سیری در کتاب «الاخبار الدخیلة»

(درآمدی بر تحقیق در اسباب و معیارهای بازنگری و پالایش حدیث)

حضرت آیة الله علامه حاج شیخ محمد تقی شوشتری، رجالی ای سترگ که خود، سر سلسله مردانی در زمانه ما بودند که: «لا تلهیهم تجارة ولا بیع عن ذکر الله». سال های عمر ایشان از زمان قدرت تمییز تا به آخر، در ذکر، تتلمذ و تدریس، درس و بحث، حدیث و روایت، عبادت و تفکر و کتابت سپری گردیده و همواره در محراب انس با محبوبْ مقیم بوده؛ با نفسی بشکسته به زور بازوی تقوا که «للحروب رجال».
علامه بزرگوار در گوشه ای از گستره شهری که دور است و مهجور (شهر شوشتر) می زیستند. با همه جنبه های زهد و تقدس، پاکی و بی ریایی و بی آلایشی، سخت کوش و پرتلاش در خدمت به فرهنگ اسلامی و شیعی همت گماشت که نتیجه آن ده ها تألیف و تصنیف است و نیز بروز و ظهور برکات و ملکات بسیار.
راستی «کارون» گذرای «شوشتر» در برابر پهنه این اقیانوس نامتناهی چه جلوه یی می تواند داشت؟ و یا نخل های سر به زیر شهر در برابر سایه سار نخل بلند تحقیقات ایشان چه می تواند گفت؟1 «او که کوهی از علم و تحقیق و در کنارش انبوهی از کار، در گوشه دور افتاده شوشتر بود.» علامه شوشتری، دانشمندی محقق و خویشتن دار و پژوهش گری تیزبین بود که عمر پر برکت خود را از نو باوگی تا دم دیدار یار، با اشتیاق و علاقه وافر به کسب علوم و معارف اسلامی سپری کرد و لحظات گران قدر خود را در راه اقتنای حقایق ربانی از دست نداد و حتی در بستر بیماری و سفر، از مطالعه و تحقیق و نقد دست نکشید.2
علامه محمد تقی شوشتری در سال 1320ه.ق. در نجف اشرف زاده شد و تا سن هفت سالگی در آن شهر زندگی کرد. چون پدرش حاج شیخ محمد کاظم شوشتری تحصیلات خود را به پایان برد و به درجه اجتهاد نایل شد، نخست او و سپس خانواده اش به شوشتر بازگشتند. علامه شوشتری از همان زمان به دانش اندوزی روی آورد و پس از تحصیلات مقدماتی، تحصیلات عالی خود را نزد اساتید بزرگی چون محمد تقی شیخ الاسلام، سید مهدی آل طیب و پدر بزرگوارخود به کمال رسانید و به درجه اجتهاد نایل گشت. به سال 1314ه.ش. در گیرودار کشف حجاب، با خانواده، شوشتر را به قصد کربلا ترک کرد و در آستانه مقدس ائمه(ع) مطالعات و پژوهش های اسلامی خود را پی گرفت. در آن جا بود که به دانشمند بزرگ،مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی پیوست و از او اجازه نقل حدیث یافت.
پس از عزل رضا شاه در سال 1321ه.ش. به شوشتر بازگشت و به تدریس، تحقیق، ارشاد و تألیف پرداخت و تا زمان وفات (1374ش.) وطن دیگری نگزید.3
مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره او می نویسد:
او دانشمند ممتازی است که از نوباوگی دوست دار دانش و ارزش بود. خصلتی که از نیاکان و از جدّ اعلای خود، شیخ جعفر، که بی نیاز از تعریف و توصیف است، میراث داشت. او نزد دانشمندان برجسته، با کوشش و جدیت به کسب دانش پرداخت و در فضل و کمال، گوی سبقت از همگان ربود.4

تألیفات علامه شوشتری:5
1. تحقیق المسائل: شرحی است بر کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة که تا کنون چندین جلد از آن در مجلدات متعدد منتشر شده است.
2. الرسالة المبصرة فی احوال ابی بصیر: به ضمیمه بخش یازدهم کتاب قاموس الرجال، منتشر شده است.
3. شرح تنقیح المقال: این اثر تحت عنوان قاموس الرجال در چهارده مجلد منتشر شده است.
4. قضاء امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع): بیان و شرح داوری های علی(ع) در زمان پیامبر(ص) و پس از آن. این اثر مکرّراً چاپ و به فارسی هم ترجمه شده است.
5. الاربعین حدیثاً: این اثر هم منتشر شده است.
6. جوامع احوال الائمة(ع): به ضمیمه بخش یازدهم قاموس الرجال چاپ شده است.
7. رسالة سهو النبیّ(ص): به ضمیمه بخش یازدهم قاموس الرجال چاپ شده است.
8. بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة: شرح موضوعی نهج البلاغه است که در چهارده مجلد منتشر شده است.
9. الاوائل: در یک جلد منتشر شده است و در آن نخستین ها در موضوعات متنوع شناسانده شده اند.
10. البدائع: شامل حکایت های شگفت و داستان های حیرت انگیز و نکات ادبی و شاخص ها در زبان عربی است.
11. آیات بیّنات فی حقیقة بعض المنامات.
12. الاخبار الدخیلة: که تا کنون چهار مجلد از آن یک جلد اصل و سه جلد مستدرکات منتشر شده است. این کتاب جایزه نخست «جشنواره انتخاب کتاب سال» را در سال 1362 ه.ش. تصاحب کرد.

معرفی کتاب «الاخبار الدخلیة»
در این مقاله، غالباً جلد اول و اصلی کتاب بررسی و تحلیل شده و به جلد نخستِ مستدرکات ندرتاً پرداخته شده است.
مشخصات مجلد اصلی چنین است:
الاخبار الدخیلة، محمد تقی تستری (شوشتری)، تعلیقات: علی اکبر غفاری، (چاپ دوم، انتشارات صدوق، تهران، 1401ه.ق) و از ارجاعاتی که زیر عنوان الاخبار الدخیلة آورده شده، مقصود همین جلد نخست می باشد.
این کتاب دارای سه باب است:

1.باب اول: در احادیث تحریف شده، و دارای دوازده فصل:
فصل اول: حدیث هایی که ضرورت مذهبِ (تشیع) به تحریف شدنشان گواهی می دهد؛
فصل دوم: حدیث هایی که تاریخ به تحریف شدن آن ها گواهی می دهد؛
فصل سوم: حدیث هایی که اسلوب سخن و طرز جمله بندی، به تحریف شدنشان گواهی می دهد؛ به عبارت دیگر قرینه های تحریف، در خودشان وجود دارد؛
فصل چهارم: حدیث هایی که به علت به هم درآمیختن تحریف شده است؛
فصل پنجم: حدیث هایی که به سبب تشابه رسم الخط یا اندکی افتادگی تحریف شده است؛
فصل ششم: حدیث هایی که به علت شامل بودن بر دو امر متقابل تحریف شده است؛
فصل هفتم: حدیث هایی که سند آن ها تحریف شده است؛
فصل هشتم: حدیث هایی که به علت نقل به معنا شدن تحریف شده است؛
فصل نهم: حدیث هایی که قسمتی از آن ها افتاده و موجب تحریف گردیده است؛
فصل دهم: حدیث هایی که به سبب عدم دقت در سند یا متن آن ها تحریف شده است؛
فصل یازدهم: حدیث هایی که در آن ها کلام راوی یامؤلف کتاب با کلام معصوم (اصل خبر) در آمیخته و موجب تحریف گردیده است؛
فصل داوزدهم: حدیث هایی که به سبب درآمیختن حاشیه ها با متن، دچار تحریف گشته است.

2. باب دوم: در احادیث جعلی و دروغین، و دارای چهار فصل است:
فصل اول: خبرهای کسانی که ادعای رؤیت امام زمان(ع) را کرده اند؛
فصل دوم: خبرهایی که در آن ها به دروغ، تفسیری را به امام حسن عسکری(ع) نسبت داده اند؛
فصل سوم: حدیث هایی که از روی، غرض ورزی در آن ها کم و زیاد شده و یا شماری از واژگانش دگرگون شده است؛
فصل چهارم: احادیث گوناگون پراکنده.

3. باب سوم: در نیایش های تحریف شده و ساختگی، و دارای دو فصل:
فصل اول: دعاهای تحریف شده؛
فصل دوم: دعاهای جعلی و ساختگی.
مشخصات جلد نخست مستدرکات در پانوشت شماره 21 آمده است.
تألیف جلد اول این کتاب در سال 1369 ه.ق. به پایان رسیده است. و از سال 1390 تا سال 1396 ه.ق. جلد دوم و از آن سال تا 1401 جلد سوم آن در دست گردآوری و تدوین بوده و جلد چهارم آن که پس از سال 1401 تدوین شده، هم چون سه جلد دیگر در تهران به سعی و اهتمام حدیث پژوه سخت کوش ِ معاصر، استاد علی اکبر غفاری سلمه الله انتشار یافته است. 6 جلد نخست و اصلی این کتاب در 276 صفحه چاپ شده است.

سنجش و ارزش گذاری حدیث
سید مرتضی می فرماید:
«ان الحدیث المرویّ فی کتب الشیعة و کتب جمیع مخالفینا یتضمّن ضروب الخطاء وصنوف الباطل من محال لایجوز ولایتّصوّر، و من باطل قد دلّ الدلیل علی بطلانه و فساده… ولهذا وجب نقد الحدیث؛7
احادیثی که در کتاب های شیعه و کتاب های سایر مذاهب اسلامی نقل شده، متضمن انواع اشتباهات و اموری است که بطلان آن یقینی است؛ مانند چیزهای غیرممکنی که ناروا و غیر قابل تصور بوده و امور باطلی که دلیل قطعی بر بطلان و فسادشان داریم…. بدین سبب است که نقد حدیث، واجب و ضروری می باشد.»
پس از آن که امانتِ پیامبر(ص) را از اهلش ستاندند و بذر اختلاف و تفرق را پاشیدند و به ویژه در زمان سلطه شوم امویان و در پی آن عباسیان، دسته ها و فرقه های دینی و سیاسیِ مختلفی پدیدار گشتند که جمعی از پیروانشان کوشیدند احادیث دروغین و سخنان بی پایه و ساختگی را به پیامبر(ص) نسبت دهند. در نتیجه احادیثی در فضیلت خلفا و سران فرقه ها و احزاب به وجود آمد، چنان که احادیث صریحی در حمایت از خطوط سیاسی و فرقه های دینی و… پدیدار گشت.8
این پدیده که بزرگ ترین و خطرناک ترین آفت حدیث است، وضع یا جعل حدیث نام دارد. این نوع که از آن به کلام دروغین بربافته ساختگی تعبیر کرده اند از انواع حدیث ضعیف و بدترین نوع آن است که می تواند به عمد یا خطا با نیت شر یا خیر، جعل و منتشر شود و روایت آن، جز برای آگاهی و هشیار کردن امت به این قسم از احادیث، روا نمی باشد.
یکی دیگر از آفات حدیث، آفتِ «تصحیف و تحریف» است که به متن و سند حدیث آسیب می رساند و به این نوع حدیث «مُصحَّف و محرَّف» گویند.
«تصحیف مص: خطا کردن در نوشتن، تغییر دادن کلمه با کم یا زیاد کردن نقطه های آن.
تحریف مص: کج کردن، گردانیدن، تغییر و تبدیل دادن و گردانیدن کلام از وضع و طرز و حالت اصلی خود، بعضی حروف را عوض کردن و تغییر دادن معنا.
مصحَّف ا. مف : کلمه ای که هنگام نوشتن یا خواندن تغییر داده شده باشد؛ مثل عبد و عید.
محرَّف ا.مف: تحریف شده، کلامی که در آن تغییر داده شده باشد.»
برای فقیهان و محدّثان، شناخت محرَّف و مصحَّف ضروری است، زیرا بدون آن، تمییز انواع اخبار ضعیف از غیر آن ممکن نیست. بدیهی است که بخش مهمی از روایات و احادیث مکتوب را احادیث و اخبار ضعیف تشکیل می دهد. نووی در این باره گوید:
«ضعیف، آن است که شروط صحت و حُسن در آن نباشد و انواع زیادی دارد: موضوع، مقلوب، شاذ، مُنکَر، مُحلَّل و مضطرب از این نوعند.»9
در این زمینه، قول فصل را در نهج البلاغه می یابیم:
«شخصی از علی(ع) درباره حدیث های نو آورده و خبرهایی که در دست مردم است و با یک دیگر اختلاف دارد پرسید، امام فرمود:
در دست مردم حق است و باطل، راست و دروغ، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، محکم و متشابه و آن چه در خاطر سپرده شده است و آن چه راوی در آن، گمان پردازی کرده است. و بر رسول خدا(ص) در زمان او دروغ بستند تا جایی که به پا خاست و چنین سخن راند: سمن کذب علیّ متعمّداً فلیتبوّأ مقعده من النار؛ هر که به عمد بر من دروغ بندد، نشیمن گاه خود را آتش قرار داده است.ز و حدیث را چهار طایفه نزد تو آرند که پنجمی ندارند:

1. مرد منافقی که ایمان آشکار کند و به تکلف خود را اسلامی نماید. از گناه نترسد و بیمی به دل راه ندهد، به عمد بر رسول خدا(ص) دروغ بندد. اگر مردم بدانند او منافق است و دروغ گو، از او حدیث نپذیرند و گفته اش را راست نشمارند، لیکن گویند: یارِ رسول خدا(ص) است. دید و از او شنید و به شتاب گرفت. در نتیجه گفته او را می پذیرند و خدا چنان که باید تو را از منافقان خبر داد و آنان را آن سان که شاید برای تو وصف کرد. اینان پس از رسول خدا(ص) بر جای ماندند و با دروغ و تهمت به پیشوایان، گم راهی و دعوت کنندگان به آتش، نزدیکی جستند و آنان این منافقان را به کار گماردند و برگردن مردم سوارشان کردند و به وسیله ایشان دنیا را خوردند. 10 و مردم بس با حاکمان و دنیا هم راهند، جز کسی که خدا نگه دارد. این منافق یکی از چهار تن بود.

2. مردی است که چیزی از رسول خدا(ص) شنیده است، ولی چنان که باید به خاطر نسپرده است و در آن به خیال پردازی دچار گشته ولی قصد دروغ گفتن نداشته است. آن حدیث نزد اوست آن را روایت و بدان عمل می کند و می گوید: سمن این را از رسول خدا(ص) شنیدیمز و اگر مسلمانان می دانستند وی در آن حدیث اشتباه کرده است، از او نمی پذیرفتند و او هم اگر می فهمید حدیث نادرست است از آن، دست می کشید.

3. سومین، مردی که از رسول خدا(ص) شنیده است به چیزی فرمان داد، سپس از آن نهی فرمود، و او این را نمی داند، یا شنیده است از چیزی نهی فرمود، سپس بدان فرمان داد، او این را هم نمی داند، در نتیجه منسوخ را به خاطر دارد و ناسخ در خاطر او نیست، و اگر می دانست آن چه به خاطر دارد منسوخ است، آن را رها می کرد و چنان چه مسلمانان هنگامی که حدیث را از او می شنوند بدانند که منسوخ است آن را رد کرده و نمی پذیرفتند.

4. و چهارمین، که بر خدا و رسول او دروغ نمی بندد؛ با دروغ دشمن است و بدان کین می ورزد، چون از خدا می ترسد و رسول خدا(ص) را حرمت می نهد، نیز دست خوش خطا نگردیده و آن را که به خاطر سپرده، همان است که شنیده و آن چه شنیده، روایت کند، بدان نیفزاید و از آن کم نکند. ناسخ را به خاطر سپرده و به کار برده و منسوخ در خاطرش بوده و از آن دوری نموده. خاص و عام و محکم و متشابه را شناخته و هر یک را به جای خود نهاده است.»11
بنابر این از میان چهار دسته راویان، فقط یک دسته اند که حق روایت را چنان که شاید و باید ادا کرده اند و دیگران روایاتشان کم و بیش آفت زده است.

چگونگی تألیف «الاخبار الدخیلة»
علامه شوشتری خود گوید:
«در حین کار درباره حدیث با اشکال ها و نا هم آهنگی هایی در کتاب های وسائل الشیعة، مَن لایحضر الفقیه، تهذیب و استبصار روبه رو شدم که مرا به تألیف کتاب الاخبار الدخیلة واداشت. این بود که تألیف کتاب را همان زمان شروع کردم به این معنا که در این اخبار دقت کرده و ذکر کردم که مثلاً این خبر نادرست است و یا آن خبر محرَّف نقل شده و درستش این است؛ کتاب را به این سبک نوشتم.»12

درباره عنوان کتاب
در فرهنگ ها راجع به مفهوم واژه «الدخیل» نوشته اند:13
الدخیل: «من دخل فی قوم وانتسب الیهم ولیس منهم»، یا «کل کلمة ادخلت فی کلام العرب و لیست منه.»
بنابر این «الاخبار الدخیلة» اگر به معنای اخبار غیر اصیل باشد، «موضوع» است و اگر به معنای صدمه دیده در اصالت باشد، «مصحَّف و محرَّف» است که خواه ناخواه در میراث عظیم مکتوب روایی مسلمانان وارد شده و به دستگاه معارف نظری و احکام عملی مسلمانان آسیب رسانده و همواره برای آن، تهدیدی است. وقتی از علامه شوشتری می پرسند: برخی نظرشان این است که شما در این کتاب، اخبار تصحیف شده را جمع آوری کرده اید، ولی نام کتاب حاکی از آن است که همه روایات، جعلی است، علامه پاسخ می دهند: «همه جور خبری بوده است، اخباری بوده که اصلشان درست است و تصحیف شده اند، اخبار طور دیگری هم هست که از آن کتاب به سادگی پیدا می شود، اصل این کتاب دوازده باب است ولی هر چه دیده ام که اشکالی در آن بوده نوشته ام، باید مثل قاموس الرجال و ملحقات آن تنظیم شود؛ یعنی مستدرکات وارد متن بشود.14

بررسی کتاب
باب اول: در احادیث تحریف شده، و دارای دوازده فصل:

فصل اول: حدیث هایی که ضرورت مذهب، به تحریف شدنشان گواهی می دهد؛ مانند پنج خبر در باب «ما جاء فی الاثنی عشر والنص علیهم» از کتاب کافی که این گمان را دامن می زند که امامان سیزده تن اند:

1 روی باسناده عن ابی سعید، عن عمرو بن ثابت، عن ابی الجارود، عن ابی جعفر(ع) قال: «قال رسول الله(ص): س انی واثنی عشر اماماً من ولدی وانت یا علیّ زرُّ الارض؛یعنی أوتاده وجبالها، بنا أوتد الله الارض ان تسیخ بأهلها، فاذا ذهب الاثنا عشر من ولدی ساخت الارض بأهلها ولم ینظرواز؛15
پیامبر فرمودند: من و دوازده امام از فرزندانم و تو علی! میخ ها و کوه های زمین هستیم. خداوند به وسیله ما زمین را محکم داشته که ساکنن خود را فرو نبلعد. چون دوازده تن فرزندانم در گذرند، زمین ساکنانش را فرو می بلعد و به آنان مهلت نمی دهد.»

2 و بهذا الاسناد، عن ابی سعید رفعه عن ابی جعفر(ع) قال:« قال رسول الله(ص):سمن ولدی اثنا عشر نقباء نجباء محدّثون مفهّمون آخرهم القائم بالحقّ، یملأها عدلاً کما ملئت جوراًز؛16
از امام باقر(ع) روایت شده که پیامبر(ص) فرمودند: از اولادِ من دوازده تن مِهتر نیک نژاد ملهَمِ فهمانیده شده اند که آخرینشان قیام کننده به حق است. او زمین را که از جور و ستم پر گشته، از عدالت لب ریز می کند.»

3 روی باسناده، عن محمد بن الحسین، عن ابی محبوب، عن ابی الجارود، عن ابی جعفر(ع)، عن جابر بن عبد الله الانصاری قال: «دخلت علی فاطمة(ع) وبین یدیها لوح فیه اسماء الاوصیاء من ولدها، فعددت اثنی عشر آخرهم القائم، ثلاثه منهم محمد وثلاثه منهم علیّ؛17
جابر بن عبد الله انصاری گوید: بر فاطمه(س) وارد شدم، پیش روی او لوحی بود که در آن نام های اوصیا، از فرزندان او نگاشته بود، شمردم دوازده تن بودند که آخرینشان قائم، سه تن محمد و سه تن علی، نام داشتند.»
شکل درست این روایت را صدوق در عیون اخبارالرضا آورده است در آن جا آمده که چهار تن از امامان و نه سه تن نامشان علی است: امیرالمؤمنین، سجاد، رضا و هادی علیهم السلام . شکل درست این اخبار، روایت ابو سعید عصفرّی در اصل اوست که جزو اصولِ اربع مائة است (اصول چهار صدگانه ای که چهار صد راوی روایت کرده اند و حاوی مجرّد کلام معصوم بوده است) که در همه موارد به جای «اثنا عشر»، «احد عشر» آورده است. 18 که این یازده تن، فرزندان ِ رسول خدا(ص) و فاطمه(ع) به علاوه علی(ع) دوازه امامِ معصومِ شیعه هستند.

فصل دوم: حدیث هایی که تاریخ به تحریف شدنشان گواهی می دهد.

1 در عیون (ص 195) ضمن خبر بلندی مربوط به جریان ولادت حسنین(ع)، اسماء بنت عمیس، 19حاضر در صحنه تصویر شده است که با شواهد تاریخی منافات دارد. در تاریخ ثبت است که او با همسرش جعفر در حبشه بود و عبد الله بن جعفر را همان جا بزاد و جعفر سال فتح خیبر؛ یعنی سال هفتم هجری از حبشه بازگشت در حالی که ولادت حسنین(ع) را به اختلاف در سال دوم و سوم و یا سوم و چهارم ذکر کرده اند. 20

2 تهذیب در باب «فرض الصیام» روایت کرده است:
«عن ابی سلمة، عن عبد الرحمان بن عوف، عن ابیه قال، قال رسول الله(ص)سشهر رمضان فرض الله عزّ وجلّ علیکم صیامه، فمن صام ایماناً واحتساباً خرج من ذنوبه کیوم ولدته اُمّهز؛
خداوند روزه ماه رمضان را بر شما واجب کرد، هر کس به انگیزه ایمان و رضای خدا روزه بگیرد، مانند روزی که از مادرش زاده شده، از گناهان پاک می گردد.»
در سند این خبر نام «عوف» آمده که در دوران جاهلیت در جنگ غمیصاء هلاک شده است، چگونه او می توانسته از پیامبر(ص) روایت کند! سند این خبر را جدّ، پدر و نوه تشکیل می دهند، زیرا «ابوسلمه»، فرزند عبدالرحمان بن عوف می باشد.21

فصل سوم: خبرهایی که شیوه کلام و طرز جمله بندی (سیاق)، به تحریف شدنشان گواهی می دهد؛ مانند خبری که در من لایحضره الفقیه در انتهای باب «المواضع التی تجوز فیها الصلاة والتی لاتجوز» جمیل از امام صادق(ع) روایت کرده است:
«لابأس ان تصلّی المرأة بحذاء الرجل وهو یصلّی. فان النبی(ص) کان یصلّی وعائشة مضطجعة بین یدیه وهی حائض وکان اذا اراد ان یسجد غمز رجلیها فرفعت رجلیها حتی یسجد؛22
در حالی که مرد نماز می خواند، اشکالی ندارد زن رو به روی او نماز بخواند، زیرا که پیامبر(ص) نماز می خواند و عایشه که عادت ماهانه بود پیش رویش به پهلو خوابیده بود و پیامبر(ص) چون می خواست سجده کند پای عایشه را با دست می فشرد و او پاهایش را بلند می کرد تا بتواند سجده کند.»
در وافی آمده است که شکل درست عبارت باید چنین باشد:
«لابأس ان تضطجع المرأة بحذاء الرجل» واحتمالاً تصحیف شده است. 23 نزدیکی واژه «تصلّی» با «تضطجع» در نگارش، گواه تصحیف است. 24
دیگر این که معنا ندارد جواز نماز زن در مقابل مردی که در نماز است، با دراز کشیدن عایشه در برابر نماز پیامبر(ص) تعلیل شود.
روایت سنن ابی داود در باب «المرأة لاتقطع الصلاة» از عایشه، مؤیّد این سخن است:
«لقد رأیت النبیّ(ص) یصلّی وانا معترضة بین یدیه فاذا أراد ان یسجد غمز رجلی فضممتها الیّ ثم یسجد؛25
پیامبر(ص) را می دیدم که نماز می خواند و من مقابل او حایل و مانع بودم… .»

فصل چهارم: خبرهایی که به علت به هم درآمیختن متون، سندها و جز آن، دست خوش تحریف شده اند.
خصال در «ابواب الاثنی عشر» در عنوان «الذین انکروا علی ابی بکر جلوسه فی الخلافه» مسنداً از زید بن وهب این گونه روایت کرده است:
«کان الذین انکروا علی ابی بکر جلوسه فی الخلافة وتقدّمه علی علیّ بن ابی طالب(ع) اثنی عشر رجلاً من المهاجرین والانصار، کان من المهاجرین خالد بن سعید بن العاص، والمقداد بن الاسود، واُبیّ بن کعب، و عمّار بن یاسر، وابوذر الغفاری، وسلمان الفارسی، وعبد الله بن مسعود و بریدة الاسلمی؛ و کان من الانصار خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین، وسهل بن حنیف، وابو ایّوب الانصاری، وابو الهیثم بن التیهان وغیرهم….»
در این خبر، راویان، اُبیّ بن کعب خزرجی انصاری را با مهاجران مخلوط کرده اند.
برقی در انتهای رجالش مرسلاً، طبرسی در احتجاج مرفوعاً از ابان، از امام صادق(ع) و احمد بن محمد طبری معروف به خلیلی از عامه، نیز این خبر را روایت کرده اند و در هر سه تصریح شده است که اُبی بن کعب از انصار بوده و از دوازده تن، شش تن مهاجر و شش تن انصار بوده اند، در حالی که در خبر خصال، مهاجران هشت تن و انصار چهار تن اند و اُبیّ بن کعب انصاری را جزء مهاجران محسوب داشته و ابن مسعود را به آنان افزوده است، حال آن که در هیچ یک از سه مأخذ پیش گفته، نامی از ابن مسعود برده نشده است.
از تحریفات دیگر این خبر، حذف سخنان اُبیّ بن کعب در مسجد، در مقام احتجاج با خلیفه اول است. در همین خبر، زبیر را که در آن موقع با علی(ع) بود از هم راهان عمر محسوب داشته است. 26
علامه شوشتری می فرماید: استقصای تحریفات سندها و در هم آمیختگی آن ها، تالیف کتابی جداگانه را می طلبد و صاحب معالم، کتاب منتقاة را برای جمع مقداری از آن نگاشته است.27
مؤلف کتاب فوق درباره انگیزه خود از تألیف آن می نویسد:
«آن چه مرا به این کار واداشت، آن بود که می دیدم کار حدیث سخت بی سامان شده و از هم گسیخته است به طوری که اشتباه و تصحیف، عمومی گشته و از خِلال آن دگرگونی و تحریف هم فراوان شده است. 28 در خبر خصال، سلمان از مهاجران دانسته شده است. او پس از مهاجرت از ایران، در مدینه ساکن بود و همان جا به پیامبر(ص) پیوست.»29

فصل پنجم: خبرهایی که به سبب تشابه رسم الخط یا اندکی افتادگی تحریف شده اند.

1 از این نوع، خبری است که از امام صادق(ع) روایت شده است:
«سما بَدأ لِلّه بداءً کما بدأ له فی اسماعیل ابنیزو رواه ابوالحسین الاسدی سما بدا للّه بداء کما بدأ له فی اسماعیل ابیز؛30
چنان بدایی که در فرزندم اسماعیل برای خداوند پدیدار شد، برای او ظاهر نشده بود. ابوالحسین اسدی روایت کرده که یکی از این دو، تحریف است.»
مطابق قرائت نخست، اسماعیل بن صادق(ع) مد نظر است، و در مفهوم بدای مربوط به او گفته اند: «بدای او این بود که پیش از وفات امام صادق(ع) مرگ او را در ربود تا دانسته شود که او پس از پدرش امام صادق(ع)، امام نمی باشد.
مطابق قرائت دوم، مقصود اسماعیل ذبیح (فدایی و قربانی) است و درباره بدای او گفته اند: »بدای وی این بود که نخست، پدرش فرمان یافت او را بکشد، آن گاه به جای او قربانی عظیمی فدا شد» و در همین معنا از امام صادق(ع) چنین روایت شده است:
«ما بدا لله بداءً کما بدا له فی اسماعیل ابی اذ امر اباه ابراهیم بذبحه ثم فداه بذبح عظیم.»31
علامه شوشتری می افزاید: به فرض صحت خبر، این خبر دوم صحیح تر است، زیرا ادعای امامت اسماعیل بن جعفر، از سوی گروهی نادان مطرح شد که با همین عقیده بر راه ضلالت بماندند. 32 این مدعیان پس از آن به «اسماعیلیه» شهره شدند.
اسماعیلیه می گفتند که پس از امام جعفر صادق(ع) پسر مهترش اسماعیل که در حیات پدر درگذشت، (143ق.) وارث مقام امامت است نه امام موسی کاظم(ع).
از مرگ اسماعیل تا بر افتادن دولت اسماعیلی فاطمی در مصر (567ق.)، برخی از فرقه های اسماعیلیه، خود به دینی تازه مبدل گردیدند. اسماعیلیه دست کم در آغاز، بیش از آن که یک انشعاب مذهبی باشد یک جنبش سیاسی بود و پیروان آن در دین، وسیله ای برای بیان مقاصد اجتماعی خویش می جستند. گروه اندکی از پیروان این مذهب که بعدها رفته رفته از میان رفتند معتقد شدند که اسماعیل نمرده و خبر مردن او از روی تقیه و از بیم آن که مبادا دشمنانش قصد جانش کنند اظهار شده است. این گروه که به «اسماعیلیه واقفه» معروف بودند، اسماعیل را مهدی موعود می دانستند و سلسله امامت هفت گانه را به او ختم می کردند. گروهی دیگر عقیده داشتند که اسماعیل در حیات پدر دیده از جهان فرو بست، اما گفتند که امامت او به پسرش محمد رسید. اینان بر آن بودند که محمد بن اسماعیل زنده است و قیام او را انتظار می کشند.33

مفهوم بدا
چون در جوامع حدیثی شیعه، باب خاصی تحت عنوان «باب البدا» گشوده اند و عقیده به آن، از اختصاصات فرقه ناجیه است و «بدا» کلید واژه در این فصل می باشد، ضرورت دارد به تحلیل مفهوم آن بپردازیم:
«بدا»، در لغت به معنای ظاهر شدن و در اصطلاح دانش کلام به معنای دگرگون شدن علم، اراده و امر است. در روایات شیعه امامیه در موارد مخلتف، فعل بدا به خدا نسبت داده شده (بدا للّه) و در دو روایت منقول از امام صادق(ع) آشکارا به کار رفته است.
در باب البدا از کتاب التوحید شیخ صدوق یازده روایت در زمینه بدا و در کافی شانزده روایت در همین زمینه ذکر شده است.
بدا یا به معنای «نسخ» است یا به معنای «إبدا».

الف) بدا به معنای نسخ: نسخ از میان بردن یا لغو کردن یک فرمان است از سوی خداوند با فرستادن فرمانی دیگر؛ یعنی نسخ، ابطال حکمی است ثابت که اگر باطل نمی گشت هم چنان ثابت می ماند. بسیاری از علمای امامیه مشکل بدا را با برگرداندن آن به نسخ، حل می کنند.
از نمونه های آن نسخ شرایع و تغییر قبله و دگرگونی طول زمانِ عدّه نگاه داشتن زنان شوی مرده است و این همه بنا بر مقتضای آفریدگان صورت می گیرد و اعتقاد به بدا یعنی اعتقاد به آزادی خداوند در کردارهای خود و اقرار بدین معنا که ایجاد و اعدام و امر و نهی و محو و اثبات به دست اوست.
شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات، صراحتاً اعلام می کند که نزاع، لفظی است و «بدا» همان است که همه مسلمانان در باب نسخ می گویند.

ب) بدا به معنای إبدا: بر طبق این دیدگاه، بدا چون به خدا نسبت داده شود به معنای «ابدا» و «اظهار» است و مراد از آن، این است که خداوند امر نهفته ای را که به هیچ روی بر خود او پوشیده نیست بر انسان، آشکار می گرداند. در یک حدیث منقول از امام صادق(ع) تصریح شده است که علم بی کران خداوند بدایی را که برای او حاصل می شود را نیز، در بر می گیرد. ما بدا لِلّه فی شیء الاّ کان فی قبل علمه ان یبدوله. 34
ملاصدرا تصریح می کند که بدا، تغییر علم خدا که دگرگونی علم اولیا خدا نسبت به امری است که از آن آگاهی کامل نداشته اند.
روایاتی که حکایت گر «بدا» است مربوط به جهان قدر ولوح محو و اثبات که جهان قضای غیر محتوم و عالم مقدرات غیر حتمی و غیر قطعی و تغییر پذیر است می باشد. صدقه و دعای گوشه نشینان هم که بلا بگرداند مربوط است به همین مقدرات غیر حتمی.
در ماجرای ذبح اسماعیل، خداوند می داند که اسماعیل ذبح نخواهد شد و به جای او گوسفند بهشتی کشته می شود، این ابراهیم است که بخشی از حقیقت را می داند و سپس دنباله حقیقت بر او آشکار می شود و بدین ترتیب در علم او دگرگونی پدید می آید.
کراجکی نیز در کنز الفوائد (ص 103 105) همین تفسیر از بدا کرده است: «مراد از بدا آن است که بر مردم خلاف آن چه می پندارند ظاهر شود و بر آنان روشن گردد که تصورشان مبنی بر استمرار امری که به دوام آن باور داشته اند، درست نیست. این امر را بدان سبب بدا نامیده اند که با کردار کسی که به کاری امر می کند و سپس در همان زمان به نهی از آن کار می پردازد همانندی دارد.»35

اعتقاد به بدا
متفکران امامیه بر آنند که باور داشتن بدا در معنای معقولِ موردِ نظرِ آنان نتایج مهمی به بار می آورد. این نتایج را می توان ذیل دو عنوان مورد بررسی قرار داد: قدرت خدا و اراده انسان.

الف) قدرت خدا: اعتقاد به بدا به معنای باور داشتن این حقیقت است که خداوند، پیوسته و بی واسطه در کار است و هرچه خواهد، کند. از دیدگاه متکلمان امامیه این اعتقاد با توحید ملازمه تام و تمام دارد.

ب) اختیار انسان: نفی نظریه بدا و پای فشردن بر این معنا که قضا یک سره محتوم است و هر مقدَّری کائن، نه تنها به مجبور بودن انسان که به موجبیّت خدا و بستن دست او در کارها (ید الله مغلوله) می انجامد، و حاصل این باور جز سکون و یأس چیزی نیست، که در برابر سرنوشت، تکیه کردن بر عمل سودی ندارد و همان روی می دهد که حکم صنع در ازل نوشته است، در برابر اعتقاد به بدا، حقانیت اراده آزاد انسان و اختیار او را تأیید می کند و در انسان امید و حرکت پدید می آورد. اگر چنین نباشد آیاتی از نوع آیه «… ان الله لایغیّر مابقوم حتی یغیّروا ما بأنفسهم؛ تا قومی درون خود را دگرگون نکنند، خداوند حال آنان را دگرگون نسازد.» (رعد، آیه11) را چگونه می توان تفسیر کرد؟ و در باب آن همه روایت که از تأثیر دعا و مآلاً از اراده و اختیار انسان، و نه اسارت کامل او در چنگال قدر، حکایت می کنند چه می توان گفت؟
و چنین است که ائمه(ع) در سخنان خود آن همه بر اعتقاد به بدا تأکید ورزیده اند و از این معنا سخن گفته اند که «اعتقاد به بدا بالاترین مرتبه پرستش خدا و برترین شکل بزرگ داشت اوست.»36
اکنون شماری از آن روایات:

1. «ما عُبد الله عز وجل بشئ مثل البداء».
2. «ما عظّم الله عز وجل بمثل البداء».
3. «لو علم الناس ما فی القول بالبداء من الاجر ما فتروا عن الکلام فیه».37
1و2؛ خداوند به چیزی چون بدا پرستش و تعظیم نشده است.
3؛ اگر مردم می دانستند که قائل بودن به بدا چه اجری دارد، از سخن راندن درباره آن تن نمی زدند.
(فصل پنجم:)2 در خطبه 145 نهج البلاغه چنین آمده است:
«ان عوازم الامور افضلها وان محدثاتها شرارها؛
نیکوترین امور، سنن دیرینه و دیرپاست و بدترین، سنت های نوپدید نوپاست.»
«عوازم» شکل تحریف شهه واژه «قدائِم» است، به این دلیل که در برابر واژه «محدَثات» ذکر شده. «عوازم» صرفاً در مقابل «رُخَص» قرار می گیرد. 38
این کلام علامه شوشتری که «عوازم» را در مقابل «رُخَص» قرار می دهد، ظاهراً صحیح نباشد، چون این عزیمة (جمع عزائم) است که در برابر رُخَص واقع می شود و به نظر می رسد هنگام تحریف «قدائم»، ذهن تحریف کننده، به جهاتی به واژه هم آهنگ آن که «عوازم» است متوجه گشته باشد. «عوازم» جمع کلمه «عازم» است و نه «عزیمة».
«الرُّخصة» (جمع رُخَص): آسانی و فراخی در کار را گویند و در اصطلاح شرع، آن چه از امری اصلی برای سهولت و تخفیف، تغییر پذیر است مانند نماز سفر.
«رُخصَة» مقابل عزیمة (جمع عزائم) است. «ان الله یحب ان یؤخذ برخصِه کما یحب ان یؤتی عزائمه؛ خداوند دوست دارد به رخصت هایش عمل شود همان گونه که به واجباتش عمل می شود.
«عزائم الله»: فرایضی که خدا بر بندگان خود واجب کرده است. 39

3 در نامه 57 نهج البلاغه آمده است:
«الی اهل الکوفة عند مسیره من المدینة الی البصرة: اما بعد فانی خرجت من حَیّی هذا….»
«من حیّی هذا» 40 تحریف شده «من مَخرجی هذا» است. شاهد این سخن،جملِ ابی مخنف و بیان مضمونِ نامه برای کوفیان از سوی امام حسن(ع) و عمّار است، که در تاریخ طبری آمده است و هر دو مأخذ به صورت «خرجت مخرجی هذا» ثبت شده است.
4 در سنن ابی داود از هلال بن عمرو چنین روایت شده است:
قال: سمعت علیاً(رض) ونظر الی ابنه الحسن فقال: «ان ابنی هذا سیّد کما سمّاه النبیّ(ص) وسیخرج من صلبه رجل یُسمّی باسم نبیّکم(ص) یشبهه فی الخلق… یملأ الارض قسطاً؛
خلاصه مضمون خبر چنین است: علی(ع) به فرزندش حسن(ع) نگاه کرد و فرمود: مهدی از صلب اوست.»
شکل درست عبارت «الی ابنه الحسین» است که دیگران نقل کرده اند.
از جمله مواردی که به لحاظ تشابه نوشتاری و قرب گفتاری، زیاد اشتباه می شود دو نام حسن و حسین(ع) است. در چنین مواضعی به اصل نام از راهِ توجه به «کُنیه» پی می بریم برای حسن(ع)، کنیه ابو محمد و برای حسین(ع)، کنیه ابوعبدالله استعمال می شود.
شیخ طوسی در میان راویان پیامبر(ص)، امام حسن و امام حسین(ع) را این گونه شناسانده است:
«الحسن بن علی بن أبی طالب(ع)، ابو محمد؛ ابن بنت رسول الله(ص)، مضی مسموماً وقبره بالبقیع من المدینة؛ الحسین بن علی(ع)، ابوعبدالله، الشهید بکربلا مقتولاً.»41

فصل ششم: خبرهایی که به علت شمولشان بر دو امر، تحریف شده اند و حکم یکی به دیگری نسبت داده شده یا در آن تقدیم و تأخیر روی داده است.

الف. نسبت دو امر به یک دیگر:
قمی در تفسیرش از امام صادق(ع) مرسلاً روایت کرده است:
«الحائض والجنب لایدخلان المسجد الاّ مجتازین ویضعان فیه الشئ ولایاخذان منه؛
حائض و جنب جز عبوری به مسجد در نشوند، در مسجد چیز بنهند ولی از آن چیزی برندارند.»
از امام پرسیدم: چرا می توانند در مسجد چیزی بنهند ولی نمی توانند چیزی بردارند؟ فرمود: برای آن که بدون ورود به مسجد می توانند در آن چیزی بنهند، ولی بدون دخول در مسجد نمی توانند از آن چیزی بردارند.
عبارتِ «یضعان فیه الشئ ولایاخذان منه» عکس روایت صدوق در علل الشرایع از حضرت باقر(ع) است: «ویأخذان من المسجد ولایضعان فیه شیئاً.»
زراره گوید: پرسیدم: چرا می توانند از آن چیزی بردارند ولی نمی توانند در آن چیزی بنهند؟ فرمود: چون چیزی را که می خواهند از مسجد بردارند، نمی توانند جز از همان جا بردارند ولی می توانند چیزی را که در دست دارند جایی دیگر بگذارند.
به نظر می رسد قمی بدون مراجعه به کتاب، از حفظ و به اشتباه مطلب را وارونه بیان کرده و برای آن نیز علتی وارونه آورده است.
دلیل آن که روایت تفسیر قمی را تحریف شده و روایت علل الشرایع را درست دانستیم بدان خاطر است که کافی و تهذیب خبر دیگری را سازگار با خبر علل، بدون قسمت مؤخر روایت که امام(ع) علت حکم را بیان فرموده اند و در خبر قمی و شیخ صدوق آمده بود نقل کرده اند و فتوای مشهور، موافق با خبر علل الشرایع است و درباره حائض نیز شبیه همین خبر (خبر علل) وجود دارد.42

ب. حصول تقدیم و تأخیر در خبر:
در مناقب آمده است که عربی بیابانی واررد مدینه شد و جویای کریم ترین مردمان شد، او را به امام حسین(ع) رَه نمودند، به مسجد اندر شد و حسین(ع) را در حال نماز دید، برابرِ او بایستاد و چنین سرود:
هر کس به تو امید بندد، هرگز نومید نشود وهم هر که حلقه بردرت کوبد تو جوادی، تو معتمدی، این پدر تو بود که با فاسقان پیکار کرد. اگر آن که اولین شما بود رسول خدا(ص) نمی بود هر آینه، جملگی حبسی دوزخ بودیم.
حسین(ع) سلام گفت و قنبر را ندا داد: «آیا از مال حجاز چیزی باقی است؟ گفت: بله، چهار هزار دینار» فرمود:«بیاورش! محتاج تر از ما به آن این جا است.» امام بُرده اش43 را درآورد و دینارها را در آن پیچید و دستش را از شکاف در خارج کرد چه آن که از عرب صحرا نشین شرم داشت و چنین سرود: