محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه ای و بینالمللی

با تمام تحولات انجام شده در امر تکنولوژی و ارتباطات، تجارب جنگ های گذشته این نکته را ثابت کرده که هرگاه کشوری دارای یک موقعیت «ژئواستراتژیک» باشد، هیچگاه نمی تواند خود را از تحولات جهانی دور نگه دارد یا به عبارت دیگر منزوی باشد، زیرا به ناچار بخشی از یک استراتژی نظامی خواهد بود؛ و باید سعی کند با درک موقعیت، به عنوان یک وزنه ی استراتژیک وارد عمل ش ...

چکیده

بر این اساس کشور «جمهوری اسلامی ایران» به لحاظ جایگاه بی بدیل ژئوپولتیک و ژئواستراتژیک خود، یکی از متغیرترین محیط های امنیتی را به ویژه در سطح منطقه ای دارا می باشد. به همین سبب «تبیین» و «تشریح» واقع بینانه و علمی ویژگی های جغرافیای (طبیعی و انسانی) کشور و آگاهی و شناخت دقیق از «داده هایی» که وارد سیستم محیط پیرامونی ما می گردند، موجب می شود تا به این قابلیت و توانایی دست بیابیم، تا در مقابل تغییرات محیط امنیتی کشور، ضمن آمادگی مواجهه با آنها، ابتکار عمل لازم را جهت تبدیل تهدیدات به فرصت ها و یا دست کم، تعدیل قابل توجه تهدیدات را در دست داشته باشیم.

مقدمه:

محیط امنیتی هر جامعه ای تابع و برآیندی از تعامل و تقابل متغیرهای محیط داخلی (ساختار حکومتی، چگونگی توزیع و تمرکز قدرت، فرماسیون های اجتماعی، فعالیت های سیاسی، ایدئولوژی و ارزش ها، مشارکت مردمی) و محیط خارجی (ساختار قدرت، نظم و یا بی نظمی جهانی، تکنولوژی، مسابقه ی تسلیحاتی و موقعیت ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی) است.

چنین محیطی امنیتی، همواره حامل «تهدیدات» و «فرصتهایی» است. که واحدهای ملّی به میزان موقعیت و منزلت شان از آنان نصیبی می برند.

کشور جمهوری اسلامی ایران به لحاظ موقعیت در جنوب غربی آسیا واقع شده و بخش وسیعی از فلات ایران را در برمی گیرد. موقعیت خاص ایران نیز که در مرکز ثقل یکی از بزرگترین شبکه های ارتباطی جهان قرار گرفته و همچون پلی اروپا را به آسیا و خاور دور وصل می کند. بطوری که از قدیم الایام چهار راه تمدنها محسوب گردیده و از نظر موقعیت دریایی و زمینی از موقعیت فوق العاده مناسبی برخوردار می باشد.

بطوری که ارزش «ژئوپولیتیکی» ایران به حدی است که هر گونه تغییری در حاکمیت آن توانسته است موازنه ی «منطقه ای» و «جهانی» را بر هم زند.

به همین سبب بازیگران اصلی «منطقه ای و فرامنطقه ای» همواره در ادوار مختلف تاریخی نقش تعیین کننده ای را در معادلات قدرت برای ایران قائل هستند. به طوری که یکی از دغدغه ها و معضلات محیط امنیتی خارجی ایران، دست اندازیهای نهان و آشکار این بازیگران بوده است.

پس می توان براحتی نتیجه گرفت که محیط امنیت خارجی ایران بطور ذاتی عرصه ی کشمکشهای خاص عصر خود بوده است.

ما در این مجمل قصد داریم با تمرکز و دقتی بیشتر این محیط امنیتی را در دو سطح «منطقه ای» و «فرامنطقه ای (بین المللی)» از زمان وقوع انقلاب اسلامی (1979) به بعد مورد بررسی قرار دهیم.

گذری بر محیط های امنیتی خارجی

آنچه مسلم است، این که محیط امنیتی خارجی هر واحد سیاسی به شکل غیر قابل انکاری متأثر از مقتضیات ناشی از ماهیت کارکردی دو عنصر «زمان» و «مکان» در عرصه ی نظام بین الملل می باشد.

که به تبع آن در هر مقطعی از تاریخ روابط بین الملل تولید و محصول خود را چه به لحاظ کمی و کیفی خواهد داشت و لاجرم همه ی دول ملّی را به میزانی متأثر خواهد نمود، که تبلور عینی و ملموس آن همانا رخدادهای مهمی است که گاها عرصه ی نظام بین الملل دستخوش تغییرات اساسی می نماید. البته این چهارچوب کلی همواره نسبت به کشورهای مختلف جهان یکسان عمل نمی نماید، و این بیشتر به ویژگیهای ماهوی کشورها در سطح بین المللی برمی گردد. به عنوان مثال: طبق نظر «ریچارد لیتل»، از آنجایی که روابط میان کشورهای جهان سوم عمدتا نتیجه ی توازن قوای «فراملّی» است.

در نتیجه بی ثباتی های محیط امنیتی خارجی می تواند بسادگی به بی ثباتی های محیط امنیتی داخلی کمک نماید.

تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر وضعیت سیاست داخلی و خارجی کشورهای عرب حوزه ی خلیج فارس نمونه ی بارز چنین رابطه ای است.

گرچه باید این نکته را یادآور شد، که میزان اثرگذاری و اثرپذیری واحدهای ملّی یکسان نبوده و از یک قاعده ی کاملاً مشخصی پیروی نمی نماید.

و همواره متغیرهای مهم دیگری نظیر وزن و «ارزش ژئوپولیتیکی» همچنین وجود «کانونهای فعال ایدئولوژیک» نقش تعیین کننده ای را ایفا می کنند.

بطوری که اگر این عوامل بر روی یک واحد سیاسی منطبق و متمرکز گردد، بطور حتّم نقش آفرینی منحصر به فردی را برای آن دولت ملّی به همراه خواهد داشت.

که در این ارتباط می توان کشور ایران و بویژه پس از ظهور انقلاب اسلامی را از مصادیق روشن و بارز و حتی منحصربه فرد در گرگونی و تحول محیط امنیتی در سطح منطقه ای و بین المللی برشمرد.

1 تبیین عوامل تأثیر گذار و دگرگون کننده ی محیط امنیتی کشور جمهوری اسلامی ایران: جامعه ی ما از یک سو به اقتضای طبیعت و هویتش (انقلابی ایدئولوژیک)، و از جانب دیگر، به علل تاریخی، فرهنگی و قومی و از جانب سوم، به سبب موقعیت ژئوپولیتیکم و ژئواستراتژیکی، جامعه ای آسیب پذیر و مستعد بحران است. در گستره ی فراملّی که منظور اصلی بحث ما را تشکیل می دهد نیز، بستر اجتماعی، سیاسی متلاطم و جوشان بعد از انقلاب و تضاد با نظم موجود جهانی، زایش تهدید است گوناگونی را به دنبال داشت و مفهوم «بحران» را در بطن و متن زندگی روزمره ی و ادبیات عامیانه جامعه ی ایرانی نشاند.

در این میان گوناگونی علل و عوامل موجده «تهدیدات» مدیریت آنان را با مشکل مواجه کرده است.

بنابراین، جهت تجدید و تدبیر هر تهدید می بایست به شناخت (مبتنی بر اطلاعات) متغیرها و مقتضیات محیطی و یا حتی مناسبات بین محیطی پرداخت.

بررسی اجمالی محیط امنیتی ایران در دوران جنگ سرد

اشغال نظامی ایران در جریان جنگ جهانی دوم، موجب شد تا اقتدار ملّی ایران به سختی آسیب دیده و زمینه برای تشدید رقابت قدرتهای درگیر در منطقه، سلطه پذیری کشور در برابر آمریکا و قرار گرفتن در مجموعه ی دول در حال توسعه و جهان سوم فراهم آمد.

خلأ قدرت در ایران، همچنین عزم ملّی بر اتخاذ سیاست بی طرفی در جنگ بین الملل را که از خواست قرار گرفتن ایران در موقعیت حایل واقعی ناشی می شد در جریان جنگ ناکام گذاشت.

از این زمان به بعد برای مدتی موقعیت واقعی خود را دوباره بازیافت و به کشوری حایل میان دو استراتژی برّی (شوروی) و بحری (آمریکا) تبدیل شد.

ولی به سرعت به جذب اردوگاه غرب (بعد از کودتای 28 مرداد 1332 ه.ش) در آمد و بعنوان بخشی از قلمروی استراتژی بحری در کمربند سدّ نفوذ قرار گرفت.

در این دوره ایران ظاهرا نقش منطقه ای پیدا کرد و عامل ثبات در خلیج فارس شناخته شد، اما این نقش القائی و متکی بر قدرت آمریکا، تنها در پرتواستراتژی دریای غرب معنی دار بود و از موقعیت ژئوپولیتیک ایران در جدار نازک ریملند ناشی می شد، بنابراین قدرت ملّی به ظاهر رشد یافته ی ایران در منطقه در آن زمان خصلت ذاتی و پایدار نداشت. در دوره ی جنگ سرد، ایران و منطقه خلیج فارس به صورت هدف مشترک و استراتژیک دو قدرت آمریکا و شوروی درآمده بود، ولی نیروی دو ابر قدرت به نوعی توازن فضایی یا تثبیت قلمروهای جغرافیایی رسیده بود، در چهار چوب این توازن، مزایای ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک ایران نصیب آمریکا شد و شوروی از آن محروم ماند.

در اواخر دوره ی جنگ سرد، انقلاب اسلامی ایران را از دایره ی نفوذ و سیطره ی آمریکا و غرب خارج ساخت و به موقعیت طبیعی و واقعی حایل بازگرداند. به طوری که ایران موضع ژئوپولیتیک منطقی خود را میان دو استراتژی برّی و بحّری به دست آورد.

لکن فشارهای وارده از سوی هر دو ابرقدرت، ایجاد چالشهایی چون جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تحریم اقتصادی. تحریم سیاسی، ایجاد بحرانهای پی در پی و وجود برخی تنگناهای داخلی و تدابیر استراتژیک در درون، به سرعت اقتدار ملّی و گسترش آن در مقیاس و بُرد منطقه ای و جهانی را کاهش داد.

دگرگونی های محیط امنیتی ایران پس از پایان جنگ سرد

با پایان یافتن جنگ سرد، الگوی ارتباط ابرقدرتها با ایران و استراتژیهای بّری و بحّری آنها در ایران دچار تحول شد، خطر تهدید نظامی و ایدئولوژیک شوروی از میان رفت، در مقابل، قدرت رقیب، یعنی آمریکا سعی در پرکردن فضاهای جدید داشت.

فروپاشی اتحاد شوروی، موجب پدید آمدن خلاء قدرت در ضلع شمالی و شرقی ایران شد.

آمریکا که با رژیم ایران تضاد ایدئولوژیک داشت، پس از یک دهه نگرانی و بحران که موازنه ی ژئواستراتژیک جنوب غرب آسیا را به هم ریخته بود، تلاش می کرد ایران را به طور مستقیم و غیر مستقیم تحت محاصره ی فیزیکی قرار دهد و به طرق مختلف امنیت ملّی ایران را به مخاطره اندازد. آمریکا در این دوره فرصت خوبی برای ایفای نقش یک ابر قدرت در جهان به دست آورد و توانست در سال (1990 م) ائتلافی بین المللی علیه عراق به وجود آورد. آمریکاییها معتقد بودند که خلیج فارس و منابع نفتی آن برای گرفتن امتیازهای سیاسی و اقتصادی از قدرتهای دیگر و از آن جمله اروپائیان، باید در کنترل آمریکا قرار داشته باشد. این طرز تفکر در دوره ی دولت بوش پدر و پس از آن در دولت کلینتون در سیاستهای دولتمردان آمریکا غلبه داشت.

از دید آمریکاییها دولتهای ایران و عراق منشأ تهدید منافع آمریکا در منطقه ی خلیج فارس شناخته می شدند. براین اساس، دولت آمریکا استراتژی مهار دو گانه را طرح کرد که مطابق آن ایران و عراق از دو جهت اقتصادی و نظامی تحت فشار، تحریم و کنترل قرار می گرفتند. که در نهایت اینها مجموعه ی تحولات و عوامل دگرگون کننده محیط امنیتی ایران بودند که تنها تا پایان قرن 20 به وقوع پیوسته.

نگرشی بر محیط امنیتی ایران (2000 تا1979م) در سطح منطقه ای:

پیروزی انقلاب اسلامی و خروج ایران از اردوگاه آمریکا موازنه ی قدرت منطقه ای میان دو ابرقدرتهای دوران جنگ سرد را دگرگون کرد و آمریکاییها را به واکنش واداشت.

تشکیل شورای همکاری خلیج فارس، تأسیس نیروهای واکنش سریع، اعلام دکترین کارتر، ارائه تئوری «طاق بحران» از سوی برژینسکی و جنگ ستارگان ریگان، از جمله این اقدامات بود.

آمریکاییها بدین طریق توانستند عدم موازنه ی ناشی از خروج ایران از اردوگاه غرب و اشغال افغانستان به دست شوروی را جبران کنند و موقعیت ژئوپولیتیک خود را در منطقه بهبود بخشند.

بنابراین پایان جنگ سرد اگر چه خطر شوروی را در شمال کاهش داد و حتی این قدرت تبدیل به شریک استراتژیک ایران شد و پیوندهای اقتصادی، سیاسی و نظامی تسلیحاتی میان ایران و روسیه برقرار گشت ولی نگرانیهای جدیدی را در حوزه ی امنیت و منافع ملی برای ایران و روسیه پدید آورد و دست رقبای قدرتمند ایران،یعنی آمریکا و اسرائیل را براعمال فشار بر ایران بازتر کرد: با این وصف، احتمال دارد منازعات منطقه ای جدیدی در حوزه ی محیط امنیتی ایران به ویژه در ضلع شمالی کشور بوجود آید.

دگرگونی های محیط امنیتی ایران در سطح بین المللی و فرامنطقه ای

دهه ی گذشته شاهد دگرگونی اساسی در نظام جهانی بودیم. در حالی که امید می رفت پس از فروپاشی نظام دو قطبی، جهان به سوی نظامی چند قطبی پیش رود، ایالات متحده ی آمریکا از دید ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک سیاستهای ویژه ای را طرح یزی کرده و به اجرا درآورده است، بطوری که مناطق «خلیج فارسی و حوزه ی دریای خزر» را بعنوان دو منبع اصلی تأمین کننده ی انرژی جهان می داند، در نتیجه هر مسأله ی امنیتی در این دو منطقه سخت مورد توجه آمریکا خواهد بود. که بدین ترتیب ایده ی یک «هارتلند جدید» می تواند واقعیت پیدا کند.

در این میان وقایع 11 سپتامبر 2001 و پیامدها و نتایج حادثه، همان چیزی بود که آمریکاییها مدتها به دنبال آن می گشتند و آن خلق دشمنی جدید به نام «تروریسم» بود. که از جمله متغیرهایی بود که از آن تاریخ به بعد محیط امنیتی جهان را به شدت تحت تأثیر خود قرارداده است.

بطوری که آمریکا پس بحران 11 سپتامبر موج جدیدی از توسعه طلبی های خود را به اجرا درآورد، حمله و اشغال افغانستان و سپس عراق از جمله مصادیق بارز سلطه طلبی آمریکا بشمار می آید.

در این میان کشور جمهوری اسلامی ایران، به واسطه ی موقعیت استراتژیکی و واقع شدن در یکی از حساسترین مناطق جهان، دارای وجه بالقوه ای از فرصت ها و مزیت ها و همراه با آن تهدیدات و محدودیت های اجتناب ناپذیر و غیر ارادی می باشد.

به عنوان نمونه، جمهوری اسلامی ایران در محاصره و مجاورت مناطق بحران خیز و مستعد تشنج جهان نظیر قفقاز، آسیای مرکزی، خلیج فارس و خاورمیانه قرار گرفته است، که هر یک تأثیر خاص خود را در محیط امنیتی بین المللی ما خواهد داشت.

بطوری که هر یک از مناطق یاد شده عرصه ی تقابل قدرتهای جهانی بوده و وضعیتی خاص و اجباری را برای محیط امنیتی ما ایجاد نموده است.

نتیجه گیری

در یک نگرش فضایی در سطح ماکرو، به راحتی می توان به نقش حیاتی و استراتژیک جغرافیای ایران پی برد. در چنین شرایط شاید نظر آقای «فون هاوزن» ژنرال ارتش اتریش که ایران را مرکز ژئوپولیتیک جهان لقب داده است، تبلوری عینی تر و ملموس پیدا می کند.

در نتیجه ایران یک کشور بین المللی است، چون جغرافیای سیاسی آن به بسیاری از کشورهای منطقه ای و قدرتهای جهانی مربرط می شود. پس باید پذیرفت که محیط امنیتی ما همواره متأثر از متغییرهایی است که در سیستم نظام بین المللی وارد می شود. از طرفی در یک نگرش سیستمی به این نتیجه می رسیم که متغیرهای محیطی، خود بر طبیعتی دگرگون شونده استوارند تبعا ورودیهای به سیستم نیز در نقش کارکردها و سیماهای گوناگون چهره نموده و انطباق و هم سویی ساختار کلی حاکم بر سیستم را طلب می کنند. از این منظر، محیط امنیتی بین المللی اساسا، پدیده ای عصری است و با بروز و ظهور متغیرهای بی بدیل و پیچیده تر شدن عناصر متشکله و مشخصه هر زمان، باز تعریف شده و قرائتی جدید را طلب می کند.