درآمد
ابو سعید حسن بن یسار بصری معروف به حسن بصری (21 110ه.ق.) از مشاهیر تابعین و مرجع دین اهل بصره بود. او در مدینه منوره متولد و در بصره دیده از جهان فرو بست. او در زهد و عرفان، مقام والایی دارد و یکی از زهاد ثمانیه به شمار می رود و سلسله ارشاد عده ای از صوفیان جهان اسلام به او منتهی می شود.1
حسن بصری را رساله ای است درباره فضایل مکه مکرمه. انگیزه نگارش این کتاب آن بوده که عبدالرحیم بن یونس (یا انس) یکی از زهاد عصر خود و مقیم مکه بود. او به جهت تنگی معیشت، قصد داشت از آن بلده طیبه مهاجرت کند، اما حسن بصری که این رساله را در فضایل مکه نگاشته، به عبد الرحیم داد تا او را از ترک مکه، منصرف سازد. به همین دلیل عنوان این رساله در کتاب شناسی ها «رسالة الی ابن یونس» و «رسالة الی عبد الرحیم بن یونس» ذکر شده است.
تا آن جا که نگارنده اطلاع دارد این رساله تا به حال چاپ نشده2 و نسخه کهنی از آن در کتاب خانه حضرت آیة الله مرعشی(ره) موجود است که اساس تصحیح، قرار گرفته و فحص نگارنده در یافتن نسخه دیگری تا به حال به ثمر نرسیده است.
این رساله، چهارمین رساله مجموعه شماره 3452 آن کتاب خانه بود که در برگ های «86/91/» قرار گرفته و به دست یوسف بن علی رومی در سال 882ه.ق. در رباط ابن سلام در مکه تحریر شده است. در فهرست آن کتاب خانه، این رساله با عنوان «رسالة الی ابن یونس» معرفی شده است.3
محتوای رساله
بصری برای متقاعد کردن عبد الرحیم به سکونت در مکه، ابتدا فضایل مکه را از قرآن کریم یادآور می شود و آیاتی را که مشعر بر فضایل مکه است (حدود بیست و دو آیه) ذکر می کند. پس از آن، احادیثی از حضرت پیامبر(ص) را در فضیلت مکه مکرمه (حدود سی و هفت حدیث) نقل می کند. این رساله از حیث قدمت تالیف و هم چنین اهمیت نسخه، ارزش مند است، لذا به تصحیح و چاپ آن اقدام گردید.
مقدمه رساله
الحمدلله رب العالمین و صل الله علی محمد وآله و صحبه وسلم.
رسالة الشیخ الحسن ابن ابی الحسن البصری الی اخوانه بمکة حرسها الله تعالی .
اخبرنا ابی ابوالقاسم خلف ابن هبة الله ابن قاسم الشامی رحمة الله علیه سنة سبع و خمسین و اربع مائة، قال: اخبرنا الشیخ الصالح، ابو منصور طاهر بن العباس المروزی، بمکة حرسها الله تعالی فی المسجد الحرام قرآةً علیه فاقرّ به اقراراً صحیحا وانا سألته فقال: نعم فی شهور سنة عشرین واربع مائة، قال: اخبرنا ابوالعباس محمد بن داود النجاری، قال: اخبرنا ابوالعباس احمد بن ابراهیم الکندی، قال: اخبرنا ابوالحسن محمد بن ابراهیم بن معروف النیسابوری الصیدالانی، قال: اخبرنا محمد بن احمد بن صالح بن سعید التیمی، قال: حدثنا ابی، قال: حدثنا عبدالله بن عبدالمجید الحنفی، قال: حدثنا ابو عبیدة الناجی الحداد، قال: کتب الحسن بن ابی الحسن البصری رحمة الله علیه الی رجل من الزهاد یقال له عبد الرحیم بن انس رحمة الله علیهما و کان مجاوراً بمکة وکان له دین وفضل ولم یکن له عمل من الدنیا الاعبادة الله تعالی وانه اراد الخروج من مکة، فبلغ ذلک الحسن کتب الیه یرغبه فی المقام بمکة.
متن رساله فضایل مکه
بسم الله الرحمن الرحیم
حفظک الله یا اخی! بحفظ الایمان ووفقک الله للخیرات ووقاک المکروه واتم علیک النعم فی کل الاحوال وجمعنا وایاکم فی دار السلام فی جوار الرحمن، فان ذلک بیده ولاحول ولاقوه الا بالله العلی العظیم.
اما بعد، فانی قد کتبت الیک انا ومن قبلی من الاقارب والاخوان علی افضل حال وربنا محمود لاشریک له وصلی الله علی سیدنا محمد وآله وسلم.
اما بعد، قد انتهی الی ابقاک الله انک ان عزمت علی الشخوص من حرم الله تعالی والتحویل منه الی غیره وانی والله کرهت ذلک لک وغمنی واستوحشت لذلک وحشةً شدیدةً، اذ اراد الشیطان ان یکیدک، فیا عجباً من عقلک، اذ نویت ذلک فی نفسک، اذ جعلک الله من اهله، لکان الواجب علیک شکره ابداً ما کنت حیّاً ولو کنت مشغولا بعبادة الله تعالی اضعاف ما کنت علیه.
فایاک ثم ایاک والخروج منها، فان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: المقام فی مکّة سعادة والخروج منها شقاوة.
ثم ایاک والقلق 4 والضجر5، و علیک بالصبر والصمت والحلم، فانک تغلب بذلک الشیطان. فنال الله تعالی ان یوفقنا وایاک الی دار الخیرات، فانه المنال ولاحول ولا قوة الا بالله.
ثم ایاک والخروج منها، فانک فی احب ارض الله الی الله تعالی وافضلها واعظمها قدراً واشرفها واکرمها، لان الله فضل مکة علی سایر البلاد وانزل ذکرها فی کتابه وکان فیما انزل علی نبیه محمد صلی الله علیه وسلم من ذکرها و فضائلها و ما بلغنا من الروایة عن رسول الله صلی الله علیه وسلم :
قال الله تعالی: جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاماً للناس والشهر الحرام.6
وقال تعالی لنبیه ابراهیم علیه السلام : واذن فی الناس بالحج یأتوک رجالاً وعلی کل ضامر یأتین من کل فجّ عمیق لیشهدوا منافع لهم.7
وقال تعالی: ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوا نذورهم ولیطوفوا بالبیت العتیق.8
وقال تعالی: انما امرت ان اعبد رب هذه البلدة الذی حرمها وله کل شی وامرت ان اکون من المسلمین.9
وقال تعالی: فلیعبدوا رب هذا البیت الذی….10
وقال تعالی: فیه آیات بینات مقام ابراهیم ومن دخله کان آمناً،11 الی قوله: غنیّ عن العالمین.
وقال حکایةً عن ابراهیم علیه السلام : رب اجعل هذالبلد آمنا واجنبنی و بنیّ ان نعبد الاصنام.12
وقال تعالی: ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم.13
وقال تعالی: فاجعل افئدةً من الناس تهوی الیهم.14
وقال تعالی: واذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم.15
وقال تعالی: قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلةً ترضی@ها فول وجهک شطر المسجد الحرام وحیث ما کنتم فولّوا وجوهکم شطره.16
وقال تعالی: فاذا افضتم من عرفات فاذکروالله عند المشعر الحرام.17
وقال: فاذا قضیتم مناسککم فاذکروا الله کذکرکم آبائکم او اشد ذکراً.18
وقال تعالی: ان الصفا والمروة من شعائرالله، الی قوله: شاکر علیم.19
وقال تعالی: یجبی الیه ثمرات کل شئ رزقاً من لدنا.20
وقال تعالی: وضرب الله مثلاً قریة کانت آمنةً مطمئنةً یاتیها رزقها رغداً من کل مکان.21
وقال تعالی: واذ جعلنا البیت مثابةً للناس،22 الی قوله: والرکع السجود.
وقال: سبحان الذی اسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام23 الی قوله: بارکنا حوله.
وقال تعالی: واذ بوّأنا لابراهیم مکان البیت ان لاتشرک بی شیئاً.24
وقال تعالی: ان اول بیت وضع للناس.25
وقال تعالی: الحج اشهر معلومات.26
وقال تعالی: اجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله والیوم الآخر وجاهد فی سبیل الله.27
فانظر یا اخی! الی هذه الآیات التی قال الله تعالی فی کتابه عامةً وانزلها فی هذا البلد و ما انزلها فی بلد سواها.
ثم افیدک بعد تنزیل الاحادیث عن رسول الله(ص) حین اخرجوه من مکة وقف علی الحَزْوَرَةِ فاستقبل الکعبة، قال صلی الله علیه وسلم : انک احب بلاد الله الی الله تعالی واحب ارض الله الی الله ولولا ان المشرکین اخرجونی منک ما خرجت.
وقال (ص) فی حدیث آخر: خیر بلدة علی وجه الارض واحبها الی الله، مکّة.
وقال: اول من طاف بالبیت، الملائکة.
وقال (ص): ما من نبی هرب من قومه الاهرب الی مکة یعبدالله فیها حتی یموت.
وقال(ص): ان حول الکعبة لقبور ثلث مائة نبی.
وقال: وانما بین الرکن الیمانی الی الحجر الاسود قبور سبعین نبیا، کلهم قتلهم الجوع والقمّل وقبر اسماعیل وامّه هاجر فی الحجر تحت المیزاب، وکل نبی من الانبیاء صلوات الله علیهم اجمعین اذا کذبه قومه خرج من بین اظهرهم فاتی مکة فعبد الله حتی یموت.
وقال (ص): من مات فی حج او عمرة لم یعرض ولم یحاسب وقیل له ادخل الجنة بغیر حساب.
وقال(ص): ان اسماعیل بن ابراهیم خلیل الرحمن علیهما السلام شکی الی ربّه حَرّ مکة فاوحی الله تعالی الیه انی افتح لک بابا من الجنة فی الحجر ویخرج علیک الروح منه الی یوم القیمة.
وقال رسول الله(ص): الرکن بابا من ابواب الجنة والرکن الاسود من ابواب الجنة وما من احد یدعو الله عند الرکن الاسود الاّ استجاب الله تعالی له وکذلک عند المیزاب.
وقال(ص): من مات بمکة، فکانما مات فی سماء الدنیا و من مات فی احد الحرمین حاجّا او معتمرا، بعثه الله تعالی یوم القیامة لاحساب علیه ولا عذاب.
وقال(ص): من نظر الی البیت ایمانا واحتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه وما تاخر وحشر یوم [القیامة] فی الآمنیین.
وقال(ص): من صلی فی المسجد الحرام فی جماعة صلوة واحدة، کتب الله له الفی الف صلوة و خمس مائة صلوة.
وقال (ص): الحجّاج والعمّار وفد الله ان سئلوا اعطو وان دعوا اجیبوا وان انفقوا اخلف الله علیهم بکل درهم الف الف درهم والذی نفس ابا القاسم بیده، ما اهلّ مهل ولا کبر مکبر الا اهلّ بتهلیله وکبر بتکبیره کل شیء حتی منقطع التراب.
وقال(ص): الحج المبرور لیس له جزآء الا الجنة.
وقال(ص): اما نفقاتهم فیخلفها الله علیهم فی دار الدنیا قبل ان یخوجوا منها واما الالف فهی فی الاخرة والذی نفسی بیده، ان الدرهم الواحد فی المیزان اثقل من جبلکم هذا، واشار الی ابی قبیس.
وقال(ص): من نظر الی البیت نظرة من غیر طواف ولا صلوة، کان افضل عند الله من عبادة سنة بغیر مکة صائما قائما وراکعا وساجدا.
وقال (ص): من جلس مستقبل الکعبة ساعة واحدة محتسبا لله تعالی ولرسوله صلی الله علیه وسلم وتعظیما للبیت کان له کأجر الحاجّ والمعتمر والمجاهد والمرابط والقائم، والله تعالی ینظر اولا الی اهل الحرم فمن رآه مصلیا غفر له ومن رآه قائما غفر له ومن رآه ساجدا غفر له ومن رآه جالسا مستقبل الکعبة غفر له.
وقال(ص): من ادرک شهر رمضان بمکة فصامه کله وقام فیه ما تیسر، کتب له مائة الف شهر رمضان بغیر مکة وکان له بکلّ یوم مغفرة وشفاعة وبکل لیلة مغفرة وشفاعة وبکل یوم درجة فی الجنة وعتق رقبة وبکل یوم حُملان فرس فی سبیل الله تعالی.
وقال رسول الله(ص): من طاف حول الکعبة سبعا واحدا من یوم صیف شدید الحرّ حاسرا عن راسه، فاستلم الحجر فی کل شوما فی طوافه من غیران یؤذی احدا وقل کلامه الا بذکر الله تعالی، کان له بکل قدم یرفعها و یضعها سبعین الف حسنة ویرفع له سبعین الف درجة ویمحی عنه سبعین الف سیئة.
وقال(ص): فضل الحاجّ الماشی علی الراکب، کفضل القمر لیلة البدر علی سائر الکواکب.
وقال(ص): للحاج الراکب لکل خطوة یخطوها سبعین حسنة وللحاج الماشی بکل خطوة یخطوها سبع مائة حسنة من حسنات الحرم قالوا: یا رسول الله! و ما حسنات الحرم؟ قال: الحسنة بمائة الف حسنة. وقال: لو ان الملائکة صافحت احدا، لصافحت الغازی فی سبیل الله تعالی والبارّ بوالدیه والطائف حول بیت الله الحرام.
وقال(ص): الکعبة محفوفة بسبعین الف من الملائکة یستغفرون لمن طاف بها ویصلون علیه.
وقال(ص): خیر البقاع واقربها من الله تعالی ما بین الرکن والمقام.
وقال(ص): الطواف بالبیت خوض فی رحمة الله تعالی وان الله لیباهی بالطائفین ملائکته.
وقال(ص): ان اکرم سکّان اهل السماء علی الله تعالی الذین یطوفون حول عرشه وفی ارضه الذین یطوفون حول بیته.
وقال(ص): من دخل الکعبة، دخل فی رحمة الله تعالی وفی امن الله تعالی ومن یخرج یخرج مغفورا له.
وقال(ص): ما من اعمل افضل من حج مبرور.
وقال(ص): من حجّ فلم یرفث ولم یفسق، رجع کیوم ولدته امّه.
وقال(ص): ان الله تعالی خلق لهذا البیت عشرین مائة رحمة فستّون للطایفین واربعون للمصلین وعشرون للناظرین.
وقال(ص): جهاد الکبیر وجهاد الصغیر وجهاد الضعیف وجهاد المرأة الحج والعمرة.
وقال(ص): ان الرکن یمین لله فی الارض فی یصافح عباده کما یصافح احدکم اخاه، ومن لم تدرکه بیعة رسول الله صلی الله علیه وسلم ثم مسح الحجر فقد بایع الله ورسوله.
وقال(ص): الرکن والمقام یأتیان یوم القیامة کل واحد منهما مثل ابی قبیس، لهما عینان ولسانان یشهدان لمن استلمهما بالوفاء.
وقال(ص): انه لم یبق فی الارض من الجنة غیر هذا الحجر ولولا مسّه من انجاس المشرکین وارجاسیها ما مسه ذوعاصة28 یستشفی الابری.
وقال(ص): استکثروا من هذا الطواف قبل ان یحال بینکم وبینه فکأنّی انظر الی رجل اُصیلع اُفَیدِِعَ جالس علیها یهدِمها حجرا حجرا.
وقال(ص): من صلی فی المسجد الحرام رکعتین، فکأنما صلی فی مسجدی الف صلوة، والصلوة فی مسجدی افضل من الف صلوة فیما سواه من البلدان، ومن زار قبری بعد موتی کمن زارنی فی حیاتی ولم یعلم الزائر ماله من الاجر من زیارتی لآتانی ولو کان حبوا.
وقال(ص): ما من احد تخرج منها الاندم وما من احد یخرج منها ثم یعود الیها الا ولله تعالی فیه حاجة.
ثم ما اعلم علی وجه الارض بلدة ترفع فیه الحسنات من انواع البر بکل حسنة مائة الف حسنة ما یرفع الا بمکة، وما اعلم بلدة علی وجه الارض فیها شراب الابرار ومصلی الاخیار غیرها، قیل لابن عباس رضی الله عنهما ما شراب الابرار؟ قال: زمزم و مصلی الاخیار تحت المیزاب.
وما اعلم بلدة یصلی فیها حیث امر الله نبیه صلی الله علیه وسلم الا بمکة، قال الله تعالی: واتخذوا من مقام ابراهیم مصلی.29
ثم ما اعلم بلدة علی وجه الارض لمن مس شیءً فیها تکفیر الذنوب والخطایا ویحطّ عنه الخطایا کما یحطّ الورق من الشجر الیابسة الا بمکة، وهو استلام الحجر الاسود والرکن الیمانی. وقد روی عن رسول الله صلی الله علیه وسلم : استلامها یحطّ الخطایا حطّا.
ثم ما اعلم علی وجه الارض بلدة اذا دعا العبد امنت علی دعائه الملائکة تقول آمین! آمین حول بیت الله الحرام.
ثم ما اعلم علی وجه الارض یکتب لمن نظر الی الکعبة من غیر طواف ولاصلوة تکتب له عبادة الدهر الا بمکة.
ثم ما اعلم بلدة یصل طاعات الله ما یصل الیه الا بمکة وافطارک بمکة فی حرم الله افضل من صیام الدهر وقیامه فی غیرها.
ثم ما اعلم بلدة یحشر فیها من الانبیاء والصدیقین والابرار والفقهاء والزهاد والعباد والصالحین من الرجال والنساء، ما یحشر من مکة ثم انهم یحشرون وهم یامنون یوم القیمة من عذاب الله تعالی.
ثم ما اعلم بلدة ینزل فی کل یوم من رایحة الجنة وروحها ما ینزل بمکة ان ذلک کله للطائفین.
ویقال: یستجاب الدعاء بمکة فی خمسة عشر موضعا، اوّلها: الرکن والملتزم الدعاء فیها مستجاب وتحت المیزاب مستجاب وعند الرکن الیمانی مستجاب وبین الرکن والمقام مستجاب وفی جوف الکعبة مستجاب وعلی الصفا والمروة وبین الصفا والمروة مستجاب وبمنی مستجاب وبجمع مزدلفة مستجاب وفی عرفات مستجاب وعند الجمرات الثلاث مستجاب.
فاغتنم یا اخی! هذه المواضع التی یستجاب فیها الدعاء ویرجی فیها المغفرة، فاجتهد فیها بالدعاء والتضرّع، فانک ان خرجت عنها ذهبت برکات هذه المواضع کلها.
ویقال: مکتوب فی اسفل المقام، اننی انا الله الااله الاانا، ذو بکّة حرّمتها یوم خلقت السماوات والارض یوم وضعت الجبلین وحففتها بسبعة املاک حنفاء.
وقال(ص): اذا کان یوم عرفة، فان الله تعالی یدنو حتی یکون ادنی سماواته الی الارض ثم یفتح ابواب السماء فیباهی بالطائفین ملائکته، فیقول: یا ملائکتی! انظروا الی عبادی جائنی شُعثا غبرا من کل فجّ عمیق، یرجون مغفرتی قد غفرت لهم جمیعا، افیضوا عبادی کلکم مغفورا لکم مشفعین فیمن شفعتم ولو کانت ذنوبکم مثل عدد ایام الدنیا ولو کانت ذنوبکم مثل عدد النجوم ولو کانت مثل عدد القطر، لغفرت لکم. فانی ارحم الراحمین ورحمتی وسعت کل شیء.
وقال(ص): من حجّ حجّة الاسلام وطاف طواف الزیارة، فانه یطوف یومئذ ولاذنب علیه تأتیه ملک فیضع یده بین کتفیه، فیقول: اعمل لما یستقبل فقد کفیت ما مضی.
وایاک یا اخی! ثم ایاک ان لاتخرج من مکة، فانه لم یدخل علیک کل یوم الا فلیس من حلال لکان خیرا لک منه غیرها من الفین، وان السعید من سعِد بفضل الله تعالی ولزوم طاعته والعزله، واشتغل بنفسک واستأنس بکتاب الله تعالی والسلام علیک ورحمة الله وبرکاته.
«تمت الرسالة المنسوبة الی ابی الحسن ابن ابی الحسن البصری رحمهما الله رحمة واسعة فی ید العبد الضعیف المذنب المحتاج الی رحمة الله تعالی، یوسف بن علی، غفر الله لهما مغفرة وافرة بعون الله الملک الواحد الصمد السّلام فی الربا، ما الذی المسمی بابن السلام وهو فی المکة المشرفة فی یوم الجمعة المکرمة فی وقت الضحی الممدوحة. (تاریخ: اثنین وثمانین وثمان مائه 882).»
1. برای آگاهی از زیست نامه حسن بصری و آرا و اقوال دانشمندان، در مورد وی ر. ک: کتاب حسن بصری، احسان عباس، الاعلام زرکلی، ج2، ص242؛ تاریخ التراث، ج1، ب1، ص72 و ج1، ب 4، ص9؛ تذکرة الاولیاء، ج1، ص24؛ ریحانة الادب، ج1، ص269 و ج2، ص395؛ سیر الاولیاء، ص32؛ معجم رجال الحدیث، خویی، ج4، ص272؛ هدیة العارفین، ج1، ص265
2. چندی پیش ترجمه فارسی این رساله در مجله میقات، شماره 12، به تصحیح شیخ رضا محمدی و نگارنده سطور به چاپ رسید.
3. فهرست کتاب های خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی،سید احمد حسینی، ج1، ص249
4. القلق: الاضطراب.
5. الضجر: القلق من الغم.
6. سورة المائدة (5) آیة 97
7. سورة الحج (22) آیة 27
8. المصدر السابق، آیة 29
9. سورة النمل (27) آیة 91
10. سورة قریش (106) آیة 3
11. سورة آل عمران (3) آیة 97
12. سورة ابراهیم (14) آیة 35
13. المصدر السابق، آیة 37
14. المصدر السابق.
15. سورة البقرة (2) آیة 127
16. المصدر السابق، آیة 144
17. المصدر السابق، آیة 198
18. المصدر السابق، آیة 200
19. المصدر السابق، آیة 158
20. سورة القصص (28) آیة 57
21. سورة النحل (16) آیة 112
22. سورة البقرة (2) آیة 125
23. سورة الاسراء (17) آیة 1
24. سورة الحج (22) آیة 26
25. سورة آل عمران (3) آیة 96
26. سورة البقرة (2) آیة 197
27. سورة التوبة (9) آیة 19
28. لعلّ «ذوعاهة» صحیح.
29 . سورة البقرة(2)، آیة125