مساجد تاریخی مکه

مقدمه ای درباره مساجد و اماکن متبرک [1]

پیش از آن که به شرح مساجد متبرک و تاریخی مکه و مدینه بپردازیم،لازم است نکته ای را درباره «مسجد و تبرک »بیان کنیم:

رسول خدا-ص-نخستین بار در قبا مسجدی ساخت و پس از آن در مرکز مدینه مسجد النبی را بنا کرد،مسلمانان به دلیل آن که رسول خدا-ص-در این دو مسجد نماز خوانده،توجه و اعتنای کامل داشتند;به ویژه به محلی که آن حضرت نماز خوانده بود.پس از آن هر قبیله ای، در هر نقطه ای تصمیم به ساختن مسجد می گرفت،از آن حضرت دعوت می کرد تا در محلی از محله قبیله آنها نماز بخواند.پس از آن،قبیله مزبور همان نقطه را به عنوان مکانی متبرک مسجد می کردند.حتی خانه هایی که به دلیلی رسول خدا-ص-در آنها نماز خوانده بود،برای مسلمانان به عنوان محلی متبرک شناخته شد. بعدها مورخان و محدثان کوشیدند تا فهرست کاملی از مکانهایی که رسول خدا-ص-در آن نماز خوانده،به دست آورند.این کار دشواری نبود;زیرا از ابتدا تمامی این مکانها به صورت مسجد در آمده بود.

در سالهای پس از درگذشت آن حضرت،کسانی بر خلاف این اعتقاد،به بهانه آن که این قبیل امور منتهی به شرک می شود!از تبرک جلوگیری کردند.در آن سالها کسی به اعتراض این افراد معدود،وقعی ننهاد و همچنان این امکنه موقعیت خود را حفظ کرد تا این که در قرن هشتم ه.ق.یکی از علمای اهل سنت با ایجاد انشعابی جدید در مذهب مرسوم اهل سنت، عقاید تازه ای را مطرح کرد;این شخص که ابن تیمیه نام داشت،سخت به مساله «تبرک جویی »حمله کرده،نماز خواندن در مولد النبی،مسجد البیعه در منا و غار حرا و این قبیل مکانها را غیر جایز!شمرد. [2] ابن تیمیه این قبیل کارها را شرک می دانست.علمای معاصرش،او را طرد کردند.

اندیشه کهنه ابن تیمیه،بار دیگر در اواخر قرن دوازدهم هجری،توسط محمد بن عبد الوهاب در سرزمین نجد احیا شد و اکنون مذهبی که در دنیای اسلام به نام «وهابیت »شهرت دارد و حاکم بر جزیرة العرب است،مروج این اندیشه می باشد.

تنها نکته ای که در این مختصر،در برابر این اندیشه و در مورد این اماکن مطرح می کنیم این است که مهمترین دلیل بر نادرستی اندیشه وهابیت،باقی ماندن محل مکانهایی است که رسول خدا-ص-در آنجا نماز خوانده است.این به خاطر تلاشی است که سلف صالح از صحابه به بعد در حفظ این مکانها داشته اند.اگر کسی همچون پیروان مذهب وهابیت بر این باور است که باید پیرو سلف صالح بود،چگونه می تواند این اقدام آنها را در حفظ این اماکن نادیده بگیرد؟ زمانی که خانه عتبان بن مالک که یکبار رسول خدا-ص-در آنجا نماز خوانده،بیش از دوازده قرن باقی می ماند،چطور ممکن است اظهار کنیم که آنها باور به متبرک بودن محل نماز خواندن رسول خدا-ص-نداشته اند؟

جالب است که در صدر اسلام کسانی از زائران،در پیش چشمان همین تابعین و سلف،در زیارت از مسجد قبا،درست همان کوچه ها و راههایی را طی می کردند که رسول خدا-ص-در زیارت از این مسجد و نماز خواندن در آن طی کرد. [3] جالب تر آن که صحابه و تابعین، کوشیده اند تا فهرست هر جایی را که رسول خدا-ص-قدم گذاشته ثبت کنند.فاکهی فهرستی از این اماکن را تحت عنوان «المواضع التی دخلها رسول الله-ص-»در کتاب خود از قول راویان اخبار آورده است. [4]

نکته دیگر آن که دولت سعودی راه جدیدی را که میان مکه و مدینه ساخت،طریق الهجره نامید.این خود به نحوی مساله تبرک را مطرح می کند.شاید به همین دلیل بود که برخی از متعصبان،احیای این نام را برای این راه نوعی شرک دانستند. [5]

طبیعی است که افراط در هر امری مذموم است و نباید مسائل کم اهمیت بیش از مسائل اساسی مذهب مورد توجه قرار گیرد،اما این دلیل نمی شود که ما شیوه ای را که مورد پسند سلف از صحابه و تابعین و علمای اهل بیت و پیشوایان معصوم-علیهم السلام-بوده،به عنوان شرک کنار بگذاریم و اگر خود باوری داریم،با وجود اعتقاد میلیونها مسلمان به تبرک،آن هم از هر مذهب و مرام که در حوزه اسلام قرار دارد،عقیده خویش را بر آنها تحمیل کنیم.

 

مسجد الجن

این مسجد مشهورترین و مسجد کهن مکه است.موقعیت آن در پایین کوه حجون به مت حرم،حدود پنجاه متر بعد از پل حجون و در حاشیه قبرستان حجون است.خیابان کوچکی است در کنار مسجد با نام «شارع مسجد الجن »که هنوز تابلوی قدیمی آن بر دیوار وجود دارد.

از نامهای دیگر این مسجد،«مسجد الحرس »است.به نقل ازرقی،این نام از آن جهت است که صاحب الحرس،که در مکه گشت شبانه داشت،به این محل می آمد و در آنجا با عرفا-چهره های شناخته شده و برگزیده قبائل-و حراس دیگر،از شعب عامر و ثنیة المدنیین،دیدار می کرد.

بنا به نقل برخی از روایات،نامگذاری آن به مسجد جن به جهت رابطه ای است که با سوره جن دارد.می دانیم که سوره جن یکی از سوره های قرآن است.خداوند در این سوره فرموده است:جنها آیات الهی را شنیده و به آنها ایمان آوردند. [6] گویا این آیات در محلی که به نام مسجدجن شهرت دارد،نازل شده است.برخی نامیده شدن آن را به مسجد البیعه،به دلیل بیعت جن با آن حضرت دانسته اند.

برخی روایات تاریخی به این نکته اشاره کرده اند که رسول خدا-ص-محل مسجد را برای عبد الله بن مسعود مشخص و معین فرمود.

از تاریخ بنای این مسجد،اطلاعی در دست نیست،اما می دانیم که مسجد در قرن دوم و پس از آن،به همین نام سرپا بوده و مورخان در طول قرون مختلف از آن یاد کرده اند.

مسجد جن در ناحیه شمالی مسجد الحرام،اندکی پس از پل حجون،واقع شده است.در شرق مسجد،خیابان مسجد الحرام و در غرب آن،خیابان جن قرار دارد و مسجد تقریبا در محل تلاقی این دو خیابان قرار گرفته است.

محل فعلی مسجد دقیقا در محل قبلی آن است و در بازسازی جدید،مساحت آن به 600 متر مربع رسیده است.بنای مسجد محکم و مناره ای در رکن شمال شرقی آن قرار دارد.

مسجد الاجابه(مکه)

این مسجد پایین تر از میدان معابده،در ابتدای شارع ابطح،در طریق مسجد الحرام و در ابتدای شارع الاجابه واقع است.مسجد الاجابه از مساجدی است که فاکهی در قرن دوم از آن یاد کرده است.در اصل،این مسجد در آغاز شعبی واقع شده است که در تاریخ به نام شعب آل قفنذ شناخته می شود.این شعب در درون کوه العیر قرار دارد.

مسجد مزبور در شمار مساجد کهن شهر مقدس مکه است. نامهای مختلف این مسجد;عبارتند از«مسجد آل قنفذ»،«مسجد الاجابه »و«مسجد الاستراحه ».

فاکهی می نویسد:در این شعب،خانه آل خلف بن عبد الله بن سائب بوده که به آنها آل عبد ربه بن السائب می گویند و در برابر قصر محمد بن سلیمان قرار دارد.نام دیگر آن شعب اللئام است.این همان شعبی است که دست چپ تو بالای باغ خرمان است و این زمان خانه خلفیین از بنی مخزوم است.حضارمه(مردمان منسوب به حضرموت)هم در این شعب سکونت دارند. شعب مزبور به شعب الخلفیین شناخته می شود.در آنجا مسجدی است که گفته می شود رسول خدا-ص-در آنجا نماز خوانده است.از زهیر بن قنفذ نقل شده که پیامبر،روز را در غار حرا بسر می برد و شب از حرا پایین آمده به(محل)مسجد می رفت که پشت خانه ابو عبیده بود و به شعب الخلفیین شهرت داشت.در این وقت خدیجه هم از مکه می آمد و آنها در نزدیکی این شعب با یکدیگر بودند تا از یکدیگر جدا شوند. [7]

درباره این مسجد چند نکته گفتنی است:

نخست آن که:باغ خرمان در برابر مسجد الاجابه،اندکی به سمت حرم بوده و اکنون دقیقا جایی است که شهرداری مکه(امانة العاصمة المقدسة)در آن قرار گرفته.اندکی از خیابان به سمت ریع اذاخر را نیز باید داخل در باغ خرمان دانست.

دوم آن که:مسجد الاجابه حداقل تا قرن سوم به این نام شهرت نداشته است.آنچه فاکهی آورده عنوان «مسجد آل قنفذ»است.

سوم آن که:کتیبه ای در مسجد الاجابه موجود است که اشاره به بازسازی آن دارد که قرن دهم هجری است به علاوه دو بیت شعر نیز درباره بازسازی این مسجد بر کتیبه ای دیگر در این سوی محراب آمده است.

ابن بطوطه در سفرنامه خود از مسجد الاجابه با این عبارت یاد کرده و می نویسد:آنجا مسجدی است که رسول خدا-ص-در سفر عمره،پس از بازگشت در آنجا استراحت کرد و اکنون مردم آن را از روی تبرک می بوسند. [8] ابن فهد هم در حوادث سال 720 نوشته است:در این سال مسجد الاجابه تعمیر شد.این مسجد سمت چپ رونده به سوی منا و در نزدیکی ثنیة اذاخر است و گفته می شود که رسول خدا-ص-در آن نماز خوانده است. [9] همو در حوادث سال 831 آورده:امیر سیف الدین شاهین عثمانی در این سال مسجد الاجابه را که در شعبی نزدیک ثنیة اذاخر است تعمیر کرد. [10] چهارم آن که:تا این جا چند وجه درباره دلیل حضور رسول خدا-ص-در این محل،از عبارت دیگران نقل کردیم.یکی همان اشاره ابن بطوطه است که حضرت در بازگشت از عمره در اینجا استراحت کرده اند.دیگر آن که حضرت روزها در غار حرا مانده و شب را در اینجا باخدیجه-س-بوده است.ابن فهد هم نقل کرده است که گفته اند: جن ها در اینجا با رسول خدا-ص-دیدار کردند.

جمیل کتبی نویسنده معاصر مکی نوشته است:این مسجد را«مسجد الاستراحه »گفته اند چون مکانی است که رسول خدا-ص-در باز گشت از منا در روز سیزدهم در سفر حجة الوداع، در اینجا استراحت کرده است. [11] به نقل همو،گفته اند که حضرت در کودکی در اینجا گوسفندان را به چرا می آورده است. [12] آشکار است که اینها اقوال شفاهی بوده که این نویسندگان از مردم می شنیده اند.مهم اشاره فاکهی است که گفته است:نقل شده که حضرت در اینجا نماز خوانده است.

در سال 1394 ه.ق.ساختمان قدیمی مسجد خراب گردید و بنای جدیدی در همان محل قبلی ساخته شد.بنای فعلی آن مربع شکل و دارای مساحتی در حدود 400 متر مربع است. مناره ای نیز در محل اتصال دیوارهای جنوب و غرب آن قرار دارد.این مسجد از مساجد دایر مکه به شمار می آید.

مسجد المتکا

در میان مساجد شهر مقدس مکه،از مسجدی با نام مسجد متکا یاد شده است.این مسجد در اجیاد صغیر،در شعبی کوچک که به پشت کوه ابو قبیس چسبیده بوده،قرار داشته است.

ازرقی در ذیل مدخل اجیاد صغیر می نویسد:این شعب کوچکی است که به کوه ابو قیس چسبیده و در برابر آن،اجیاد کبیر در ابتدای خانه هشام بن ابی العاص و خانه زهیر بن ابی امیه تا برسد به مسجد المتکا قرار دارد. [13] همو در جای دیگری درباره مساجدی که حضرت در آنها نماز خوانده می نویسد:و مسجد باجیاد و موضع یقال له المتکا.پس از آن چند نقل آورده که عدم قطعیت موضع مذکور را به عنوان محل اقامه نماز پیامبر-ص-نشان می دهد;با این حال می نویسد:قطعی است که رسول خدا-ص-در اجیاد نماز خوانده است. [14] محقق کتاب اخبار مکه ازرقی نوشته است:مسجد المتکا در شعبی است که چاه عکرمه در آن است و آن در اجیاد صغیر،در دامنه کوه خندمه واقع شده است.

زهیر کتبی از نویسندگان معاصر نوشته است:مسجد متکا در این اواخر منهدم گردید و به جای آن هتل قاهره ساخته شد.این هتل هم پس از مدتی خراب شد و هتل کعکی جای آن بنا گردید. [15] در حال حاضر روبروی باب اجیاد خیابانی است که ابتدای آن دست چپ کسی که از حرم داخل آن خیابان می آید مستشفی العام است.بعد از آن پلی است و پس از حدود یک صد متر دست راست،هتل کعکی است و روبروی آن هتل ایلاف قرار دارد که در ورودی آن هتل البته تا خیابان فاصله دارد.قاعد تا باید فاصل هتل کعکی تا مسجد الحرام بین 400 تا 500 متر باشد.

مسجد شجره

مسجدی با این نام-جدا از مسجد شجره معروف که میقات است-در شهر مکه وجود دارد که در شمار کهن ترین مساجد این شهر است.

فاکهی در خبری آورده است:نقل کرده اند که رسول خدا در مسجد شجره نماز خوانده است. این مسجد پایین تر از محله یاجج قرار دارد.فاکهی در خبر دیگری آورده:هر زمان که عبد الله بن عمر به مکه می رفت،ابتدا در مسجدی فرود می آمد که شجره نزدیک آن بود.وقتی آن را خلوت می دید در آن نماز می خواند و اگر خلوت نبود به جای دیگری می رفت.فاکهی سپس ضمن شعری آورده که یاجج در بطحا بوده است. [16]   بطحا در محوطه ای میان میدان معابده فعلی تا حوالی مسجد الجن است. [17] این هم گفتنی است که عبد الله بن عمر مقید بود که هر کجا رسول خدا-ص-توقف کرده یا نماز خوانده،نماز بخواند.

فاکهی در جای دیگری آورده:از جمله مساجدی که نماز خواندن در آنها مستحب است و آثار رسول خدا-ص-در آن هست،مسجدی است که آن را مسجد شجره می خوانند.این مسجد در قسمت اعلای مکه در پشت دار منارة البیضا،در کنار کوه و در برابر حجون و مقابل مسجد الحرس(مسجد الجن)است.در آنجا درختی بوده که رسول خدا-ص-آن را صدا کرده و درخت نزد آن حضرت آمده است.وی سپس پنج روایت درباره این معجزه پیامبر-ص-در محل مسجد مزبور نقل کرده است. [18] در یکی از این روایات آمده است که حضرت رکانة بن عبد یزید بن هاشم را به اسلام دعوت کرد.او گفت:ایمان نخواهم آورد تا درخت را صدا کنی و او نزد تو آید.حضرت روی به درخت کرده فرمودند:به اذن خداوند نزد من آی!و درخت نزد آن حضرت آمد.

ازرقی هم از مسجد شجره یاد کرده و نوشته است که آن مسجد در برابر مسجد الجن است. آنگاه اشارتی به معجزه حضرت رسول-ص-در آنجا کرده است. [19] زهیر کتبی درباره وضعیت فعلی مسجد شجره می نویسد:این مسجد در همسایگی مسجد جن(در مسیر شخص عازم حرم)و در نزدیکی میدان سلیمانیه(و اکنون پل سلیمانیه)قرار دارد.نام فعلی آن مسجد، مسجد الجندراوی(منسوب به ابراهیم جندراوی)است [20] مسجد مورد نظر،حدود صد متر پایین تر از مسجد جن و در امتداد شارع الجن و طریق مسجد الحرام،درست قبل از پل سلیمانیه است.طول و عرض تقریبی آن دوازده در بیست متر می باشد و در حال حاضر تابلوی مسجد رقم 43 را نشان می دهد.

گفتنی است که روبروی مسجد شجره،مسجد کوچک دیگری است که باید کهن باشد،اما هیچ گونه آگاهی درباره این که ممکن است همان مسجد شجره باشد،نیافتیم.

مسجد ردم الاعلی یا مسجد الرایه

فاکهی در کتاب خود(اخبار مکه)از مسجدی با این نام یاد کرده است.«ردم »به معنای سد است.اعلی هم قسمت عالی مکه(المعلاة)یعنی همین طریق مسجد الحرام(مسیر منا)است در برابر مسفله که بخش پایین مکه از اجیاد به آن سو است. [21] فاکهی می نویسد:این مسجد در بخش اعلای مکه در کنار الردم الاعلی و در نزدیکی چاه جبیر بن مطعم بن عدی بن نوفل قرار داشته است.به این چاه «بئر العلیا»هم گفته می شده است.او می افزاید:گفته شده که رسول خدا-ص-در اینجا نماز خوانده است.

از یکی از صحابه نقل شده که رسول خدا-ص-را دیدم که نماز ظهر و عصر را در نزدیکی بئر علیا می خواند.عبد الله بن عباس بن محمد در این محل مسجدی بنا کرد و در کنارش حوضی ساخت که در آن آب ریخته می شد.برخی از فقهای مکه می گفتند که خانه های مکه قدیم از اینجا بالاتر نبوده و همه خانه ها بین مسجد الحرام تا اینجا بوده است. [22] بئر جبیر بن مطعم هم که تا این اواخر بوده،طبق اظهار نظر محقق کتاب ازرقی در نزدیکی مسجد الحرام قرار داشته است.

در اینجا سیل بندی بوده که در مسیر وادی ابراهیم قرار داشته است.مسیر این مسیل، درست در طریق مسجد الحرام قرار داشته و از کنار کعبه می گذشته و به سمت اجیاد می رفته است.ایجاد این سد برای حفاظت از خانه های مردم و خانه خدا بوده است.

فاسی در ذیل حوادث سال 601 نوشته است که در این سال مسجد الرایه تعمیر شد. [23] ابن فهد در ذیل حوادث سال 801 نوشته است که در این سال مسجد الرایه تعمیر شد. [24] در سال 852 نیز طی مراسمی از محل مسجد الرایه تا مسعی شمع روشن کرده اند. [25] بر پایه نظر عبد الملک بن دهیش محقق کتاب فاکهی،این مسجد همان است که اکنون در آغاز بازار جودریه-که ایرانیان آن را بازار ابو سفیان می خوانند-قرار دارد.یک سمت آن به سوی بازار و سمت دیگر در همان طریق مسجد الحرام است.مسجد مزبور بسیار بزرگ است و اکنون به نام مسجد الرایه شناخته می شود که نامی جدید است.

مسجد الرایه در سال 1361 ه.ق.نیز مجددا باز سازی شده است.آخرین بار در سال 1394 ه.ق. به دلیل مشکلات طرحهای توسعه،محل آن اندکی تغییر کرد و اینک به ناحیه شمالی محل سابق انتقال یافته است!مساحت فعلی آن 232 متر مربع است.

مسجد الغنم

فاکهی از محله ای در قرن مسقله-که گاه مصقله هم نوشته می شودیاد کرده و آن محلی است که رسول خدا-ص-پس از فتح مکه در آنجا نشست و مسلمان شده های شهر مکه با آن حضرت بیعت کردند. [26] ازرقی آنجا را مسجدی می داند که پیامبر پس از فتح مکه در آن با مردم بیعت کردند.این مسجد در محله قرن مسقله بوده است.وی می نویسد:این مسجد در قسمت اعلای مکه نزدیک سوق الغنم در قرن مسقله بوده است. [27] محقق کتاب از ابن ظهیره نقل کرده که گفته است:و هذا المسجد لا یعرف الآن. [28] اما همو در مورد دیگری در پاورقی نوشته است:سوق الغنم در قدیم در وادیی بود که در شرق کوه الرقمتین قرار داشت و اکنون سوق الجودریه-به قول ایرانیها بازار ابو سفیان-نام دارد.در آنجا مسجد کوچکی است با نام مسجد الغنم،و بعید نمی نماید که همان مسجدی باشد که ازرقی از آن در محله قرن مسقله یاد کرده است. [29]

گفتنی است که در ابتدای بازار مزبور،از سمت حرم به سمت بالا،دست چپ،زاویه کوچک حدود دوازده متری بوده که مصلی بوده و حدود دو سال پیش خراب شده و مغازه ای با نام السریحی للخردوات و الهدایا ساخته شده است.در جستجوی محدود ما مسجد دیگری در این منطقه شناخته نشد.شخصی از مغازه داران آن حدود گفت که این زاویه نامش زاویة الامام الطبری بوده است.

از این مسجد هم با عنوان مسجد البیعه یاد شده که عبد الملک دهیش معتقد بود از میان رفته است.عاتق بن غیث بلادی متخصص تاریخ مکه اظهار داشت که مسجد البیعه یا مسجد الغنم همان است که روبروی اداره تلفنخانه،پایین تر از پل حجون است.او گفت که قرن مصقله دقیقا همانجاست.بدین ترتیب به طور دقیق نمی توان درباره محل این مسجد سخن گفت.

 

مسجد مختفی

تا سالها قبل،مسجدی در پشت خانه آن حضرت در شعب ابی طالب بوده که به نام «مسجد مختفی »شناخته می شده است.به نقل فاکهی،خانه ابو لهب در کنار خانه خدیجه و رسول خدا-ص-بوده است. [30] او همراه همسرش به آن حضرت آزار می رساندند.فاکهی می نویسد:در خانه خدیجه سنگی خارج از خانه بود که بنا به نقل سلیم بن مسلم،یا فردی دیگر از مردم مکه،رسول خدا-ص-در وقتی که مخالفان از خانه عدی بن حمرا و خانه ابو لهب سنگ بر خانه آن حضرت می ریختند در پشت این سنگ مخفی می شد.اندازه این سنگ یک ذراع و یک وجب بوده است. [31] این محل به «مسجد مختفی »شهرت داشته و تا قبل از خراب شدنش،در زمان روی کار آمدن عبد العزیز سعودی،بنای کوچکی داشته است.

فاسی از آن با عنوان «مسجد المختبی »یاد کرده و نوشته است:مسجدی در سوق اللیل در نزدیکی مولد النبی است که آن را مسجدمختبی گویند و مردم در ایام تولد آن حضرت به آنجا می روند. [32] این هم گفتنی است که در زمان فاکهی;یعنی قرن سوم هجری،در شعب علی بن ابی طالب که در درون همان شعب ابی طالب قرار دارد مسجدی بوده که آثاری از رسول خدا-ص-در آن بوده است.فاکهی پس از نقل این خبر می نویسد:که معراج از شعب ابی طالب بوده است. [33] اکنون این شعب به نام «شعب علی »که همان امام علی بن ابی الب-ع-است شناخته می شود.

مسجد حمزه

این مسجد منسوب به حمزه است و در منطقه مسفله،در نزدیکی تلاقی خیابان ابراهیم و خیابان حمزة بن عبد المطلب قرار دارد.

مسجد حمزه،مسجد کوچکی بود و در بازسازی آن،که به سال 1375 ه.ق.صورت گرفت، مساحتش به 160 متر مربع رسید.حمزة بن عبد المطلب،عموی رسول خدا-ص-و از سرداران بنام سپاه اسلام بود.او در مکه به رسول خدا-ص-ایمان آورد و سبب تقویت اسلام در مکه شد.بعد از هجرت،در جنگ بدر شجاعانه جنگید و در جنگ احد به شهادت رسید.رسول خدا او را سید الشهدا نامید.

مسجد بلال

این مسجد منسوب به بلال است و بر فراز کوه ابو قیس بوده که مساحتی حدود یکصد متر مربع داشته است.در طرحهای جدید توسعه و بنای کاخهایی که برای میهمانان دولت سعودی بر فراز کوه ابو قبیس ساخته شده،این مسجد از میان رفته و اکنون اثری از آن بر جای نمانده است!

بلال بن ابی رباح،از نخستین گروندگان به اسلام بود.او شکنجه های سخت از سوی مشرکان دید;اما مقاومت کرد و با فریاد«احد،احد»خود آنها را آزار داد.وی پس از فتح مکه،بر بام کعبه ایستاد و بانگ اذان سر داد.برخی هم گفته اند که روی کوه ابو قبیس اذان گفته و محل اذان گفتن وی مسجد شده است.چنین به نظر می رسد که بعدها کسی به یاد و نام بلال این مسجد را بر فراز ابو قبیس ساخته است.

مسجد ام هانی

ام هانی خواهر امیر مؤمنان-ع-و از زنان معروف قریش است که زمانی رسول خدا-ص-قصد داشت وی را به زنی بگیرد،اما او به دلایلی عذر آورد و رسول خدا-ص-نیز عذر او را پذیرفت. خانه وی در نزدیکی کوه صفا بوده است.گفته شده که خانه وی در توسعه مسجد الحرام در زمان مهدی عباسی به داخل مسجد افتاده است.

ازرقی نوشته است که بنی هاشم صاحب خانه ام هانی بوده اند که در نزدیکی مناره واقع شده و در توسعه مسجد در زمان مهدی عباسی در سال 167 داخل مسجد قرار گرفت. [34] دری از درهای مسجد الحرام نیز که در برابر این خانه بوده به نام «باب ام هانی »بنت ابی طالب نامیده می شده است. ^[35] رسول خدا-ص-پس از فتح مکه،به اولین خانه ای که وارد شد خانه ام هانی بود.بعدها عبد الله بن مسعود هم که به مکه می آمد به خانه ام هانی می رفت.این نشان می دهد که خانه او،خانه ای بزرگ و اعیانی و محل استقبال از بزرگان بوده است.

با این حال در اواخر قرن نهم از مسجدی با نام مسجد ام هانی در نزدیکی حرم یاد شده ^[36] که ممکن است در اصل نزدیک به خانه وی بوده باشد.

مسجدی در راه ذی طوی

فاکهی می نویسد:در شمار مساجدی که آثاری از رسول خدا-ص-در آنها هست،مسجدی است در ذی طوی،در سر دو راهی تنعیم و جده.مصحح در پاورقی نوشته است که این مسجد دست راست کسی قرار داشت که به سمت ذی طوی می رفت،درست سر دو راهی تنعیم-جده. اما در توسعه خیابان از بین رفته است!؟ ^[37]

مسجد ابو بکر

یکی دیگر از مساجد قدیمی مکه،مسجدی است منسوب به ابو بکر;گفته اند که رسول خدا-ص-به هنگام هجرت،که در شب به سوی غار ثور می رفت و ابوبکر وی را همراهی می کرد،حرکت خود را از آنجاآغاز نمود.این مسجد نیز در منطقه مسفله در نزدیکی مسجد حمزه قرار دارد.مسجد مزبور از قرن سوم به این سو،در مصادر تاریخی یاد شده است.

مسجد فعلی در محل قبلی مسجد بنا شده و فاصله آن تا مسجد الحرام چند صد متر و مساحت آن در حدود 160 متر مربع است.

مساجد اطراف مکه

مسجد تنعیم

در راه مکه-مدینه،منطقه ای است به نام نعمان که در میان دو کوه ناعم و نعیم قرار گرفته. این منطقه حدود دو فرسنگ با مکه فاصله دارد. تنعیم نام درختی است که در بادیه شناخته شده است.

مسجدی که در این ناحیه وجود دارد و به نام مسجد تنعیم شناخته می شود،از میقاتهای عمره مفرده است.زمانی این مسجد به نام مسجد عایشه هم شهرت یافته;زیرا رسول خدا-ص-به او دستور داده بود تا از این محل محرم شود.

مسجد تنعیم در قرون گذشته مورد توجه مورخان و سفرنامه نویسان بوده و بارها بازسازی شده است.از جمله بازسازیها در دوره عثمانی انجام گرفته،ولی فاقد سقف بوده است.در سال 1398 ه.ق.،این مسجد بار دیگر بازسازی شد و مساحت آن حدود 1200 متر است.

مسجد علی-ع-در تنعیم

از این مسجد جز یک یادداشت مختصر چیزی نداریم و آن همان است که ابن فهد درباره ابن زبیر و محل محرم شدن او آورده است:عبد الله ابن زبیر از محلی در برابر مسجد عایشه که به مقدار یک تیر از آنجا فاصله داشته،محرم شد و این محل نزدیک مسجدی بود که منسوب به علی-ع-بوده است. [38] گفتنی است که وی این مطلب را در ذیل حوادث سال 64 هجری آورده است.

مسجد جعرانه

یکی دیگر از میقاتهای عمره مفرده،منطقه جعرانه است.رسول خدا-ص-پس از بازگشت از جنگ حنین برای مدتی قریب پانزده روز در جعرانه توقف نمود و غنایم جنگ با هوازن را میان مردم تقسیم کرد.در جعرانه مسجدی وجود دارد که به نام مسجد الرسول معروف است. درباره این که آیا رسول خدا-ص-در محل فعلی این مسجد نماز گزارده است،روایت تاریخی خاصی وجود ندارد،جز آن که آن حضرت چندین روز در این منطقه بوده است.

مسجد الرسول در سمت چپ وادی جعرانه قرار دارد.این مسجد در سال 1263 ه.ق.توسط همسر یکی از شاهان حیدر آباد هند بازسازی شد که از وی کتیبه ای نیز در مسجد به یادگار مانده است.مسجد جعرانه بار دیگر در سال 1370 و سپس در سال 1384 ه.ق.،توسط وزارت اوقاف سعودی در مساحت بیشتری بازسازی شد.مساحت فعلی مسجد1600 متر مربع و معماری آن شبیه مسجد تنعیم است.

مسجد شجره

جدای از مسجد شجره که میقات است و جدای از مسجد الشجره که در داخل شهر مکه قرار دارد،مسجدی دیگر با همین نام در منطقه حدیبیه در نزدیکی مکه بوده است.می دانیم که رسول خدا-ص-در سال ششم هجرت برای انجام عمره به مکه آمد،اما مشرکان مانع شدند و آن حضرت برای این که با آنها درگیر نشود،راه را به طرف غرب کج کرد و در حدیبیه که در مسیر قدیمی جده واقع است،توقف کرد و سپس نماینده ای به مکه فرستاد و پس از آن که این نماینده باز نگشت،در زیر درختی با اصحاب خود بیعت کرد تا در برابر دشمن بایستند.این بیعت را به نام بیعت رضوان و بیعت شجره می شناسند.با بازگشت نماینده رسول خدا-ص-جنگ منتفی شد و پس از آن صلح حدیبیه به امضا رسید.

در جای این درخت،مسجدی بوده است که شجره نامیده می شد و توسط دولت سعودی تخریب گردید.درخت مزبور نیز توسط خلیفه دوم از ریشه کنده شد! [39] فاکهی از مسجدی در حدیبیه یاد کرده که نامش مسجد آل کرز بوده و مردم بر این باور بوده اند که رسول خدا-ص-در آنجا نماز خوانده است. [40] اکنون مؤلف آگاه نیست که آیا این مسجد در حدیبیه وجود دارد یا نه.

مسجد غدیر خم

در سه مایلی منطقه جحفه،در محل غدیر خم،جایی که رسول خدا-ص-علی بن ابی طالب را به امامت منصوب کرد،مسجدی با نام «مسجد غدیر»بوده است.در روایات اهل بیت-علیهم السلام-از این مسجد یاد شده و نماز خواندن در آن توصیه گردیده است. [41] گزارش این مسجد در قرنهای مختلف،در کتابهای تاریخی ثبت است.به دلیل روایات مربوط به مسجد غدیر،فقهای شیعه در آثار خود استحباب خواندن نماز توسط زائران را در این مسجد یاد آور شده اند. [42]

مشاعر مقدس و مساجد آنها

عرفات

عرفات،نام منطقه وسیعی است با مساحت حدود 18 کیلومتر مربع که در شرق مکه،اندکی متمایل به جنوب در میان راه طائف و مکه،قرار گرفته است.این منطقه به وسیله کوههایی که به شکل نیم دایره در اطرافش قرار دارد،مشخص شده است.زائران بیت الله الحرام در روز عرفه;یعنی نهم ذی حجه در این منطقه حضور دارند.این حضور،در اصطلاح فقهی «وقوف »نامیده می شود و از ارکان حج تمتع است.عرفات خارج از محدوده حرم قرار دارد و اطراف آن با علائم و تابلو به طور دقیق مشخص شده است.

گفته اند نام عرفات مربوط به زمانی است که جبرئیل مراسم حج را به آدم-ع-آموزش داد و در پایان به او گفت:«عرفت؟»(آیا شناختی؟).و در نقلی دیگر آمده است که آدم و حوا پس از هبوط از بهشت و آمدن به روی کره خاکی،در این منطقه همدیگر را یافتند و یکدیگر را شناختند(تعارفا).

در شمال شرقی عرفات «جبل الرحمه »قرار دارد.این کوه مستقل از کوههایی است که منطقه را در حصار خود گرفته.روایت شده است که رسول خدا-ص-خطبه حجة الوداع را بر فراز این کوه ایراد کرد. [43]

مسجد نمره

در سمت غربی عرفات،مسجدی است بزرگ به نام «مسجد نمره ».این مسجد را به نام «مسجد ابراهیم »و«مسجد عرفه »هم می خوانند.مسجد نمره احتمالا در قرن دوم هجری بنا شده و پس از آن همواره مورد توجه مورخان و سفرنامه نویسان بوده است.محتمل است که مسجد از قرن نخست بر پا بوده و بعدها تجدید بنا شده است.

مساحت مسجد در عهد مهدی عباسی،حدود هشت هزار متر مربع بوده و این نشانه اهمیتی است که این مسجد در قرن دوم هجری برای مسلمانان داشته است.مسجد نمره در سال 559 ه.ق.به دست جواد اصفهانی وزیر،بازسازی شد و مساحت آن تا حدود 14400 متر افزایش یافت. گویا این مسجد در آن زمان بدون سقف و رواق بوده است;سپس در عهد عثمانیها رواقهایی برای آن ساخته شد.

بنای فعلی مسجد در عهد سعودیها ساخته شده و مساحت آن حدود هجده هزار متر مربع است.اکنون این مسجد دارای رواقهای متعددو نیز چهار مناره است که در شرق و غرب آن قرار دارد.

مشعر الحرام

فاذا افضتم من عرفات فاذکروا الله عند المشعر الحرام [44] در راه باز گشت از عرفات به سوی مکه،وادی مازمین واقع شده که در میان دو کوه قرار دارد.«مازم »به معنای راه تنگ و یا تنگه است و این اشاره به دو راه رفت و برگشت تنگ این ناحیه می باشد.با عبور از این وادی به «مزدلفه »می رسیم که مشعر الحرام در آنجا واقع شده است.در سوی دیگر مشعر الحرام، وادی محسر قرار دارد. [45] منطقه مشعر با علائم خاصی مشخص شده و وقوف در آن از ارکان حج تمتع است.نام مزدلفه را از آن روی انتخاب کرده اند که محل اجتماع مردم است.

مسجد مزدلفه

در فاصله شش کیلومتری مسجد نمره و پنج کیلومتری مسجد خیف در منا،مسجد مزدلفه قرار دارد.این مسجد در آغاز عهد عباسی مساحتی حدود چهار هزار متر مربع داشته و تنها دارای حصار در اطراف بوده و سقفی نداشته است.مسجد مزبور بارها بازسازی شده است. عثمانیها در سال 1072 ه.ق.آن را بازسازی کردند.در سال 1399 ه.ق.بنای جدید آن خاتمه یافت.اکنون مساحت مستطیل شکل آن حدود شش هزار متر مربع است.

منا

منا،پس از گذشتن از وادی محسر آغاز می شود;جایی که حجاج از روز دهم تا دوازدهم-و برخی تا روز سیزدهم-در آن می مانند.فاصله شمال مکه تا منا شش کیلومتر است.نزدیکترین موقعیت منا به مکه،جمره عقبه است;جایی که نخستین بار مسلمانان یثرب با رسول خدا-ص-بیعت کردند و بیعت آنها با نام «بیعة العقبه »شهرت یافت.دورترین قسمت آن نیز وادی محسر است که میان مزدلفه و منا قرار دارد.

گفته اند کلمه «منا»بر گرفته از این سخن جبرئیل به آدم-ع-است که:«تمنی الجنة؟»(آیا آرزوی بهشت داری؟)

چند مسجد در منا وجود داشته که برخی از میان رفته و برخی موجود است.

مسجد خیف

مسجد خیف،مهمترین مساجد منا به شمار می رود.درباره محل و فلسفه پیدایش آن،روایت جالب توجهی وجود دارد.می دانیم که در سال پنجم هجرت،مشرکان مکه به تحریک یهودیان، پیمان اتحادی را با برخی از قبایل عرب امضا کردند تا به مدینه حمله کنند و ریشه اسلام را از اساس بر کنند.محلی که آنان برای امضای این پیمان انتخاب کردند،جایی بود که بعدها مسجد خیف در آنجا بنا گردید.این بدان معنا است که در محلی که مشرکان پیمان ضد اسلام بستند،مسجدی بنا شد که تا ابد شکست اتحاد قریش با قبایل عرب را فریاد کند.

خیف به محلی گویند که در آنجا از شدت کوهستانی بودن منطقه کاسته شده اما هنوز به صورت دشت در نیامده است.چنین منطقه ای در دامنه کوه صفایح قرار گرفته و مسجد نیز در همین ناحیه ساخته شده است.

مسجد خیف شاهد خطبه مهم رسول خدا-ص-در حجة الوداع بوده که در روایات متن آن خطبه نقل شده است.به علاوه در روایات پیشوایان معصوم-علیهم السلام-آمده است کسی که در منا است،تا می تواند نمازهایش را در مسجد خیف بخواند;چرا که در آن هفتاد پیامبر-ص-نماز خوانده اند.در نقلی هم آمده است که مسجد خیف مدفن آدم-ع-است.

مسجد خیف از نخستین مساجد است و نخستین مشاهدات تاریخی از آن را از قرن سوم در دست داریم.در سال 240 ه.ق.سیل آن را تخریب کرد.سپس بر جای آن مسجدی بنا گردید و سیل بندی نیز ساخته شد تا حفاظی برای مسجد باشد.مساحت مسجد در آن زمان 1500 متر مربع بوده است.

در اطراف مسجد خیف،رواقهای کوچکی نیز بوده است.این مسجد در سال 556 ه.ق.به دست جواد اصفهانی وزیر بازسازی شد.مسجد خیف در قرن نهم هجری بنای با شکوهی داشته است.

مسجد خیف تا پیش از این بازسازی،یک چهار دیواری داشت.وسط آن بقعه ای بوده که منار هم داشته و مشهور به مقام ابراهیم بوده است.شیخ عباس قمی در مفاتیح نوشته است که کنار مناره نماز مستحبی(6 رکعت)خوانده شود.در آن زمان کف مسجد،شنی بوده است.

آخرین بازسازی مسجد در سال 1392 ه.ق.به دست دولت سعودی با بنای نسبتا بزرگ و رواقهای متعدد و مساحتی در حدود 23660 متر مربع انجام گرفته است.طول این مسجد 182 و عرض آن 130 متر است.

درب این مسجد تنها در ایام منا باز است و در طول سال مسدود می باشد.متاسفانه در آن ایام هم،محل استراحت افراد بی سرپناه بوده و هیچ جای عبادت در آن نیست.تنها در وقت نماز امکان خواندن نماز در آن هست.

---