نخست برای روشن شدن سیمای کلی فلسفه او باید گفت: چنان که از لقبی که به او داده اند پیداست، در دستگاه فلسفی او اشراق و یافته های شهودی درونی جایگاه خاصی دارد. در این مکتب هم استدلال به کمال رسیده و هم اشراق، که از طریق مواظبت و ریاضت و دیگر مراقبتها فراهم می آید.
همه می دانیم که سهروردی در باب اثبات وجود خداوند، از طریق نور، به نورالانوار می رسد و خدا را اثبات می کند. اما اشراقیون، دیگر فلاسفه مسلمان را به باد انتقاد گرفته اند که آنها همواره یک بعدی بوده اند، یا جانب استدلال را گرفته اند و از ذوقیات غافل مانده اند و یا جانب عرفان را گرفته اند و از استدلال به دور مانده اند. اینان در وصف خویش گفته اند: «هم در فلسفه استدلالی به کمال رسیده و هم به اشراق و عرفان دست یافته اند.»71
این نشان می دهد، اشراق مرجعیت زیادی در فلسفه او دارد و چه بسا حرف اول را می زند. از مقدمه کتاب حکمة الاشراق بر می آید که فلسفه ای متکی به ذوق است تا استدلال و شهود و اشراق در آن محوریت دارد :
وما یحصل لی اولاً بالفکر بل کان حصوله بامر آخر ثم طلبت الحجة علیه حتی لو قطعت النظر عن الحجة مثلا ماکان یشککنی فیه مشکک.72
معرفت اولاً و بالذات با اشراق به دست می اید و استدلال عقلی فقط دلیل است و مؤید.
شیخ اشراق به این نکته اشاره می کند: فلاسفه یونان و حکمای اسلامی خواستند به وسیله اصول و قوانین فلسفی به وجود صانع و چگونگی صنع او پی ببرند، اما سرانجام به بن بستهایی رسیده اند که گشودن آنها شاید محال باشد و از فلسفه مشایی خود جز سرگردانی بهره ای نبرده اند.73
شیخ اشراق فلسفه مشایی را دانش و حکمت اشراق، تصوف و عرفان را بینش می داند.74 ما در فلسفه اشراق آنچه می بینیم براساس شهود مبتنی است تا استدلالهای عقلی و با آنکه استدلال عقلانی هم وجود دارد، اما این در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در باب عقل و وحی، سهروردی عبارتی دارد که از آن عبارت استفاده شده که شیخ هم در عداد کسانی است که قائل به تلفیق عقل و وحی است:
احفظ الشریعة فانها سوط الله بها یسوق عباده الی رضوانه، کل دعوی لم تشهد بها الکتاب والسنة. فهی من تفاریع العبث وشعب الرفث. من لم یعتصم بحبل القرآن غوی وهوی فی غیابة جب الهوی.75
به همین سبب در باب فلسفه او گفته شده: در فلسفه اشراق، تلفیق فلسفه و دین پا پیش می نهد. قرآن کریم و احادیث نبوی را سرچشمه الهام بخش فلسفه می داند و بر تمسک به کتاب و سنت پا می فشارد.76
پی نوشتها:
71. سه حکیم مسلمان، ص75.
72. شرح حکمة الاشراق، شهاب الدین سهروردی، تصحیح دکتر حسین ضیایی تربتی، ص10.
73. فلسفه در ایران باستان و مبانی حکمت اشراق، تألیف سیدمحمدکاظم امام، ص25.
74. همان ، ص188.
75. مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و تحشیه دکتر نجفقلی حبیبی، ج4، ص102.
76. منتخبی از مقالات فارسی درباره شیخ اشراق، به اهتمام حسن سیدعرب، مقاله سیدحسین نصر: «مفسر عالم غربت و شهید طریق معرفت» ، ص46.
