مأخذشناسی آزادی

در پاسخ به چیستی آزادی و فضاهای گوناگون آن، آثار متنوع و متعددی به نگارش در آمده است. اما این پرسش جای طرح و بررسی دارد که چرا تا کنون بشر به یک پاسخ، برداشت و تفسیر واحد و البته مطلوب از آزادی دست نیافته است و تلقی های گوناگونی از آزادی رواج دارد. به نوشته آیزایا برلین «در تاریخ بشر همه اخلاقیون آزادی را ستوده اند. اما معنی آزادی نیز مانند کلمات خوشبختی، خوبی، طبیعت و حقیقت به قدری کشدار است که با هر گونه تفسیری جور در می آید.»[1] همو می نویسد، نویسندگان تاریخ عقاید، بیش از دویست تعریف برای این واژه ضبط کرده اند.
به هر روی به کثرت و تعدد مکتوبات موجود در باره آزادی (اعم از کتاب و مقاله) چه به دیده نیکو و مثبت و چه به دیده تردید و منفی نگریسته شود، واقعیتی انکارناپذیر است. شاید بتوان گفت تکثّر و گستردگی بحث آزادی و فقدان اتفاق جمعی بر مفهوم واحد و فضاهای یکسان از انواع آزادی به این سبب است که نخست افرادی که به این بحث وارد شده اند دارای اندیشه ها و عقاید متفاوتی بوده اند و هر کدام نیز با توجه به پیش فرض ها و مسلک و مرام خویش به یک تلقی از این موضوع دست یافته است. و بدیهی است که در این صورت، تفاوت ها چشم گیر و صورت آشکاری به خود می گیرد. دیگر این که، این اختلاف در طول تاریخ، با توجه به شرایط و نیازهای زمان حادث شده است و فضای عمومی و مسایل سیاسی و قدرت حاکمان در فقدان توافق جمعی اندیشمندان و صاحب نظران و اتخاذ موضعی متفاوت با دیگران بی تأثیر نبوده است. و این گونه است که در برخی موارد به جنبه های سیاسی اجتماعی آزادی اشاره شده و در برخی مواقع بر عناصر اندیشه ای و اقتصادی تأکیده شده و در موارد دیگر بر جنبه های معنوی و درونی آزادی انگشت نهاده شده است. از جمله عوامل دیگر می توان به سوء استفاده از آزادی اشاره کرد که در برخی ازمنه جریان داشته است و طالبان فهم حقیقی آزادی را سر در گم و گمراه کرده است.
به هر تقدیر، اساسی بودن بحث از «مسأله آزادی» از آن رو است که آزادی همواره مطلوب آدمیان بوده است و چه بسیار مبارزات و فداکاری ها و برخوردها که به خاطر به دست آوردن آن صورت گرفته است. و امروزه نیز یکی از مباحث پر سر و صدا و محل بحث در جامعه ما است. آزادی یک ضرورت است، ضرورتی که برگرفته از زندگی آدمی است. زیرا انسان تنها موجود صاحب اختیار و اراده است که می تواند با تفکر و تأمل تصمیم گیری نماید و در نهایت به انجام کاری که مورد رضایت و مطابق میل او است مبادرت ورزد و یا از انجام کاری که باب طبع او نیست اجتناب ورزد.
اگر آزادی از آدمی دریغ شود، جوهره آدمی، که انتخاب و اختیار آگاهانه و آزادانه همراه با مسؤولیت است، زمینه بروز ندارد. در این صورت چه انتظار و توانی از یک موجود بدون اراده و فاقد آزادی می توان داشت! آیا می توان او را مسؤول انجام اعمالی دانست که مرتکب می شود؟ به طور قطع پاسخ منفی است. آدمی نسبت به همه کارهایی که انجام می دهد بازخواست می شود، زیرا آزاد آفریده شده است. از سوی دیگر انسان مکلّف است، چرا که آزاد آفریده شده و آزاد می زید و دارای حق و حقوقی است که خداوند برای او قرار داده است.
در مأخذشناسی حاضر تلاش شده است آثاری که به نحوی مستقیم به ایضاح مسأله «آزادی» پرداخته اند فهرست وار معرفی شوند.[2] این آثار در چند بخش سامان یافته اند که عبارتند از:
1. کتاب های مستقل؛
2.مقالات (الف. مقالات در کتاب ها و ب. مقالات در نشریات)؛
3. پایان نامه ها و تحقیقات؛
4. گفت و گوها و میزگردها.[3]


1. کتاب های مستقل

1. اریک فروم. گریز از آزادی. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ هفتم، تهران، انتشارات مروارید، 1379، 306 ص.
2. آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. بی جا: سخن.
3. آربلاستر، آنتونی. ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب. ترجمه عباس فجر. تهران: مرکز، 1367، 593ص.
4. الآصفی، محمد مهدی. حقیقة الحریة. بی جا: بی نا، 1402 ه….
5. آیتی، حمید. آزادی عقیده و بیان (به همراه دو نوشته حقوقی دیگر). چاپ اول، تهران: فردوسی، 1373، 141ص.
6. بازرگان، عبدالعلی. آزادی در نهج البلاغه (رفتار علی(ع) با مخالفین سیاسی). چاپ دوم، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377، 189ص.
7. بازرگان، عبدالعلی. مقدمه ای در زمینه آزادی در قرآن. تهران: شرکت قلم، 1363، 208ص.
8. برتراند، راسل. آزادی و سازمان (پیدایش و سیر تکوین سوسیالیسم، لیبرالیسم، رادیکالیسم و ناسیونالیسم). ترجمه علی رامین. چاپ دوم، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، 1374، 542ص.
9. برلین، آیزایا. چهار مقاله در باره آزادی. ترجمه محمدعلی موحد. چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1368، 359ص.
10. بشیریه، حسین. لیبرالیسم و محافظه کاری (تاریخ اندیشه های سیاسی در قرن بیستم). جلد دوم، چاپ اول، تهران: نی، 1378، 323ص.
11. بلوم، ویلیام تی. نظریه های نظام سیاسی (کلاسیک های اندیشه سیاسی و تحلیل سیاسی نوین: نظریه های آزادی سیاسی). جلد دوم، ترجمه احمد تدین. چاپ اول، تهران: آران، 1373، ص501 1000.
12. بوبّیو، نور برتو. لیبرالیسم و دموکراسی. ترجمه بابک گلستان. چاپ اول، تهران: چشمه، 1376، 118ص.
13. بوردو، ژرژ. لیبرالیسم. ترجمه عبدالوهاب احمدی. چاپ اول، تهران: نی، 1378، 320ص.
14. بی.اف. اسکینر، بوهارس. فراسوی آزادی و شأن. ترجمه علی اکبر سیف. تهران: رشد، 1370، 198ص.
15. پیمان، حبیب الله. فراخوان جاودانه به آزادی. تهران: چاپخش، 1377، 298ص.
16. تمله، ویدا. اسلام و آزادی اجتماعی سیاسی. چاپ اول، بی جا: مؤلف، 1374، 144ص.
17. جانسون، گلن. اعلامیه جهانی حقوق بشر و تاریخچه آن. ترجمه محمد جعفر پوینده. چاپ اول، تهران: نی، 1377، 180ص.
18. جمال زاده، سید محمدعلی. آزادی و حیثیت انسانی. چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، 1347، 393ص.
19. جعفری، محمدتقی. تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر (از دیدگاه اسلام و غرب) و تطبیق آن دو بر یکدیگر. چاپ اول، تهران: دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران، 1370، 516ص.
20. جوادی آملی، عبدالله. حقوق بشر در اسلام. چاپ اول، قم: اسراء، 1375، 271ص.
21. حائری، عبدالهادی. آزادی های سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه گران (گذری بر نوشته های پارسی در دو سده واپسین). چاپ اول، مشهد: جهاد دانشگاهی، 1374، 286ص.
22. خامنه ای [آیت الله]، سیدعلی. منشور آزادی (بیانات مقام معظم رهبری در جمع دانش آموختگان دانشگاه تربیت مدرس 12/6/1377). قم: روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1377، 46ص.
23. خمینی، روح الله [رهبر کبیر انقلاب اسلامی (به اهتمام مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه). آزادی از دیدگاه امام خمینی. چاپ دوم، بی جا: ستاد نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1378، 104ص.
24. خویی، اسماعیل. آزادی، حق و عدالت (گفت و گوی اسماعیل خویی با احسان نراقی). تهران: جاویدان، 1356.
25. داوری اردکانی، رضا. فرهنگ، خرد و آزادی. تهران: ساقی، 1378، 452ص.
26. دریایی، محمدرسول. لیبرالیسم، کعبه آمال غربزدگان. تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی واحد فرهنگی)، 1362، 124ص.
27. دیوید بیتهام و کوین بویل. پرسش و پاسخ در باب آزادی، دموکراسی و جامعه مدنی. ترجمه رضا زمانی. تهران: ثالث، 1377، 152ص.
28. الرافعی، مصطفی. اسلام؛ حقوق و آزادی های اساسی انسان. ترجمه محمودرضا افتخارزاده. چاپ اول، قم: دفتر نشر معارف اسلامی، 1375، 159ص.
29. رامیان، محمود. اسلام و آزادی. رضائیه: بی تا، 1337، 252ص.
30. رجبی، فاطمه. لیبرالیسم. چاپ اول، تهران: کتاب صبح، 1375، 100ص.
31. رحیمی، مصطفی. آزادی و فرهنگ. چاپ اول، تهران: نشر مرکز،1374، 197ص.
32. زرشناس، شهریار. اشاراتی در باره لیبرالیسم. تهران: کیهان، 1378، 128ص.
33. ساندل، مایکل. لیبرالیسم و منتقدان آن. ترجمه احمد تدین. چاپ اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374، 434ص.
34. ستوده، امیررضا (گردآورنده). رابطه دین و آزادی. تهران: ذکر، 1378، 254ص.
35. شریف واقفی. مجید. اسلام منهای دموکراسی. تهران: تشیع، 1358، 116ص.
36. شیبانی، عباس. آزادی از دو دیدگاه. تهران: نهضت آزادی ایران، 1362، 232ص.
37. صدر، سید محمد باقر. مدرسه اسلامی. ترجمه کاظمی خلخالی، چاپ اول، بی جا، مؤسسه مطبوعات عطایی، 1362.
38. صرامی، سیف الله. احکام مرتد از دیدگاه اسلام و حقوق بشر. چاپ اول، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1376، 439ص.
39. الصعیدی، عبدالمتعالی. حریة الفکر فی الاسلام. چاپ اول، بی جا: مؤسسة المطبوعات الحدیثة، 1979 م.
40. الصفار، حسن. چندگونگی و آزادی در اسلام. ترجمه حمیدرضا آژیر. چاپ اول، تهران: بقیع، 1368، 233ص.
41. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر. آزادی های عمومی و حقوق بشر. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1370، 240ص.
42. طالقانی، سیدمحمود. آزادی و استبداد. تهران: ناس، 1358، 80ص.
43. عاملی، جعفر مرتضی. مبارزه برای آزادی بیان و عقیده در عصر شیخ مفید. ترجمه و نگارش محمد سپهری. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1372، 195ص.
44. العروی، عبدالله. مفهوم الحریة. چاپ پنجم، بیروت: مرکز الثقافی العربی، 1993 م، 115ص.
45. العزب موسی، محمد. حریة الفکر. چاپ اول، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1979 م.
46. العمارة، محمد. المعتزلة و مشکلة الحریة الانسانیة. چاپ دوم، بیروت: مؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1988 م، 228.
47. غنی نژاد، موسی. جامعه مدنی: آزادی، اقتصاد و سیاست. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1377، 188ص.
48. فاضل میبدی، محمدتقی (گردآورنده). دین داری و آزادی. چاپ اول، تهران: آفرینه (با همکاری شرکت انتشارات احیا کتاب)، 1378، 590ص.
49. فروم، اریک (اریش). گریز از آزادی. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ هفتم، تهران: مروارید (با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی)، 1375، 306ص.
50. فریدمن، میلتون. آزادی انتخاب. ترجمه حکیم زاده جهرمی. تهران: پارسی، 1367، 431ص.
51. قربانی، زین العابدین. اسلام و حقوق بشر. چاپ چهارم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372، 510ص.
52. کرنستون، موریس. تحلیلی نوین از آزادی. ترجمه جلال الدین اعلم. چاپ سوم، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1370، 165ص.
53. کواکبی، سیدعبدالرحمن. طبیعت استبداد. ترجمه عبدالحسین میرزای قاجار. نقد و تصحیح محمدجواد صاحبی. چاپ اول، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1363، 209ص.
54. کوئدول، کریستوفر. آزادی چیست؟ ترجمه ع. نوریان و د. نفیسی. تهران: جهان کتاب، 1357، 73ص.
55. کوهن، کارل. دموکراسی. ترجمه فریبرز مجیدی. چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1373، 432ص.
56. الکیلانی، عدی زید. مفاهیم الحق و الحریة فی الاسلام و الفقه الوضعی. چاپ اول، عمان (اردن): دار البشیر، 1410 ه… 1990 م، 280ص.
57. گروهی (به اهتمام مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر). تسامح؛ آری یا نه؟ چاپ اول، قم: خرّم، 1377، 398ص.
58. گروهی (به اهتمام محمدتقی فاضل میبدی، مؤسسه انتشاراتی آفرینه). دینداری و آزادی. چاپ اول، 1378، 590 ص.
59. گروهی (به اهتمام مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر). رابطه دین و آزادی. چاپ اول، تهران، ذکر، 1378، 256 ص.
60. گروهی (به اهتمام نشر قطره). خط قرمز؛ آزادی اندیشه و بیان و حد و مرزهای آن. چاپ اول، تهران: قطره، 1377، 298ص.
61. گوروویچ، ژرژ. جبرهای اجتماعی، اختیار یا آزادی انسانی، گامی فراپیش در پهنه مطالعه جامعه شناختی تکاپوها و پیشروهای آزادی. ترجمه حسن حبیبی. تهران: پیام، 1353، 441ص.
62. لاک، جان. نامه ای در باب تساهل. ترجمه شیرزاد گلشاهی کریم. چاپ اول، تهران: نی، 1377، 134ص.
63. لوین، لیا. پرسش و پاسخ در باره حقوق بشر. ترجمه محمد جعفر پوینده. چاپ اول، تهران: قطره، 1377، 216ص.
64. مجتهد شبستری، محمد. ایمان و آزادی. چاپ دوم، تهران: طرح نو، 1378، 197ص.
65. محمودی، سیدعلی. عدالت و آزادی. چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر، 1376، 182ص.
66. محمودی، سیدعلی. نظریه آزادی در فلسفه سیاسی هابزولاک. چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377، 146ص.
67. مدنی، سید جلال الدین. حقوق اساسی در جمهوری اسلامی ایران. جلد هفتم، چاپ اول، تهران: سروش، 1369، 282ص.
68. مطهری، مرتضی. آزادی معنوی. چاپ اول، تهران: صدرا، 1378.
69. مطهری، مرتضی. جهاد. چاپ هشتم، تهران: صدرا، 1374، 70ص.
70. منتسکیو، شارل بارون. روح القوانین. ترجمه علی اکبر مهتدی. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد مددپور. جلد اول، چاپ نهم، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1370، 707ص. [به ویژه کتاب یازدهم و دوازدهم].
71. منصوری لاریجانی، اسماعیل. سیر تحول حقوق بشر و بررسی تطبیقی آن با حقوق بشر در اسلام. چاپ اول، بی جا: تابان، 1374، 462ص.
72. منیمه، جمیل. مشکلة الحریة فی الاسلام المشکلة الفلسفة. بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1402 ه… 1982 م، 203ص.
73. مهرپور، حسین. حقوق بشر در اسناد بین المللی و موضع جمهوری اسلامی ایران. چاپ اول، تهران: اطلاعات، 1374، 411ص.
74. میل، جان استوارت. تأملاتی در حکومت انتخابی. ترجمه علی رامین. چاپ اول، تهران: نی، 1369، 294ص.
75. میل، جان استوارت. رساله در باره آزادی. ترجمه جواد شیخ الاسلامی. چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی علمی و فرهنگی، 1375، 416ص.
76. مینوی، مجتبی. آزادی و آزادفکری. تهران: توس، 1350، 128ص.
77. نائینی، محمدحسین. تنبیه الامة و تنزیه الملة یا حکومت از نظر اسلام. به ضمیمه مقدمه و پاصفحه و توضیحات از سید محمود طالقانی. چاپ هشتم، [تهران]: شرکت سهامی انتشار، 1361، 142ص.
78. نجّار، عبدالمجید. آزادی و اندیشه و بیان (عامل تفرقه یا وحدت فرهنگی). ترجمه محسن آرمین. چاپ اول، تهران: قطره، 1377، 120ص.
79. نوری، حسین. اسلام و آزادی. تهران: مجمع کاوش های اسلامی، بی تا، 104ص.
80. نویمان، فرانتس. آزادی و قدرت و قانون. گردآوری و ویرایش و پیشگفتار از هربرت مارکوزه. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1373، 407ص.
81. وافی، علی عبدالواحد. حقوق الانسان فی الاسلام. چاپ پنجم، الفجالة قاهره (مصر): دار نهضة مصر للطبع و النشر، 1398 ه… 1979 م، 315ص.

2. مقالات
الف. مقالات در کتاب ها (کتاب های غیر مستقل در باب آزادی)

82. افروغ، عماد. «آزادی و دموکراسی در اندیشه سیاسی امام خمینی». مقالات کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص325 359.
83. اِکْلِشال، رابرت. «لیبرالیسم». ترجمه م. قائد. ایدئولوژی های سیاسی. چاپ اول، تهران: مرکز، 1375، ص46 86.
84. ایرانی، ناصر. «آزادی و نقش آن در بنای فرهنگ غرب». بحران دموکراسی در ایران. چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371، ص288 316.
85. باهنر، محمدجواد. «آزادی عقیده». مباحثی پیرامون فرهنگ انقلاب اسلامی. چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371، ص241 266.
86. باهنر، محمدجواد. «آزادی و حدود آن در اسلام». مباحثی پیرامون فرهنگ انقلاب اسلامی. چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371، ص159 180.
87. بشیریه، حسین. «لیبرالیسم نو: گرایش های اخیر در تفکر سیاسی و اقتصادی در غرب». دولت عقل: ده گفتار در فلسفه و جامعه شناسی سیاسی. چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر علوم نوین، 1374، ص123 158.
88. بشیریه، حسین. «پیش درآمدی بر تاریخ اندیشه تساهل سیاسی». دولت عقل: ده گفتار در فلسفه و جامعه شناسی سیاسی. چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر علوم نوین، 1374، ص59 92.
89. پاپر، کارل. «آزادی و مسؤولیت روشنفکران». ترجمه علی پایا. درس این قرن. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1376، ص134 150.
90. جعفری، محمدتقی. «معنای آزادی و اقسام آن و معنای اختیار». حکمت اصول سیاسی اسلام. چاپ دوم، بی جا: بنیاد نهج البلاغه، 1373، ص362 392.
91. جوادی آملی، عبدالله. «انسان، آزادی، عبودیت، قانون». ولایت فقیه؛ ولایت فقاهت و عدالت. چاپ اول، قم: اسراء، 1378، ص25 69.
92. جوادی آملی، عبدالله. «جمهوری اسلامی و نقش مردم». ولایت فقیه؛ ولایت فقاهت و عدالت. چاپ اول، قم: اسراء، 1378، ص483 504.
93. حسینی بهشتی، سید محمد. «آزادی در اجتماع». سخنرانی های شهید مظلوم آیت الله بهشتی. تهران: سید جمال، بی تا، ص37 56.
94. حسینی بهشتی، سید محمد. «لیبرالیسم». سخنرانی های شهید مظلوم آیت الله بهشتی. تهران: سید جمال، بی تا، ص85 106.
95. دژاکام، علی. «جستاری در گونه های آزادی». معرفت دینی؛ تحلیلی از نظرگاههای استاد مطهری. چاپ اول، تهران: نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها (مرکز پژوهش های اسلامی)، 1377، ص43 57.
96. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه. «حقوق بشر یا مهمترین مبنای قانون در غرب». درآمدی بر حقوق اسلامی. چاپ اول، تهران: سمت، 1368، ص233 287.
97. سروش، عبدالکریم. «عقل و آزادی». فربه تر از ایدئولوژی. چاپ سوم، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1375، ص235 268.
98. صالحی، سیدجواد. «جایگاه آزادی در اندیشه سیاسی حضرت امام». مقالات کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص417 426.
99. صدر، سید محمد باقر. «الحریة فی القرآن». بحوث اسلامیه. چاپ چهارم، بیروت: دار الزهراء، 1412 ه… 1991 م، ص195 203. ترجمه توسط نورالدین شریعتمداری. در کتاب: آنچه برای تو خواستم یا بهترین مقالات. قم: دار الکتاب، بی تا، ص46 58.
100. طالب اف تبریزی، عبدالرحیم. «ایضاحات در خصوص آزادی». آزادی و سیاست. به کوشش ایرج افشار. تهران: سحر، 1357، ص86 93 و 110 119.
101. طباطبایی، سید محمدحسین. «اسلام و آزادی». مقالات و پرسش ها و پاسخ ها. به کوشش و مقدمه سید هادی خسروشاهی. ج اول، چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371، ص209 213.
102. طباطبایی، سید محمدحسین. «معنی آزادی در اسلام چیست؟» رسائل. به کوشش سید هادی خسروشاهی. چاپ سوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370، ص346 350.
103. علیخانی، علی اکبر. «مبانی مشارکت مردم در حکومت» (در سیره سیاسی امام علی(ع)). مشارکت سیاسی. به اهتمام علی اکبر علیخانی. چاپ اول، تهران: سفیر، 1377، ص129 160.
104. عمید زنجانی، عباسعلی. «حقوق و آزادی های اساسی در اسلام و قانون اساسی». فقه سیاسی. ج اول، چاپ سوم، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1373، ص558 587.
105. فارسی، جلال الدین. «آزادی». فرهنگ واژه های انقلاب اسلامی. چاپ اول، تهران: بنیاد فرهنگی امام رضا(ع)، 1374، ص34 60.
106. قاضی، ابوالفضل. «مردم و حکومت». حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. ج اول، تهران: دانشگاه تهران، 1373، ص623 780.
107. قاضی زاده، کاظم. با همکاری سعید ضیایی فر. «مردم و حکومت». اندیشه های فقهی سیاسی امام خمینی. چاپ اول، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1377،ص283 373.
108. القبانچی، صدرالدین. «الحریة فی نظر الامام الخمینی». مقالات کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص427 442.
109. کاریت، ای.اف. «آزادی و برابری». ترجمه مرتضی اسعدی. فلسفه سیاسی. ویراسته آنتونی کوئینتن. چاپ اول، تهران: انتشارات بین المللی الهدی، 1371، ص251 279.
110. کرَنستن، موریس. «بردباری». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سیاست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بی تا، ص402 412.
111. گری، جان. «آزادی خواهی کارل پوپر». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سیاست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بی تا، ص181 205.
112. لوئیس، برنارد. «مفهوم آزادی در اندیشه سیاسی معاصر اسلام». ترجمه مرتضی اسعدی. ایران، اسلام، تجدد. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1377، ص22 44.
113. مرادی، علی اصغر. «تساهل و تسامح در اندیشه حکومتی امام». مقالات کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص443 475.
114. مطهری، مرتضی. «آزادی». [مجموعه یادداشت ها در باره آزادی]. یادداشت های استاد مطهری. ج اول، تهران: صدرا، 1378، ص55 131.
115. مطهری، مرتضی. «آزادی تفکر و عقیده». پیرامون انقلاب اسلامی. چاپ نهم، تهران: صدرا، 1372، ص6 23.
116. مطهری، مرتضی. «آزادی عقیده». پیرامون جمهوری اسلامی. چاپ هفتم. تهران: صدرا، 1372، ص87 136.
117. مطهری، مرتضی. «استقلال و آزادی». پیرامون انقلاب اسلامی. چاپ نهم، تهران: صدرا، 1372، ص156 165.
118. مهرپور، حسین. «آزادی فردی و حدود آن در حکومت اسلامی». دیدگاههای جدید در مسایل حقوقی. چاپ اول، تهران: مؤسسه اطلاعات، 1372، ص157 170.
119. مهرپور، حسین. «دیدگاه اسلام در مورد آزادی عقیده و بیان». دیدگاه های جدید در مسایل حقوقی. چاپ اول، تهران: مؤسسه اطلاعات، 1372، ص137 155.
120. میراحمدی، منصور. «رابطه آزادی و ولایت در اندیشه سیاسی امام خمینی». مقالات کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی. ج5، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص489 513.
121. نصری، عبدالله. «انسان و آزادی». مبانی انسان شناسی در قرآن. چاپ اول، بی جا: مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی، 1372، ص385 423.
122. وایتکینز، ج.و.ن. «جان استوارت میل و آزادی فرد». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سیاست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بی تا، ص107، 120.
123. ولایی، عیسی. «آزادی و جایگاه آن در سیاست اسلامی». مبانی سیاست در اسلام. چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377، ص34 378.
124. وینسنت، اندرو. «آزادی و گروه های اجتماعی». نظریه های دولت. ترجمه حسین بشیریه. چاپ دوم، تهران: نی، 1376، ص281 288.
125. هال، جان. «لیبرالیسم». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سیاست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بی تا، ص375 385.
126. هایک، فردریش فون. «آزادی و عقل و سنت». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سیاست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بی تا، ص121 142.

ب. مقالات در نشریات

127. آوینی، سید مرتضی. «آزادی قلم». نامه فرهنگ. ش10 و 11، تابستان و پاییز 1372، ص34 41.
128. اخوان کاظمی، بهرام. «دموکراسی و آزادی از دیدگاه امام خمینی». دانشگاه اسلامی. ش9 و 10 تابستان و پاییز 1378، ص27 90.
129. ارکون، محمد. «تسامح در اسلام یا در دارالاسلام». ترجمه سیدمرتضی مردیها. کیان. ش38، ص32 34.
130. اسعدی، مرتضی. «قلمرو قابل دفاع آزادی». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص15 16.
131. اکبری، معصومه. «انسان، تنها آزادی است!» (آزادی در اندیشه شریعتی). پیام هاجر. ش269، خرداد 1378، ص4 8.
132. ایرانی، ناصر. «با آزادی بیان چه کردیم؟» کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص17 22.
133. باقی، عمادالدین. «دین، حکومت و آزادی» (1 و 2). صبح امروز. ش154 و 156، 15 و 17 تیر 1378، ص6.
134. بی نام. «آزادی بیان» (1 3). حوزه. ش40، 41، 42، مهر و آبان، آذر و دی و بهمن و اسفند 1369، ص59 84، 73 91 و 49 63.
135. بی نام. «آزادی تفکر» (1 6). حوزه. ش24، 26، 27، 28، 29 و 30، بهمن و اسفند 1366 و خرداد و تیر، مرداد و شهریور، مهر و آبان، آذر و دی و بهمن و اسفند 1367، ص67 85، 89 107، 97 120، 107 114، 65 80 و 107 125.
136. بی نام. «آزادی عقیده» (1 5). حوزه. ش31، 33، 34، 35 و 36، فروردین و اردیبهشت، مرداد و شهریور، مهر و آبان، آذر و دی و بهمن و اسفند 1368، ص113 145، 97 114، 79 112، 55 67 و 59 77.
137. بی نام. «اندیشه آزادی». حوزه. ش20، خرداد و تیر 1366، ص113 130.
138. بی نام. «تأمین آزادی». حوزه. ش21، مرداد و شهریور 1366، ص117 134.
139. بی نام. «درآمدی بر آزادی تفکر و عقیده». حوزه. ش23، آذر و دی 1366، ص91 107.
140. بی نام. «علی(ع) و آزادی». فتح. ش18، 12 دی 1378، ص8.
141. پایا، علی. «لیبرالیسم در ترازوی نقد». کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص52 62.
142. پدرام، مسعود. «وضع آرمانی بیان؛ مروری بر آرای هابرماس». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص42 46.
143. پرهام، باقر. «فرهنگ آزادی و فرهنگ استبداد». کیان. ش36، فروردین و اردیبهشت 1376، ص26، 33.
144. پلاتنر، مارک.اف. «لیبرالیسم و دموکراسی؛ جستاری پیرامون پیوستگی دموکراسی و آزادی های فردی». ترجمه علی قنادی. صبح امروز. ش352 و 353، 10 و 11 اسفند 1378، ص6.
145. پورروستایی، جواد. «نقدی بر نظریه تساهل دینی و سیاسی» (1 6). جمهوری اسلامی. ش5531، 5533، 5537، 5539، 5543 و 5545، 25 و 28 تیر و 1، 4، 8 و 11 مرداد 1377، ص12، 15، 12، 15 و 12 و 15.
146. پیمان، حبیب الله. «رهایی، آزادی و عدالت». پیام هاجر، ش269، خرداد 1378، ص10 19.
147. جعفری امان آبادی، سیدهادی. «دین و آزادی در اندیشه امام خمینی». صبح امروز (ویژه دهمین سالگرد ارتحال امام خمینی). 13 خرداد 1378، ص2.
148. جوادی آملی، عبدالله. «رابطه دین و آزادی». پیام حوزه. ش22، تابستان 1378، ص8 15.
149. حجاریان، سعید. «آزادی بیان» (1 و 2). سلام. ش1643، 13 و 20، بهمن 1375، ص7.
150. الحدیدی، جواد. «الحریة فی الاسلام». التوحید. ش83، ربیع الاول 1417 ه…، ص194 199.
151. حسینی بهشتی، سیدعلی رضا. «درآمدی بر ابعاد نظری تساهل». عصر ما. ش120، 5 خرداد 1378، ص1 و 6 و 7.
152. حنایی کاشانی، محمد سعید. «مدینه احرار؛ در باره لیبرالیسم، استبداد شرقی، اسلام». کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص22 28.
153. حیدری، حمید. «آزادی در اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی». پژوهشنامه متین. ش2، بهار 1378، ص117 152.
154. خاتمی، سیداحمد. «آزادی بیان از دیدگاه امام علی(ع)». پاسدار اسلام. ش207 و 208، اسفند 1377 و فروردین 1378، ص21 14.
155. خاتمی، سیداحمد. «آزادی فلسفی و عرفانی از دیدگاه امام علی(ع)». پاسدار اسلام. ش205، دی 1377، ص12 14.
156. خاتمی، سید محمد. «آزادی در حکومت اسلامی». مبین. ش264، 15 بهمن 1375، ص4 و 5.
157. خامنه ای [آیت الله]، سیدعلی. «آزادی از نظر اسلام و غرب». تنظیم توسط غلام نبی گلستانی. اندیشه حوزه. ش14، پاییز 1371، ص13 41.
158. داوری، رضا. «علم و آزادی آری، التقاط نه». صبح (ویژه بررسی آرا و عقاید عبدالکریم سروش). 16 آبان 1374، ص10 13 و 62.
159. دهباشی، حمید. «نقدی بر نظریه لیبرالیسم جان راولز». کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص44 5.
160. رایان، آلن. «لیبرالیسم». ترجمه خشایار دیهیمی. کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص30 43.
161. ربانی گلپایگانی، علی. «آزادی های اجتماعی در قانون اساسی» (1 و 2). رسالت. 22 شهریور 1377.
162. ربانی گلپایگانی، علی. «اسلام و آزادی از نگاه امام خمینی». رسالت (ویژه دهمین سالگرد ارتحال امام خمینی). 12 خرداد 1378، ص26 و 27 و 17.
163. ربانی گلپایگانی، علی. «انسان، دین و آزادی». رسالت. ش3657، 8 شهریور 1377، ص5.
164. رحمانی، تقی. «آزادی در مرحله اراده، شناخت و قانون». پیام هاجر. ش269، خرداد 1378، ص26 34.
165. سحابی، عزت الله. «حدود و موانع آزادی بیان». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص22 26.
166. سروش، عبدالکریم. «آزادی چون روش». کیان. ش37، خرداد و تیر 1376، ص6 13.
167. سروش، عبدالکریم. «آزادی و عقل آزاد». فرهنگ توسعه. ش26، ص40 46.
168. سروش، عبدالکریم. «دین و آزادی». کیان. ش33، آبان و آذر 1375، ص42 51.
169. سروش، عبدالکریم. «رهایی از یقین و یقین به رهایی». کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص 2 9.
170. سروش، عبدالکریم. «مبادی معرفتی توجه به آزادی» (1 3). خرداد. ش258 260، 6، 8 و 9 آبان 1378.
171. سروش محلاتی، محمد. «کدام آزادی؟» (1 و 2). جمهوری اسلامی. ش5532 و 5538، 27 تیر و 3 مرداد 1377، ص15.
172. شریعتمدار جزایری، سید نورالدین. «آزادی و عدالت در اندیشه امام خمینی». علوم سیاسی. ش5، تابستان 1378، ص121 147.
173. شریعتمدار، سید نورالدین. «مبانی آزادی در کلام و فقه شیعه.» علوم سیاسی. ش3، زمستان 1377، ص46 74.
174. شکوری، ابوالفضل. «مفهوم آزادی در اندیشه سیاسی امام خمینی». آینه پژوهش. ش58، مهر و آبان 1378، ص10 20.
175. شمالی، محمدعلی. «لیبرالیسم در چالش؛ مروری بر افکار السدیر مکنتایر». حوزه و دانشگاه، ش8، ص7.
176. شمس الدین، سید مهدی. «حضرت زهرا(س) تبلور آزادی زن در اسلام». رسالت. ش3971، 8 مهر 1378، ص11.
177. صادقی، رضا. «شرایط تحقق آزادی» (1 و 2). همشهری. 20 و 22 مرداد 1377.
178. عباسپور، ناصر. «انسان، آزادی و رهایی». پیام هاجر. ش269، خرداد 1378، ص36 41.
179. علوی تبار، علیرضا. «آزادی بیان؛ تأملات نظری و تمهیدات عملی». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص26 28.
180. العمارة، محمد. «وجوه سیاسی آزادی در کلام معتزله». ترجمه محمدرضا شریعتمدار. علوم سیاسی. ش3، زمستان 1377، ص164 205.
181. غرویان، محسن. «آزادی در اندیشه امام خمینی». رسالت. ش3875، 16 خرداد 1378، ص6.
182. غنی نژاد، موسی. «دموکراسی در پرتو دو مفهوم آزادی و قدرت». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص47 49.
183. فاضل میبدی، محمدتقی. «دین، آزادی و قانون؛ پاسداشت انسانیت». جامعه. ش90، 24، خرداد 1377، ص8.
184. فاضل میبدی، محمدتقی. «فلسفه آزادی در ادبیات دینی». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص37 41.
185. فراتی، عبدالوهاب. «آزادی در اندیشه امام خمینی». حکومت اسلامی. ش12، تابستان 1378، ص124 137.
186. فضل الله، سید محمدحسین. «آزادی و دموکراسی؛ قرائتی اسلامی». ترجمه مجید مرادی. علوم سیاسی. ش3، زمستان 1377، ص108 132.
187. فیرحی، داود. «مبانی آزادی و «حزب» در مذهب شیعه». علوم سیاسی. ش3، زمستان 1377، ص133 149.
188. کدیور، محسن. «آزادی و حکومت دینی» (1 و 2 و 3). سلام. ش1609، 1617 و 1623، 2، 12 و 19 دی 1375، ص6.
189. لک زایی، شریف. «درآمدی بر بحث آزادی». با معارف اسلامی آشنا شویم. ش40، تابستان 1377، ص36 44.
190. لک زایی، شریف. «مفهوم آزادی در اندیشه امام خمینی». اسوه. ش27، اسفند 1378، ص14 15.
191. لک زایی، شریف. «نگاهی به دیدگاه اسلام در باره آزادی». جمهوری اسلامی. ش4747، 2 آبان 1374، ص11.
192. محبیان، امیر. «عدالت و آزادی از دو دیدگاه». رسالت (ویژه نامه). 15 بهمن 1376، ص7.
193. محسنیان راد، مهدی. «مرز آزادی رسانه ها، جدلی دیرینه در ایران». صبح امروز. 14 اردیبهشت 1378، ص6.
194. محفوظی، محمدصادق. «آزادی از دیدگاه امام خمینی». کیهان فرهنگی. ش156، مهر 1378، ص15 24.
195. محمدی، مجید. «حقوق و آزادی های فردی: موانع و تمهیدات». جامعه سالم. ش28، ص10 16.
196. محمدی، مجید. «نوگرایی دینی و تابوی لیبرالیسم». کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص14 21.
197. ملکی، گیلدا. «امام، مطبوعات، آزادی بیان، مروری دوباره». پیام زن. ش91، مهر 1378، ص190 200.
198. ملکیان، مصطفی. «سخنی در چند و چون ارتباط اسلام و لیبرالیسم». کیان. ش48، مرداد و شهریور 1378، ص10 13.
199. منتظر قائم، مهدی. «آزادی اندیشه». حکومت اسلامی. ش7، بهار 1377، ص37 69.
200. منتظر قائم، مهدی. «آزادی سیاسی». حکومت اسلامی. ش3، بهار 1376، ص100 128.
201. منتظر قائم، مهدی. «زندگی و آزادی». حکومت اسلامی. ش2، زمستان 1375، ص151 167.
202. منصوری لاریجانی، اسماعیل. «نقش و جایگاه مردم در حکومت دینی». کیهان فرهنگی. ش142، خرداد 1377، ص62 65.
203. موسوی کاشمری، سید مهدی. «آزادی، اما از منظر دینداری». جمهوری اسلامی.ش5781، 8 خرداد 1378، ص15.
204. مهاجری، مسیح. «آزادی و آزاداندیشی در سیره عملی شهید بهشتی.» جمهوری اسلامی. ش5802، 5 تیر 1378، ص12.
205. مهرپور، حسین. «قانون اساسی و آزادی های سیاسی» (1 و 2). صبح امروز. 19 و 20 اردیبهشت 1378، ص6.
206. مهریزی، مهدی. «امام خمینی و گستره آزادی زن». پیام زن. ش91، مهر 1378، ص50 59.
207. میراحمدی، منصور. «آزادی های سیاسی از دیدگاه امام خمینی». علوم سیاسی. ش5، تابستان 1378، ص99 120.
208. میراحمدی، منصور. «مفهوم آزادی در فقه سیاسی معاصر شیعه». علوم سیاسی. ش1، تابستان 1377، ص75 88.
209. میراحمدی، منصور. «آزادی و ولایت در فقه سیاسی معاصر شیعه». علوم سیاسی. ش3، زمستان 1377، ص75 107.
210. نراقی، احمد. «آزادی در قلمرو دین». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص34 36.
211. نراقی، احمد. «در دفاع از لیبرالیسم دینی». راه نو، ش1، 1377، ص20.
فاضل میبدی، محمدتقی. «دین، آزادی و قانون؛ پاسداشت انسانیت». جامعه. ش90، 24 خرداد 1377، ص8.
212. نراقی، احمد. «دین و دو تلقی از آزادی». صبح امروز. 22 فروردین 1378.
90. واعظی، احمد. «امام خمینی و مبحث آزادی». حکومت اسلامی. ش12، تابستان 1378، ص112 123.
213. واعظی، احمد. «لیبرالیسم و دین». معرفت. ش25، تابستان 1377، ص25 30.
214. هریس، روی. «آزادی بیان». ترجمه حسینعلی نوذری. کیان. ش24، فروردین و اردیبهشت 1374، ص44 48.
215. یزدی، ابراهیم. «مهندسی یک آرمان اجتماعی». کیان. ش32، شهریور و مهر 1375، ص28 33.

>

216. آقایی، عبدالمجید. مبانی فقهی حقوق و آزادی های سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. (پایان نامه کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی). به راهنمایی عباسعلی عمید زنجانی. تهران: مدرسه عالی شهید مطهری، 1369، 226ص.
217. احمدی، محمدصادق. آزادی عقیده و بیان در نظام جمهوری اسلامی ایران. (پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق عمومی). به راهنمایی عباسعلی عمید زنجانی. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 1374، 225ص.
218. برجی، محمدحسن. استبداد و آزادی در آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده. (پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری). به راهنمایی نورالله مرادی. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده علوم تربیتی، 1370.
219. بلوری، محمد اسماعیل. اندیشه آزادی از دیدگاه میرزاملکم خان، شیخ اسماعیل غروی و شیخ فضل الله نوری. (پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی). به راهنمایی حاتم قادری. تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1376، 115ص.
220. بیات، محمود. جایگاه مردم در اندیشه سیاسی اسلام (از دیدگاه تشیع). (پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی). به راهنمایی عباسعلی عمید زنجانی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، 1376، 269ص.
221. خاکباز، محمود. حقوق متقابل مردم و حکومت از دیدگاه حضرت علی(ع). (پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و تبلیغ). به راهنمایی محمدحسین مشایخ فریدنی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده تبلیغ و معارف اسلامی، 1368، 169ص.
222. دوازده امامی، غلام رضا، مشارکت سیاسی در اسلام. (پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی). به راهنمایی علی حجتی کرمانی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، 1368، 124ص.
223. رسولی، حسین. مفهوم جمهوری در اندیشه سیاسی امام خمینی. (پایان نامه کارشناسی علوم سیاسی). به راهنمایی سیدمحمدتقی آل سیدغفور. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1378، 131ص.
224. غفوری بناکوکی. مشارکت سیاسی (جنبه های نظری و عملی). (پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی). به راهنمایی علی اکبر. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، 1369، 259ص.
225. متقی، محمدحسین، اصل حاکمیت اراده در حقوق اسلامی. (پایان نامه کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی). به راهنمایی سیدمصطفی محقق داماد. تهران: مدرسه عالی شهید مطهری، بی تا، 272ص.
226. معین آبادی، حسین. مؤلفه های آزادی سیاسی در آثار متفکران مسلمان ایران معاصر. (پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی). به راهنمایی حشمت زاده. تهران: دانشگاه شهید بهشتی. 76 1375، 196ص.
227. مقیمی، غلام حسن. نقش مردم در اندیشه سیاسی امام خمینی و محقق نائینی. (پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی). به راهنمایی حسین بشیریه. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1378، 242ص.
228. منتظر قائم، مهدی. آزادی سیاسی در اسلام. (تحقیق). تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1375، 247ص.
229. مهدی نژاد، سیدرضا. آزادی از دیدگاه حضرت علی(ع). (پایان نامه کارشناسی علوم سیاسی). به راهنمایی سید محمد تقی آل [سید غفور. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1378، 148ص.
230. میراحمدی، منصور. مسأله آزادی در فقه سیاسی معاصر شیعه. (پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی). به راهنمایی داود فیرحی. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1377، 169ص.
231. نصراللهی زاده، بهرام. نقش آرای عمومی در نظام سیاسی امامت از دیدگاه امیرالمؤمنین علی(ع). (پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی). به راهنمایی عباسعلی عمید زنجانی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، 1375، 135ص.
232. نعمت اللهی، محمدعلی. فلسفه آزادی از دیدگاه اسلام. (پایان نامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و تبلیغ). به راهنمایی احمد بهشتی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی و ارشاد، 1373، 178ص.
233. نوربخش، حسن. مشارکت سیاسی در نظام سیاسی اسلام. (پایان نامه کارشناسی علوم سیاسی). به راهنمایی داود فیرحی. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 76 1375، 95 + 16ص.

>

234. احمدی، احمد. «حد و مرز آزادی در اندیشه امام خمینی». جمهوری اسلامی. (ویژه یکصدمین سال ولادت حضرت امام خمینی)، 10 مهر 1378.
235. الهام، کعبی و مصباح یزدی. «آزادی و مطبوعات» (1 4). پرتو. پیش شماره 8، 9، 10 و 11، 31 تیر، 6، 13 و 20 مرداد 1378.
236. ایازی، سیدمحمدعلی. «نسبت دین و آزادی». عصر ما. ش111، 9 دی 1377، ص8، 9 و 12.
237. باوند، نعمت الله؛ داوری، رضا؛ غرویان، محسن؛ فاضل میبدی، محمدتقی و کدیور، محسن. «تساهل و تسامح دینی؛ پویایی و بالندگی یا التقاط و انحراف». کیهان فرهنگی. ش135، شهریور 1376، ص4 11.
238. بشیریه، حسین؛ سحابی، عزت الله و سروش، عبدالکریم. «آزادی سیاسی در ایران» (1 . 239. جامعه. ش44، 45، 46، 47 و 48. 29، 30 و 31 فروردین و 1 و 2 اردیبهشت 1377، ص11.
240. بشیریه، حسین؛ جوزی، محمدرضا؛ داوری، رضا؛ ابراهیمی دینانی، غلامحسین و مجتهد شبستری، محمد. «عدالت و آزادی». نامه فرهنگ. ش10 و 11، تابستان و پاییز 1372، ص7 33.
241. جنّاتی، ابراهیم. «دین و آزادی». صبح امروز. ش120، 2 خرداد 1378، ص6.
242. چامسکی، نوام. «کالایی به نام آزادی بیان». صبح. ش104، 14 مهر 1378، ص9.
243. حجتی کرمانی، محمدجواد. «دین؛ آزادی، تساهل و خشونت؟» جامعه. ش34، 15 فروردین 1377، ص12.
244. داوری، رضا؛ علوی تبار، علیرضا؛ غفاری، حسین و کدیور، محسن. «دین و آزادی». قبسات. ش5 و 6، ص2 43.
245. رحیم پور ازغدی، حسن. «اسلام یا لیبرالیسم، آزادی یا اباحی گری». پرتو. 29 اردیبهشت و 29 خرداد 1378.
246. رحیم پور ازغدی، حسن؛ صادقی رشاد و واعظی، احمد. «جایگاه آزادی در نظام سیاسی». معرفت. ش26، پاییز 1377، ص71 86.
247. رمضانی، رضا. «آزادی، دین و دانشگاه». فروغ اندیشه. پیش شماره 2 و 3، زمستان 1377 و بهار 1378، ص65 78.
248. شجاعی زند، علی رضا؛ قاضی زاده، کاظم و منوچهری، عباس. «آزادی در اندیشه سیاسی امام خمینی». عصر ما. ش131، 7 مهر 1378، ص8.
249. فیرحی، داود و مددپور، محمد. «دین و آزادی؛ تباین یا تطابق؟». کیهان فرهنگی. ش154، 16 مرداد 1378، ص4 10.
250. قابل، احمد. «آزادی های بشری از نگاه دین». عصر ما. ش116، 19 اسفند 1377، ص4، 5 و 7.
251. کدیور، محسن. «مرزهای آزادی از منظر دین». عصر ما. ش112، 23 دی 1377، ص8، 9 و 13.
252. موسویان. «دین و آزادی» (1 و 2). عصر ما. ش142 و 143، 24 آذر و 1 دی 1378، ص4.
253. واله، حسین. «آزادی؛ هم حق، هم تکلیف». عصر ما. ش117، 25 فروردین 1378، ص4، 5و8.