وقتی که بحث آلرژی (حساسیت) است اگر یادی از رازی نکنیم، ادای حق نکرده ایم . چه «رازی » این طبیب عالیقدر عالم اسلامی و این پزشک بالینی بی همتا عارضه ای را شرح داده است که نه پیش و نه پس از او تا سده های 16 و 17 میلادی کسی از آن یاد نکرده است و آن آثار و علائمی است به نام آلرژی .
«رازی » می نویسد: بوی گل محمدی (گل سرخ یا رز) در بعضی از افراد حساس و مستعد، ایجاد سرماخوردگی حساسیت می کند که با ریزش آب بینی همراه است . این مطلب فقط در سده های 16 و 17 مورد توجه پزشکان انگلیس و آمریکا قرار گرفت و شرح حال های گوناگون تحت عنوان سرماخوردگی «گل رز» یا «تب گل » رز انتشار یافت . رازی نظریه بسیار عالی دراین مورد ارائه کرده است . جغرافی دان یا در واقع پایه گذار جغرافیای اسلامی «ابوزیداحمد بن سهل البلخی » هربار وقتی که گل ها شکوفه می کردند به این بیماری دچار می شد . در این مورد، «رازی » به سادگی و روانی می گوید که این عارضه از بو کردن گل است و توصیه می کند که بیمار از بو کردن چیزهائی که بخار زیاد تولید می کنند، مانند گل، ریحان، ماهی، پیاز، سیر و شراب پرهیز نماید .
علاوه بر این، دستوراتی نیز برای بیمار صادر می کند که او نباید در اتاق نمناک یا غار بخوابد و نباید در هوای سرد برهنه بیرون برود ...
فرق حساسیت و عدم تحمل به غذا
بین حساسیت و عدم تحمل به آن فرق هست . بعضی از مردم نسبت به برخی از غذاها حساسیت دارند . در واقع تعداد کسانی که به بعضی از غذاها حساسیت دارند، اندک است . بعضی از مردم فکر می کنند به برخی از غذاها آلرژی (حساسیت) دارند درحالی که ممکن است به همان غذاها عدم تحمل داشته باشند نه حساسیت . در موارد محدودی عدم تحمل به غذا وجود دارد که عدم تحمل نسبت به «لاکتوز» یا قند شیر یکی از آن موارد است که گاهی واقعا ناراحت کننده می باشد به طوری که نشانه های حساسیت مانند نفخ شکم، قولنج شکم و اسهال بروز می کنند . به هرحال چه حساسیت و چه عدم تحمل به غذا را نباید طبیعی و جزو لازمه های زندگی دانست . آلرژی، واکنش غیر طبیعی به بعضی از مواد غیر زیان آور است . در واقع حتی سالم ترین غذاها ممکن است در افراد مستعد باعث حساسیت شوند . شگفت آور اینکه دستگاه ایمنی که موظف به حفظ بدن از مواد زیان آور است، خود باعث این آثار و و دیگر مواد شیمیائی از یاخته هائی که «ماست سل » (2) نامیده می شوند، آزاد می گردند و برخی از علائم آلرژی را ایجاد می نمایند آلرژی غذائی ممکن است برای نخستین بار در زمان بلوغ ظاهر شود . عدم تحمل ممکن است به علت اثر مستقیم بعضی از غذاها یا نقصان برخی از آنزیم ها به وجود آید .
عدم تحمل به «لاکتوز» که یادآوری کردیم، به سبب کارآمد نبودن آنزیم «لاکتوز» است . همانند آلرژی، عدم تحمل نیز ممکن ست برای نخستین بار در زمان بلوغ بروز نماید .
تشخیص افتراقی بین آلرژی و عدم تحمل گاهی دشوار است و دقت زیاد می خواهد . عدم تحمل به غذا غالبا با محدود کردن غذای مصرفی و یا پرهیز از غذای بخصوص تحت کنترل درمی آید در صورتی که آلرژی اگر از نوع واکنش فوری و شدید یعنی «آنافیلاکتیک » (3) باشد بالقوه خطرناک و کشنده است .
نشانه های عمده «آنافیلاکسی » عبارتتند از خارش شدید، کهیر، عرق کردن، بادکردن گلو، تنفس سخت، کم شدن شدید وناگهانی فشار خون که گاهی باعث بیهوشی می گردد . این حالت اگر فوری درمان نشود، می تواند باعث مرگ گردد . افراد دچار «آسم » بیشتر در معرض خطر هستند . هرکس که نسبت به غذائی واکنش و حساسیت نشان داده باشد یا باید از مصرف مجدد آن خودداری نماید و یا اینکه پیشاپیش از پزشک راهنمائی بخواهد و چاره اندیشی نماید .
اما دانستن اینکه واقعا شما به غذائی آلرژی دارید یا عدم تحمل، آسان نیست و مشکل وقتی بیشتر می شود که انسان نتواند دریابد بین غذاهائی که مصرف می کند، کدام یک باعث آلرژی می شود؟ چه انسان در هر وعده چندین نوع غذا مصرف می کند به طوری که حتی صبحانه ساده از چندین غذا تشکیل می شود مانند نان، شیر، پنیر و غیره، البته این نمی تواند باعث ناامیدی شود چه هر مشکلی راه حلی دارد .
بهر حال اگر شما دچار واکنش شدید آلرژی مانند اشکال شدید در نفس کشیدن احساس کردید باید فورا با پزشک تماس بگیرید تا با پرسش و تحقیق از شما، به نوع غذائی که باعث آلرژی شده است، پی ببرد .
اگر درباره پرسش های زیر دقت کنید می توانید به پاسخ درست درمورد آلرژی برسید:
1 - آیا شما آسم دارید؟ اگر چنین است نه تنها در معرض آلرژی غذائی هستید، بلکه ممکن است دچار واکنش «آنافیلاکسی » هم بشوید .
2 - کسی که با شما غذا می خورد، آیا مانند شما احساس ناراحتی می کند؟ اگر کسان دیگری که همغذای شما هستند، مانند شما دچار ناراحتی شدند، به احتمال قوی غذا آلوده است که معمولا به سبب خوب پخته نشدن و یا نگاهداری گوشت، ماهی، تخم مرغ و فرآورده های شیری در محل نامناسب و دمای پائین است .
3 - آیا ناراحتی شما در عرض 45 دقیقه پس از خوردن غذا آغاز می گردد؟ بسیاری از واکنشهای آلرژی در عرض 45دقیقه پس از خوردن غذا شروع می شود . گرچه گاهی هم واکنش فوری است . اگر این واکنش ها دیررس باشند، یعنی چند ساعت بعد از خوردن غذا بروز کنند احتمالا به غذا عدم تحمل دارید نه آلرژی .
4 - آیا شما به مواد غذائی حساسیت دارید؟ بسیاری از آلرژیهای غذائی در کسانی بروز می کند که به مواد دیگری نیز حساسیت دارند مثلا افرادی که به گروه گلها آلرژی دارند ممکن است بیش از دیگران به مواد غذائی حساس باشند .
«آسم » و ناراحتیهای مزمن پوستی مانند «اگزما» در اثر حساسیت به غذا شدت پیدا می کنند .
5 - آیا پس از خوردن برخی از خوراکیها، احساس سوزش در دهان می کنید؟ غالبا نخستین نشانه آلرژی غذائی سوزش در دهان است چه اولین نقاطی که با غذا در تماس هستند، لبها، زبان، کام و حلق است . مخاط دهان به ویژه برای بعضی غذاها، مانند خربزه، هندوانه و موز حساس است در این صورت شما احتمالا به همان غذای بخصوص حساسیت دارید .
6 - آیا بدون اینکه غذای ادویه دار یا پیاز بخورید، آب بینی یا اشک چشم شما جاری می شود؟ این نشانه ها گاهی در اثر حساسیت به مواد غذائی بروز می کنند .
7 - آیا پس از خوردن بعضی غذاها در پوست شما جوش هائی ظاهر می شوند؟ کهیر یا جوش های پوستی، در اثر حساسیت به بعضی غذاها شایع است ولی این را هم بدانیم که این عوارض پوستی غیر از آلرژی غذائی، به سبب عوامل متعدد دیگری نیز به وجود می آیند درحالی که آلرژیهای غذائی، غالبا باعث کهیر حاد می شوند و به ندرت کهیر مزمن ایجاد می نمایند .
8 - آیا علائم روده تحریک پذیر در شما هست؟ اگرچه با تنظیم وقت غذا و دقت درنوع آن می توان به این ناراحتی فائق آمد ولی از نظر علم ارتباط این عارضه با غذا به ثبوت نرسیده است .
9 - آیا پس از خوردن برخی از غذاها مشکل تنفسی دارید؟ آلرژی غذائی به دو طریق می تواند در تنفس اثر بگذارد: یکی به سبب ایجاد تورم در نای و دیگری به علت تاثیر در خود ریه ها . مبتلایان به آسم، به ویژه در معرض خطر هستند ولی همه حمله های آسم را نباید به حساب آلرژی غذائی گذاشت .
10 - آیا دچار سردرد نزله ای می شوید؟ سردردهای نزله ای یا «میگرن » احتمالا در اثر غذا تولید نمی شوند ولی به هرحال ماده ای به نام «تیرامین » که در پنیرهای کهنه یافت می شود، در افراد مستعد باعث سردردهای نزله ای می گردد . اما باید توجه داشت که سردرد به علت اثر مستقیم این ماده عارض می شود نه به سبب آلرژی .
11 - آیا شما از خستگی مزمن رنج می برید؟ گرچه نوع تغذیه در ایجاد نیرو مؤثر است، اما از نظر علمی ثابت نشده است که خستگی مزمن ارتباطی با نوع تغذیه داشته باشد .
12 - آیا پس از خوردن بعضی غذاها شکم درد دارید؟ نفخ، قولنج شکم، گاز روده ها و اسهال نیز از نظر علمی ارتباطی با حساسیت غذائی ندارد .
به طور خلاصه هر یک از علائم یاد شده به تنهائی نمی تواند به طور قطع نشانه آلرژی غذائی باشد . اگر چند تا از این علائم توام با هم باشند، می توان آنها را دلیل بر حساسیت غذائی دانست . مثلا درد شکم می تواند نشانه ای از حساسیت و یا عدم تحمل به غذا باشد در حالی که اگر آن درد با ریزش آب از بینی یا جوش پوستی همراه باشد، به احتمال قوی آلرژی درکار است .
موادی که در بعضی افراد ایجاد حساسیت می کنند
در بعضی افراد آجیل هائی مانند پسته، فندق، گردو و غیره در عین حال که غذای بسیار سودمند هستند، ایجاد آلرژی می کنند . برخی فرآورده های دریائی باوجود مفید بودن، در بعضی افراد باعث آلرژی غذائی می شوند حتی در برخی اشخاص بسیار حساس بوئیدن بخار برخاسته از پخت بعضی مواد غذائی می تواند باعث حساسیت شود . اما مسمومیت ناشی از خوردن ماهی را نباید با آلرژی به ماهی اشتباه کرد . مسمومیت ممکن است در اثر خوردن گوشت بعضی از ماهیها که به خوبی تمیز و نگاهداری نشده اند، ایجاد گردد چه این گوشت ها دارای باکتریهای مقاوم به حرارت هستند و مقداری هیستامین دارند که خود محرک آلرژی است .
شیر و فرآورده های شیری در مواردی ایجاد ناراحتی می کنند که غالبا در اثر عدم تحمل به «لاکتوز» یعنی قند شیر است نه آلرژی . تمایز این دو مطلب از همدیگر دقت می خواهد . اگر ناراحتی در اثر عدم تحمل به «لاکتوز» باشد، مقدار کم شیر ایجاد ناراحتی نمی کند درحالی که اگر به علت آلرژی باشد، مقدار کم شیر ویا فرآورده های شیری نیز می توانند خطرناک باشند .
یک ضرب المثل عربی می گوید: «ماهی و شیر را باهم نخورید» ، و نیز افراد زیادی بر این باورند که خوردن عسل و خربزه باهم زیان آور و بلکه خطرناک است و نظایر این امثال کم نیستند . در حالی که می دانیم عده ای می گویند ماهی و شیر ویا عسل و خربزه را باهم می خورند و طوری هم نمی شود . از یک نقطه نظر هر دو مورد یاد شده درست هستند . آن اینکه این مواد مانند دیگر غذاها اگر باهم خورده شوند، اتفاق بدی نمی افتد اما از نقطه نظر دیگر، افرادی که به آمیزه این مواد حساسیت داشته باشند، ممکن است دچار عوارض سخت گردند . بعید نیست که در ایام گذشته شخص مهمی با خوردن این مواد که به آنها آلرژی داشته است، دچار شوک «آنافیلاکتیک » با عوارض شدید آن شده باشد واین مطلب سینه به سینه به افراد دیگر بازگو شده است که در نهایت خوردن عسل و خربزه خطرناک شمرده شده است .
عدم تحمل به بعضی مواد غذائی
با وجود اینکه به بعضی مواد قندی «ایدروکربورها» (4) آلرژی ندارید، این مواد به سبب عدم تحمل به آنها می توانند باعث ناراحتی شما بشوند و همینطور است مواد فیبردار زیاد . به ویژه در کسانی که برای نخستین بار آغاز به خوردن فراوان مواد فیبردار می کنند دچار ناراحتی گوارشی می شوند . دلیل این امر روشن است چه فیبر به هنگام عبور از روده باریک گوارده نمی شود اما آنچه که بیشتر باعث شگفتی است، این است که بعضی از مواد قندی مانند خود قند، شکر و نشاسته پیش از آنکه به کولون (روده بزرگ) برسند کاملا جذب نمی شوند علت آنهم یا بار اضافی یعنی زیادی مواد قندی و فیبری و یا نقصان آنزیم های اصلی است . این عوامل همانقدر ناراحت کننده هستند که آلرژی غذائی . و علائم آنها عبارتند از نفخ ناراحت کننده شکم، قولنج شکمی واسهال مزمن . شگفت آور اینکه بسیاری از غذاهای بسیار سالم و سودمند که انسان هرگز فکر نمی کند که ممکن است این مواد باعث ناراحتی و سبب این عوارض گردند .
اگر فکر می کنید بدن شما ممکن است به بعضی از غذاها حساسیت نشان بدهد، باید به تدریج به مقدار آنها بیفزائید مثلا در عرض یک هفته به تدریج مقدار مصرف آن غذا را زیاد نمائیدواگر بازهم دچار ناراحتی شدید، باید آن غذا را محدود نمائید و در صورت امکان از دستور غذائی حذف نمائید .
در مورد عدم تحمل به بعضی از مواد غذائی نکاتی را یادآوری می کنیم:
شیر: به طوری که ذکر شد، شیر و فرآورده های شیری دارای قندی هستند به نام «لاکتوز» (5) که برای بسیاری از مردم گواردن آن سخت است . علت عدم تحمل به آن کمبود آنزیمی است به نام «لاکتاز» (6) که لاکتوز را تجزیه می کند . پس موقعی که آنزیم «لاکتاز» کم است، «لاکتوز» به خوبی جذب نمی شود و با ورود لاکتوز به روده بزرگ ناراحتی آغاز می گردد یعنی گاز زیاد تولید می شود و شکم نفخ می کند و روده گشاد می گردد و در اثر گشاد شدن روده ناراحتی عارض می شود . این عوارض ممکن است 2 تا 8 اعت بعد آغاز شوند .
که نوعی قند است، می باشد که تصور می رود جانشین سالمی برای «ساکروز» (8) است . ساکروز همان شکر و یا قند معمولی است . متاسفانه فروکتوز به خوبی دیگر قندها جذب نمی شود و در نتیجه ممکن ست باعث ناراحتی شکمی گردد . آب سیب نیز محتوی یک قند «پولی آلکل » (9) است به نام «سوربیتول » (10) که بالقوه ممکن ست باعث ناراحتی گردد . مخلوط «فروکتوز» و «سوربیتول » اثر دوچندان دارد و اثر این دو باهم ناراحتی بیشتر از هر تک تک آنها در دستگاه گوارش تولید می کند . افرادی که به این مواد حساس هستند، بهتر است از آب انگور استفاده کنند چه آن دارای «کلوگز» و «فروکتوز» به طور مساوی است و خود «گلوکز» جذب «فروکتوز» را تسریع می کند .
میوه: میوه مبنع اصلی «فروکتوز» است . «سوربیتول » نیز در سیب، گلابی، هلو و آلو وجود دارد . بنابراین اگر فکر می کنید که دچار عدم تحمل به این مواد غذائی هستید در خوردن آنها زیاده روی نکنید .
لوبیا: به طوری که ذکر شد، غذاهای پرفیبر در بعضی افراد باعث گاز روده و نفخ می شود . لوبیا به طور طبیعی دارای مقداری زیاد فیبر است . اساسا بعضی افراد، صرفنظر از فیبر، به خود این ماده غذائی عدم تحمل دارند . گاهی نیز نشاسته لوبیا دیر گوارده می شود بنابراین کسانی که عدم تحمل به لوبیا و اقسام آن دارند، بهتر است به تدریج مقدار مصرف آن را زیاد نمایند .
پی نوشت:
1. Histamine.
2. Mast cell.
3. Anaphylactic.
4. Carbohydrate.
5. Lactose.
6. Lactase.
7. Fructose.
8. Sucrose.
9. Polyalcohol.
10. Sorbitol.
