فیلم سینمایی «مریم مقدس» در فصل تابستان 80 به اکران عمومی درآمد که با استقبال مردم روبرو شد. هر چند از طرف منتقدین سینما مورد نقد قرار گرفت و با دیدگاه های متفاوتی ارزیابی گشت. فعلاً در این مجال گفته های آقای شهریار بحرانی که در برخی از مطبوعات منعکس شده بود را برایتان چاپ کرده ایم که با هم می خوانیم:
من و گروهی که مجموعه حضرت مریم را تولید کردیم، همه، سینماگران سینمای دفاع مقدس هستیم و از سریال مردان آنجلس یا همان اصحاب کهف، وارد کار سریال سازی مذهبی شدیم. باعث و بانی این مسأله هم فرج اللّه سلحشور است. هر چند این راه تازه باز شده و بیش از چند نمونه هم از داستان های قرآنی ساخته نشده است، ولی به هر حال شروع خوبی است.
* * *
این گونه های سینمایی [یعنی سینمای مذهبی و سینمای دفاع مقدس] تضادی با هم ندارند. هدف ما خدمت به ارزش های انقلاب است و با ساخت فیلم های قرآنی، می توانیم به این هدف برسیم.
فرقی نمی کند در کدام گونه کار کنیم. مهم در خدمت قرآن بودن است. در این فیلم هم افتخار این کار را داشتیم که به زندگی یکی از چهار زن برگزیده تاریخ بپردازیم و در کنار آن، شخصیت حضرت ذکریا را هم مطرح کنیم و البته ولادت حضرت عیسی و یحیی نیز به تصویر کشیده شود.
* * *
فیلم قرار است داستان زندگی حضرت مریم را به تصویر بکشد. محور اصلی مریم است. اما او مادر حضرت عیسی است که در پایان داستان ما، متولد می شود و با سخن گفتن او در آغوش مادر، داستان خاتمه می یابد. در فیلم خارجی، در کنار حضرت مسیح به حضرت مریم پرداخته شده است. البته ما در روایت های تاریخی، تفاوت هایی با مسیحیان داریم. آن ها معتقدند مریم، عیسی را درآغل به دنیا می آورد، از اورشلیم فرار می کند، به ناصره می رود و در آن جا فرزند خود را بزرگ می کند.
در آیات قرآنی و روایات اسلامی مسأله مذکور به گونه دیگر بیان شده است. آن جا اشاره شده که مریم، مسیح را در زیر درخت نخلی به دنیا می آورد و خداوند چشمه ای را برای او می گشاید. درخت نخل را بارور می کند تا از آن خرماها بخورد و به او دستور می دهد تا روزه سکوت بگیرد. به شهر برود و در مقابل تهمت های ناروایی که بنی اسراییل به او می زند و خداوند معجزه سخن گفتن را بر فرزند اول او نازل می کند.
* * *
عشق و علاقه ای که مسیحیان به پیغمبر خود دارند، همان علاقه ای است که ما نیز به پیامبر خود داریم. در زمان ما مسلمانان خانواده های زیادی هستند که دختران خود را مریم و پسران خود را عیسی و مسیح می نامند و به خصوص در میان دختران، علاقه زیادی به نام مریم مشاهده می شود.
* * *
در فیلمنامه، از مجموعه ای از روایات مسیحیان نیز استفاده شده مثلاً در قسمتی از داستان که «هرود» پادشاه یهود، گروهی از دانشمندان ایرانی را پذیرا می شود و آن ها از ستاره دنباله داری خبر می دهند که ظهورش خبر از تولد عیسی می دهد.
* * *
البته تشابهات زیادی میان مسلمانان و مسیحیان در داستان حضرت مریم و حضرت زکریا وجود دارد.
* * *
مسیحیان نیز معتقدند همسر حضرت زکریا نازا بوده است و در همین برهه از زندگی حضرت مریم، خداوند پسری به نام حضرت یحیی به او اعطا می کند.
* * *
هر چند روایت های مسلمانان مفصل تر و دقیق تر است. در قرآن به صراحت عنوان شده که زکریا به دیدن مریم می رود و با دیدن مائده های الهی، از او می پرسد که این مائده ها به چه صورت به دست وی رسیده است و مریم هم به او پاسخ می دهد که خداوند بی حساب به هر کسی که بخواهد اعطا می کند و این مساله، باعث انقلابی در حضرت زکریا می شود و به واسطه این تحول از خدا پسری می خواهد و خدا به او یحیی را می دهد.
* * *
فیلمنامه اصلی فیلمنامه ای سینمایی بود که باید تبدیل به سریالی یازده قسمتی می شد. با نظارت فیلمنامه نویس، شخصیت ها گسترش پیدا کرد، ماجراها گسترده تر شد و...
بسط و گسترش فیلمنامه براساس تحقیقات مفصل من و قدیریان انجام شد. سعی کردیم تحقیقات فیلمنامه نویس را ادامه دهیم و به اطلاعات کاملی نیز، نسبت به رویدادهای تاریخی آن دوره دست پیدا کنیم.
* * *
و این کار کارگاهی مدتی بعد گسترش پیداکرد و با حضور تعداد زیادی از دوستان، تحقیقات کامل شد و نهایتا فیلمنامه اصلی شکل گرفت.
* * *
دوستان زیادی بودند که در دیالوگ نویسی، صحنه پردازی و... به ما کمک کردند که در عنوان بندی پایانی از آن ها تشکر شده است.
* * *
ما از ابتدای کار به این نکته توجه داشته که نسخه سینمایی، تقریبا دو ساعت خواهد بود. به همین دلیل، سکانس های سینمایی از کل فیلمنامه جدا شد. سر صحنه می دانستیم که کدام دیالوگ، حرکت و... مربوط به فیلم است و کدامیک متعلق به سریال است.
* * *
در میزانسن ها، حرکت های دوربین و... تغییر چندانی ایجاد نشد. اما کلاً دید ما نسبت به مجموعه، سینمایی بود. در اجرای کار هم با کمک فیلمبردار، طراح صحنه و سایر عوامل، سعی کردیم به شیوه ای سینمایی کار را تولید کنیم.
تفاوت خاصی هم در نسخه سینمایی نسبت به نسخه تلویزیونی به وجود آمد؛ مثلاً در نوع روابط شخصیت ها، حوادث علّی و معلولی و...
در نسخه سینمایی به ناچار روابط شخصیت ها کم رنگ شد. اما در سریال این روابط پر رنگ تر خواهد بود.
* * *
در مورد سینما اسکوپ بودن فیلم باید بگویم که: فیلم های تاریخی به فیلمبرداری خاصی نیاز دارد. معمولاً پرده عریضی را می طلبند. هر چند در سینمای تجاری دنیا، پرده عریض به خاطر زیبایی کادر و شکیل بودن آن و... از جمله ضرورت های ساخت هر فیلم محسوب می شود. مثلاً در پرده عریض، نماهای بسته، نماهای متوسط، نماهای دو نفره و سه نفره راحت تری را می توان گرفت و هنرپیشه نیز قابلیت تحرک بیشتری دارد. اما در کادر استاندارد واید اسکرین بیشتر متکی به کار در عمق هستیم. برای فیلم تاریخی که احتیاج به دکوری عظیم دارد، سینما اسکوپ جزو ضرورت هاست.
هر چند در کشور ما، برای کار در این زمینه، مشکلات زیادی در خصوص تهیه امکانات این نوع فیلمبرداری وجود دارد.
* * *
مثلاً حسن پویا (فیلمبردار) کل فیلم را فقط با سه لنز فیلمبرداری کرده است. البته در مقاطعی از چند لنز هم به صورت کمکی استفاده کرده است. این مسأله هم فشار زیادی را بر روی گروه فیلمبرداری به وجود آورد، اما گروه با وسواسی که داشت تلاش کرد بهترین کار ممکن را ارائه دهد.
* * *
در فیلم سینمایی، دو شخصیت اصلی داریم: مریم و زکریا. به همین دلیل هر داستان فرعی دیگری ممکن بود از عظمت این دو شخصیت و تقابل آن ها با کاهنان و مردم شهر، کم کند.
* * *
فیلم ما، فیلمی ساکت و معنوی است. از همان ابتدا شخصیت مریم بر کل کار سایه انداخته است.
* * *
در زمینه صداگذاری و میکس صدا، استراتژی خاصی را در نظر داشتیم. سکوت ها و تنهایی های زیادی برای مریم در فیلم وجود دارد. در کار صدا هم، همین مسأله رعایت شد و در بحث با اسحاق خانزادی به این نتیجه رسیدیم که در میکس صدا، با وجود موسیقی خوبی که مجید انتظامی ساخته بود، حتی المقدور، با وسواس و صرفه جویی خاصی از موسیقی استفاده کنیم، از افکت ها و صداهای حاشیه ای نیز بپرهیزیم و سعی کنیم خود شخصیت ها، شخصیت خود را در سکوت های پر معنی خودشان ارائه دهند. در بسیاری از صحنه ها تنها مریم و زکریا حضور دارند و با هم صحبت می کنند و تنها صدای آن ها را می شنویم.
* * *
از ابتدا تصمیم داشتیم با صدای سر صحنه کار کنیم، اما چون همزمان با فیلمبرداری، بعضی از دکورها را هم می ساختیم و صدای ساخت دکورها مانع ایجاد می کرد، نتوانستیم از صدای سر صحنه استفاده کنیم. اما در دوبله به کمک خسرو خسروشاهی، به طراحی صدا فکر شد و سعی شد با انتخاب دوبلورهای مناسب، صدا در سراسر فیلم لطیف و معنوی باشد. در افکت گذاری ها هم، خانزادی، بسیار با ظرافت عمل کرد. مشکلی که معمولاً در فیلم های خارجی وجود دارد، سر و صداهای حاشیه ای است که گاهی آن قدر زیاد است که باعث می شود محاورات و دیالوگ ها شنیده نشود. سعی کردیم از این مسأله هم بپرهیزیم.
* * *
صداگذار حس می کرد حتی مریم شش ساله هم باید صدایش کمی با اطرافیانش تفاوت داشته باشد و گرمی و محبت صدای او، بیشتر از اطرافیان باشد. بعد از اجرای چند نوع خاص اکو، به صدای فعلی رسیدیم که همان هم در طول کار پیاده شد. نقش مدیر دوبلاژ بسیار مهم است. انتخاب صداها برای خسروشاهی بسیار اهمیت داشت، چرا که در کنار صداهای بعضی هنرپیشه ها که شاید کمی نپخته است، صداهایی است که متعلق به دوبلورهای حرفه ای است و این مسأله باعث می شود تضاد صداها، آزاردهنده نباشد.
* * *
در مورد دوبله مریم هم ابتدا با خود هنرپیشه شروع کردیم. مریم رضوی که نقش مریم 6 ساله را ایفا می کرد و شبنم قلی خانی که در نقش مریم 16 ساله حضور داشت، فیلم را دوبله کردند، اما در نهایت متوجه مشکلی فنی شدیم. صداها با هم فاصله داشتند و علی رغم زحمت بسیار زیاد هنرپیشه ها مجبور شدیم از صدای آن ها صرف نظر کنیم. البته مریم شیرزاد هم در هر دو نقش خیلی پراحساس و ظریف، کار دوبله را انجام داد.
* * *
می دانستیم که زندگی ایشان از کودکی تا بزرگسالی دچار حوادث بزرگی نیست. شخصیت اصلی ما تقابل و درگیری زیادی هم با کاهنان دارد. او در حجره و کلبه خود بزرگ می شود و حضرت زکریا نیز از او مراقبت می کند.
* * *
از وقتی هم که وحی بر ایشان نازل می شود و برای خواندن نماز وارد قدس می شوند، گره های دراماتیک و داستان جدی ما آغاز می شود. از سوی دیگر فکر می کنم در داستان های مذهبی نباید اصل را بر گره ها و افت و خیزهای معمولی داستان بگذاریم.
* * *
در داستان های مذهبی با فطرت انسانی سر و کار دارند و فکر می کنم خود داستان آن قدر محتوا دارد که کشش و جذابیت ویژه ایجاد کند.
* * *
موسیقی، موسیقی خوبی است و به همین دلیل خودش را نشان می دهد.
مجید انتظامی برای اولین بار، جهت ساخت موسیقی متن فیلم به ارمنستان سفر کرد و در آن جا با کمک ارکستر فلارمونیک ارمنستان، موسیقی اجرا شد. این کار بسیار سختی بود، اما نتیجه بسیار راضی کننده بود.
* * *
در انتخاب هنرپیشه ها وسواس زیادی به خرج دادیم و با هر کدام از آن ها درباره شخصیتی که نقش او را ایفا می کردند، مفصل بحث می شد. هنگامی که هنرپیشه سرصحنه می آمد، کاملاً نسبت به نقش و روابط خود با سایر شخصیت ها توجیه بود. بازی هنرپیشه ها در مرحله اول گاه بهتر از بازی آن ها در برداشت های بعدی بود، اما ما به دلیل مسایلی که در لابراتوار ممکن است پیش بیاید مثل از بین رفتن نگاتیو مجبور بودیم برداشت های دیگری را بگیریم. در سر میز مونتاژ هم متوجه شدم که بازی اول آن ها که با حس خودشان هم بود، بسیار بهتر از برداشت ها و بازی های بعدی آن ها بود.
* * *
برای بازیگر نقش مریم شخصی انتخاب کردیم که از لحاظ شخصیتی کاملاً آرام، متین و ملایم است و به لحاظ طبع ظریفی که داشت کاملاً با نقش تناسب داشت.
ممکن بود حتی برای یافتن بازیگر مورد نظر، به کشورهایی چون: اکراین، ارمنستان و... برویم، اما در همین جا بازیگر موردنظر را پیدا کردیم.
در مورد مریم شش ساله، خانواده اش به ما کمک زیادی کردند. پدر و مادر او هر دو هنرمند هستند. فقط روزهای اول کمی اضطراب داشت که بعدا حل شد. با قلی خانی هم مشکلی نداشتیم و او نقش خود را به ظرافت و سنگینی خاصی اجرا کرد.
* * *
برای نشان دادن معجزاتی مثل نزول مائده و جاری شدن چشمه، بار گرفتن درخت خرما و... از ساده ترین و سنگین ترین نوع دکوپاژ و جلوه های تصویری استفاده کردیم و سعی کردیم تا حد امکان از غلو کارهای خلاف شأن فیلم بپرهیزیم و روی معنویت و عمق موضوع بیشتر تأکید کنیم.
* * *
زمانی است که خدا به صورت صدایی درونی با پیغمبر خود صحبت می کند، زمانی هم فرستاده خدا با پیغمبر صحبت می کند. در مورد حضرت مریم یک حالت اول اتفاق می افتد و جایی هم جبرییل ظاهر می شود.
در زیر درخت نخل هم، وحی الهی داریم اما چون مستنداتی نداریم که در آن جا هم جبرییل حتما بر مریم نازل شده است. آن جا وحی به صورتی الهی انجام می شود.
* * *
مشکلات جوامع بشری تاریخ نمی شناسد. همیشه بحث بر سر پول، قدرت، تبعیض و... بوده است. همیشه مشکل عدالت داشته ایم. آن زمان هم مثل امروز است. در آن زمان هم رهبر وجود داشت، الان هم هست، در آن زمان کسانی بودند که از رهبری سرپیچی می کردند، امروز هم همان شرایط هست. آن زمان کسانی بودند که دین خدا را زیرپا می گذاشتند، امروز هم هستند. اما ما به صورت خاص در پی این نبودیم که فیلم پیام امروزی داشته باشد.
* * *
در فیلم های مذهبی چون صحبت بر سر خوبی و بدی و... است پیام فیلم ها هم به کل جامعه امروزی تسری پیدا می کند و بیننده در هر کجای دنیا که باشد پیام امروزی خود را دریافت می کند.
ما که منتظر ظهور امام زمان (عج) هستیم، اما غیر از آن در شرایط حال رهبری مذهبی داریم و تکالیف مشخصی بر گردن ماست. مثل طرفداران حضرت زکریا و یا طرفداران هر یک از اولیای الهی در تاریخ و این شباهت ها باعث می شود پیام فیلم ما، امروز تازه باشد.