.
گذری بر جامعه شناسی شناخت، مرتضی رضوی،
تهران، انتشارات کیهان، چ اول، 1371، 156 ص.
لذات فلسفه، ویل دورانت، عباس زریاب،
تهران، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ 5، 1369; بخش دوم منطق و شناسایی فکری، 13-41; بخش سوم فلسفه اولی، 41 - 64.
مسئله شناخت، شهید مرتضی مطهری،
تهران، انتشارات صدرا، چاپ مکرر، 252 ص. موضوع بحث شناخت از نظر قرآن بوده که به عللی ناتمام مانده است. هر چند کتابی با همین عنوان از آن بزرگوار در گذشته به چاپ رسیده است.
مبانی منطقی استقراء، سید محمدباقر صدر، سید احمد فهری،
تهران، انتشارات آزادی.
مبانی شناخت، محمد محمدی ری شهری،
قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چ چهارم، 1372، 453 ص، صص 189 - 441، کتابنامه زیر نویس.
منابع فرهنگ اسلامی، م.م شریف، سید خلیل خلیلیان،
تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ مکرر، 1359، 220 ص، بافهرست اعلام. بخش چهارم (فیلسوفان)، صص 165 - 203.
معرفت شناسی دینی، محمد فنایی اشکوری،
تهران، انتشارات برگ، چ اول، 1374، 144 ص.
مقدمه ای بر فلسفه معاصر، حمید حمید،
تهران، کتابفروشی زوار، چ مکرر، 244 ص، با منابع فارسی انگلیسی فهرست اسماء اشخاص، فصل چهارم و پنجم، صص 99 - 231.
مسائل فلسفه، برتراند راسل، منوچهر بزرگمهر،
تهران، خوارزمی، چ دوم، 1352، 200 ص.
مسائل ونظریات فلسفه، ک.آزدو کیویچ، منوچهر بزرگمهر،
انتشارات علمی ودانشگاهی صنعتی شریف; بخش اول، صص 3 - 115.
ماتریالیسم دیالکتیک، موریس کنفورث، ترجمه س. چ. ف. خ. ا.
تهران، نشر گام، چ مکرر، 1358، 168 ص.
ماتریالیسیم دیالکتیک، نقد وبررسی علی علمی اردبیلی،
مشهد، انتشارات امامت، 82 ص.
ماتریالیسیم متافیزیک، محمد صادقی، محمد محمدی با مقدمه، جلال الدین فارسی،
قم، انتشارات امید، 171 ص.
متد دیالکتیک مارکسیستی، علی حجتی کرمانی،
تهران، کانون نشر وپژوهشهای اسلامی، 305 ص،
مبنانی اندیشه های اجتماعی غرب (ازرنسانس تا عصر منتسکیو)، محمد مدد پور،
تهران، تربیت، 264 ص، چ دوم.
مبادی علم انسانی، جرج بارکلی، منوچهر بزرگمهر،
ر.ک به فلسفه نظری، قسمت دوم، صص 1 - 119.
مبانی فلسفه، علی اکبر سیاسی،
تهران، کتابخانه ابن سینا، خصوصا بخش سوم، قسمت اول; بخش پنجم، فصل اول تا پایان فصل چهارم; بخش ششم، فصل هشتم تا پایان فصل دوازدهم.
مقدمه ای بر شناخت خدا (مباحث شناخت)، محمد محمدی ری شهری،
قم، انتشارات یاسر، 1361، 134 ص.
منطق ما یا آفات شناخت وانحرافات فکری، اسماعیل خوئینی،
قم، مرکز تحقیقات اسلامی حمات القدس، 1362، 270 ص.
مبانی وتاریخ فلسفه غرب، ر.ج هالینگ دیل، عبدالحسین آذرنگ،
تهران، انتشارات کیهان، چ دوم، 1370، واژه نامه، فهرست نام ها و منابع مهم.
مقدمه ای بر برکلی، جاناتان دنسی، حسن فتحی،
تهران، انتشارات فکر روز، چ اول، 1375، 272 ص، با نمایه موضوعی.
مبانی فلسفه، آصفه آصفی،
تهران، انتشارات آگاه، چ چهارم، 1370، بخش اول، فلسفه یونان; بخش هشتم، فلسفه باختر تا عصر رستاخیز; بخش نهم، فلسفه از عصر رستاخیز تا سده 17; بخش دهم، سده 18; بخش یازدهم، سده 19; بخش دوازدهم، سده 20; بحث شناخت شناسی، صص 481 - 488.
متفکرین اسلامی در برابر منطق یونان، مصطفی حسینی طباطبایی،
تهران، انتشارات قلم، 1358، 233 ص، با کتابنامه، اعلام; فصل دوم، مقایسه آراء نقادان غربی و اسلامی، صص 187 - 216. از آن جهت که بین دیدگاه غربی ها، از جمله کانت، دکارت، جان لاک، هیوم و... با بزرگانی از فلاسفه اسلام تطبیق داده شده است، قابل استفاده می باشد.
مصلحت گرایی (پراگماتیسم)، بینانید رانات رای (رئیس گروه آموزش فلسفه در دانشگاه داکا)،
در کتاب تاریخ فلسفه (غرب)، زیر نظر سرو پالی رادا کریشنان، فصل 18، صص 233 - 247.
مارکسیسم، ابو سعید ایوب، جواد یوسفی در کتاب تاریخ فلسفه (غرب)، فصل 22، صص 385-401.
مبانی ایدئولوژی اسلام، محمد جواد باهنر،
مشهد، دفتر حزب جمهوری اسلامی، چ اول، 1361، 117 ص. کتاب حاصل چند سخنرانی از استاد شهید است که بیشتر مباحث راجع به شناخت می باشد.
ماجراهای جاودان در فلسفه، هنری توماس، دانالی توماس، احمد شهسا،
تهران، انتشارات قفنوس، چ پنجم، 1375، 482 ص، با فهرست اعلام و اصطلاحات.
مقدمه ای بر فلسفه، ازوالد کولپه، احمد آرام،
تهران، مؤسسه مطبوعات علمی، چ دوم، 1363، 331 ص، بافهرست اعلام. خصوصا فصل دوم، علوم فلسفه عمومی مباحث معرفت، 34 - 47; فصل سوم، مکتبهای معرفت، 230 - 274.
مونادولوژی (21) و چند مقاله فلسفی دیگر، لایب نیتز، عبدالکریم رشیدیان،
تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ اول، 1372. خصوصا دو مقاله تفکراتی در باره شناخت حقیقت ایده ها، ملاحظات انتقادی در باره بخش عمومی اصول دکارت.
منادولوژی، ویلهلم لایب نیتس، مقدمه و شرح از بوتر و دیگران، یحیی مهدوی،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ اول، 1375، 208 ص،
مشکلتا الوجود و المعرفة فی الفکر الاسلامی الحدیث، عند کل من الامام محمد عبده ومحمد اقبال. دراسة و مقارنة. عطیه سلمان عوده ابو عازه،
بیروت، دار الحداثه، طبع اول، 1985، الفصل الرابع، المعرفة، صص 245 - 270.
مشکلات الفلسفه، ماهر عبدالقادر محمد علی،
بیروت، دار النهضة العربیة، 202 ص، طبع اول، 1405 ق، 1985 م.
معرفت نفس (1 و 2 و 3)، حسن حسن زاده آملی،
تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، هر سه جلد از فهرست اعلام، کتب، واژه بر خوردار است. در دفتر اول مطالب مفیدی راجع به سوفسطائیها و مادیون و...; دفتر دوم، ضمن مباحث مختلف به تفصیل راجع به فلسفه دکارت مباحثی بیان فرموده اند. در کل تمام مباحث کتاب با این دیدگاه که معرفت نفس خود مقدمه شناخت شناسی است.
مقدمه ای بر فلسفه، ی.م. بوخنسکی، محمدرضا باطنی،
تهران، نشر نو، چ اول، 1361، 149 ص.
مبادی ء الفلسفة، ا.س. راپوپرت، احمد امین،
بیروت، دار الکتاب العربی، فصل چهارم، نظریة المعرفة، 189 - 201.
مداخل الفلسفة المعاصرة، خلیل احمد خلیل،
بیروت، دار الطلیعه، طبع اول، 1988 م، 233 ص.
من المعرفة الی العقل بحوث فی نظریة العقل عند العرب، محمد المصباحی،
بیروت، دار الطلیعة، طبع اول، 1990، 150 ص،
منطق اکتشاف علمی، کارل ریموند پوپر، احمد آرام،
تهران، سروش، چ اول، 1370، 508 ص، با واژه نامه و کتابنامه مجزا و زیر نویس.
منطق ومعرفت در نظر غزالی، غلامحسین ابراهیمی دینانی،
تهران، امیر کبیر، 1370، چ اول، 554 ص،
نظریة المعرفة، جعفر السبحانی،
قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة (مرکز جهانی علوم اسلامی)، طبع اول، 400 ص، با فهرست ها و منابع، کتابنامه زیر نویس و مجزا. کتاب تقریرات درس های معظم له است که توسط شیخ حسن محمد مکی عاملی به رشته تحریر در آمده است .
نظریة المعرفه عند مفکری الاسلام وفلاسفة الغرب المعاصرین، محمد زیدان (الاستاذ بکلیة الآداب جامعة الاسکندریة)،
بیروت، دارالنهضة العربیة، 1989 م.
نقدی بر مارکسیسم، شهید مرتضی مطهری،
تهران، صدرا، چ مکرر، 349 ص. مجموعه آثار استاد شهید، ج 13، صص 495 - 913.
نقد تفکر فلسفی غرب (از قرون وسطی تا اوائل قرن حاضر)، اتین ژیلستون، احمد احمدی،
تهران، حکمت، چاپ چهارم، با اصلاحات، 1373، 320 ص، با فهرست اعلام و منابع لاتین (خصوصا بخش دوم، صص 123 - 205، راجع به دیدگاه وافکار دکارت).
نقدی بر فلسفه مادی دیالکتیکی و ویژگی های نظام توحیدی، علی شریعتمداری،
تهران، نهضت زنان مسلمان، چ دوم، 1359، 126ص.
نظریه شناخت، م.کورنفورت، فرهاد نعمانی، منوچهر سناجیان،
تهران، امیر کبیر، چ سوم، 1357، 268 ص.
نظریة المعرفة العلمیة، ماهر عبدالقادر محمد علی،
بیروت، دار النهضة العربیة، 1405 ق، 175 ص.
نظریة المعلم الارسطو دراسة فی منطق المعرفة العملیة عند ارسطو، مصطفی النشاد،
قاهره، دارالمعارف، طبع اول، 1986 م، 304 ص.
نظریة المعرفة العلمیة «ابستمولوجیا»، روبیر بلانشیه،حسن عبدالحمید، تقدیم محمود فهمی زیدان،
مطبوعات الجامعة الکویتیه، 1986، 179 ص، با حواشی مترجم.
نظریة المعرفة، فؤاد زکریا،
مکتبة مصر، دار مصر للطباعة، 205 ص.
نقد المذهب التجریبی، محمد محمد طاهر آل شبیر،
بیروت، مکتبة الهلال، طبع الثانیة، 1987، 621 ص.
نگاهی به فلسفه های جدید ومعاصر در جهان غرب (مجموعه مقالات)، کریم مجتهدی،
تهران، امیر کبیر، چ اول، 1373، 291 ص، با واژه نامه و مصطلحات.
نهایة الحکمة (فلسفه اسلامی)، علامه طباطبایی،
قم، مؤسسه النشر الاسلامی، طبع مکرر، نفس الامر وجود ذهنی، 32 - 40، عقل، عاقل و معقول، 235-365.
واقع گرایی، ن.ا. نیکام،
در کتاب تاریخ فلسفه (غرب)، صص 371 - 384، چ اول، 1367، آموزش انقلاب اسلامی.
وضع و شرایط روح علمی، ژان فوراستیه، علی محمد کاروان، 1371. خصوصا بخش دوم و سوم از صفحه 47 تا 228 (پایان کتاب).
هگل ومبادی اندیشه معاصر، امیر مهدی بدیع، احمد آرام،
تهران، انتشارات خوارزمی، چ اول، 1363.
هکذانبدا، عبدالغنی شکر الشمری، با مقدمه شهید محمدباقر صدر،
نجف اشرف، مطبعة النعمان، 243 ص.
پی نوشت ها:
1) جعفر سبحانی. شناخت در فلسفه اسلامی ص 5
2) جوادی آملی. شناخت شناسی در قرآن، ص 57
3) محمد تقی مصباح، آموزش فلسفه، ج 1، ص 132
4) ر. ک: به مساله شناخت از شهید مطهری ، ص 17; آموزش فلسفه از محمد تقی مصباح، ج 1، ص 133; شناخت در فلسفه اسلامی، جعفر سبحانی، ص 5.
5) پل فولکیه، فلسفه عمومی یا ما بعد الطبیعة، ترجمه دکتر یحیی مهدوی، ص 112.
6) ترجمه وتفسیر نهج البلاغه، محمد تقی جعفری، ج 7 ص 213.
7) شناخت شناسی در قرآن، آیة جواد آملی، ص 133.
8) ر.ک: ترجمه وتفسیر نهج البلاغه، محمد تقی جعفری، ج 7، ص 215; شناخت شناسی در قرآن جوادی آملی، ص 157.
9) یونس/ آیه 101; ر.ک: به مسئله شناخت، شهید مطهری ص 32 - 31.
10) مدخل و در آمد علم کلام علی ربانی گلپایگانی ص 80-79 (ما در جای مناسب نام منابع مهم وقابل توجه کتب کلامی را آورده ایم).
11) ر.ک: به شرح مبسوط منظومه، استاد شهید مطهری، ج 1، ص 260-255 و ج 3، بخش سوم، نظریه پنجم، ص 283 - 358 و مساله شناخت از ایشان، ص 17; شناخت در فلسفه اسلامی، جعفر سبحانی، ص 5.
12) این علم را در عربی، نظریة المعرفة ، ودر اروپا، اپیستمولوژی ودر فارسی شناخت شناسی ویا شناسایی گویند.
13) ر.ک: آموزش فلسفه از استاد محمد تقی مصباح، ج 1، ص 134 - 137.
شناخت در فلسفه اسلامی از استاد جعفر سبحانی ص 3و10
شناخت شناسی در قرآن از استاد جوادی آملی ص 125 - 126.
14) همان.
15) ر.ک: اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه شهید مطهری بر مقاله چهارم ارزش معلومات، ومقاله پنجم پیدایش کثرت در ادراکات و همچنین شناخت در فلسفه اسلامی، ص 3 و 24.
16) ر.ک: همان منابع و همچنین نظریه المعرفة از استاد سبحانی.
17) در اهمیت مؤلف بزرگوار وتالیف ارزشمند، آیة الله جوادی آملی چنین نگاشته اند: لذا استاد علامه طباطبایی قدس سره که از این رهگذر پیشگام بوده اند وبا اعتراف به اینکه هستی شناسی مساله شناخت متاخرتر از بسیاری از مسائل فلسفی است. بخش قابل ملاحظه از اصول فلسفه را به شناخت شناسی اختصاص داده وآنها را قبل از طرح بسیاری از مسائل اصیل فلسفی ارائه داده اند، شناخت شناسی در قرآن ص 68.
18) برای تفصیل بیشتر ر.ک به فهرست موضوعی کتاب اسفار تدوین حجج اسلام سید محمد محسن یاسری. محمد جعفر علمی. از انتشارت حکمت.
19) از آنجائیکه در این چند قرن اخیر مهمترین مسائل فلسفه غرب را همین معرفت شناسی تشکیل میدهد به حدی که برهستی شناسی نیز مقدم شده است (از افادات جناب دکتر حداد عادل) و به همین دلیل ما مهمترین کتب تاریخ فلسفه غرب را نیز ذکر کرده ایم.
20) این کتاب که بنا اظهار دفتر ناشر آن قرار است در نه جلد ترجمه وچاپ شود هر چند بعض جلدها مکرر چاپ شده اما بقیه جلدهای دیگر هنوز چاپ ومنتشر نشده اند، ر.ک: مقدمه جلد پنجم، چاپ اول، 1367.
21) اصطلاحی است، برای خلاصه ای از تمام فلسفه لایب نیتس (او آثار زیادی دارد. اما آنچه فلسفه او را به بهترین نحو بیان می دارد، کتاب کوچک او به نام مونادولوژی می باشد که در 1714 نوشته شد ودر 1720 انتشار یافت موناد جوهر فرد یا بسیط که لایب نیتس آن را ماده کائنات وآفرینش می داند). ر.ک:فلسفه و ایمان مسیحی، ص 51.
