اشاره
حدیث به عنوان یکی از منابع اصلی استنباط گزاره های دینی، همیشه مورد توجه مسلمانان بوده است. اهتمام اندیشمندان اسلامی به حدیث به تدریج، علمی به نام «علم الحدیث» را با شاخه های مختلف آن همچون: رجال الحدیث، درایة الحدیث و فقه الحدیث به وجود آورد. پایگاه اینترنتی حوزه نت (hawzah.net) با درک اهمیت ویژه این علم، بخش حدیث خود را به ارائه مقالاتی در زمینه علم الحدیث اختصاص داده است و از این جهت، جزء معدود پایگاه های شیعی است که به این امر توجه خاصی را مبذول داشته است.
جایگاه ویژه حدیث و ضرورت تکمیل و روزآمدی پایگاه حوزه نت ما را بر آن داشت تا با کنکاش در محتوا و ساختار این پایگاه کاستی ها و بایسته های آن را به مسئولان یادآور شویم. از این رو، به حضور حجة الاسلام امین زارع مدیر سایت حوزه نت رسیدیم و طی گفتگویی صمیمانه به بررسی جنبه های مختلف بخش حدیث این پایگاه پرداختیم.
با تشکر از جناب عالی، برای آشنایی خوانندگان ابتداتوضیحاتی را در مورد پایگاه حوزه نت و بخش حدیث آن بیان فرمایید.
پایگاه حوزه نت به منظور ارائه اطلاعات گسترده دینی به کاربران در سال 1378 راه اندازی شد. به همین دلیل مباحث علوم اسلامی را به صورت دسته بندی و نمودار درختی در 14 عنوان عرضه نمودیم و هر عنوان به ده ها زیرعنوان تقسیم شد و هر زیر مجموعه ای ذیل عنوان اصلی مرتبط با آن قرار گرفت. البته در برخی موارد مباحث مهم و روزآمد را به طور مستقل به عنوان یک بخش اصلی ارائه نمودیم. از این رو، موضوعاتی همچون «زن در اسلام» در کنار گزینه های مهمی مانند قرآن و عقاید قرار گرفته است. پس از تعیین عناوین اصلی زیر مجموعه های آنها را در 1000 عنوان فرعی تعریف کردیم. آنگاه مقالات و یا قطعه هایی گزینشی از کتب و منابع موجود ذیل هر گزینه گنجانده شد.
البته در ارائه مطالب اصل بر این بود که آنها را از منابع متقن و معتبر استخراج نماییم. به همین جهت، از مآخذی چون: کتب شهید مطهری، علامه طباطبائی، نظریات حضرت امام خمینی(ره) و سایر پژوهشگران برجسته علوم اسلامی استفاده کرده ایم.
بدین ترتیب، کار ما در خصوص جمع آوری اطلاعات در محدوه 14 گزینه کلی، از سال 78 شروع شد و عملیات تحقیقاتی آن تا سال 80 طول کشید که در مجموع، چهار هزار مطلب انتخاب شد. ارائه این تحقیقات بر روی اینترنت همزمان با عملیات پژوهشی شروع شد و تاکنون حدود 88% آن بر روی اینترنت قرار گرفته است و بر اساس برنامه، در 6 ماهه اوّل سال جاری 12% دیگر نیز روی اینترنت قرار خواهد گرفت.
وقتی ساختار مباحث بخش حدیث را بررسی می کنیم متوجه می شویم که در برخی موارد تقدم و تأخر مباحث رعایت نشده و یا در ارائه برخی موضوعات و عناوین دسته بندی خاصی پیش بینی نگردیده است؛ مثلاً کتب اربعه که جزء جوامع اولیه روایی است، در کنار جوامع ثانویه روایی مانند: وسائل الشیعه و وافی قرار داده شده اند. در اینجا می توانستید اینها را مرتب کنید و از هم تفکیک نمایید. آیا در این باره چاره ای اندیشیده اید؟
دسته بندی مذکور دارای اشکال نیست؛ زیرا عنوان گزینه، «جوامع حدیث شیعه» است که هم شامل جوامع اوّلیه است و هم جوامع ثانویه را در بر می گیرد و هم می تواند شامل جوامعی غیر از این هشت کتاب باشد. میزان تقسیم بندی و نموداری هر گزینه علاوه بر تقسیمات موجود در هر علم، به میزان مطالب موجود نیز بستگی داشته است و در این گزینه چون مطالب زیاد نبوده، به همان عنوان کلی اکتفا شده است.
سؤال دیگری که در بخش ساختاری پایگاه حوزه نت وجود دارد این است در برخی موارد یک زیرمجموعه هیچ گونه ارتباطی با عنوان اصلی اش ندارد؛ مثلاً زیر مجموعه «مراکز حدیث» هیچ ارتباطی با عنوان «اقسام حدیث»ندارد، یا عنوان «عرضه حدیث بر امام» زیر مجموعه «اصحاب اجماع» قرار داده شده؛ در حالی که هیچگونه ارتباطی میانشان وجود ندارد. دلیل این گونه نقایص چیست؟
در این سؤال شما به دو اشکال اشاره کردید. در مورد اشکال اوّل ظاهراً باید علاوه بر عنوان به متن مقاله هم مراجعه می نمودید. در اینجا منظور از مراکز حدیثی، مراکز گسترش علم حدیث و خاستگاه های حدیث است که اتفاقاً به عنوان اصلی، یعنی سیر تاریخی حدیث بسیار مرتبط است و ما هم نام مقاله را از منبع آن گرفته و برای حفظ امانت به همان صورت نقل کرده ایم. هرچند کاربر در برخورد اولیه با این عنوان، آن را با مؤسسات و مراکز حدیثی اشتباه می گیرد.
در مورد عرضه حدیث بر امامان، ظاهراً اشتباهی صورت گرفته و این مقاله مربوط به این بحث نیست و باید اصلاح شود.
ذیل برخی عناوین از نظر محتوایی مطالب اندکی ارائه شده است و جا داشت که مباحث متنوع تر و گسترده تری در اختیار کاربر قرار بگیرد؛ مثلاً مطالب موجود درباره رجال بسیار اندک و ناچیز است و فقط به دو عنوان بسنده شده است و یا در مورد کتب اربعه مباحث جوابگوی نیاز کاربر نیست. در خصوص غنی سازی مطالب و توسعه کمی مباحث چه تدابیری اندیشیده اید؟
با توجه به گستردگی کلی عناوین نمودارها اندک بودن مطالب در برخی موارد طبیعی است. البته به زودی در خصوص ارتقاء کمی و کیفی پایگاه حوزه نت اقدام خواهیم کرد تا ذیل هر عنوان مباحث کافی و وافی به مقصود در اختیار کاربران قرار گیرد. در مورد رجال هم ما به تفصیل به معرفی علم رجال نپرداخته ایم و فقط آشنایی کلی با این علم منظور بوده است و همان طور که می دانید امروزه مباحث علم رجال جدای از علوم حدیث مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
از جمله کاستی های موجود در این پایگاه، محدودیت منابع است و در اکثر موارد به منابعی همچون: مجله علوم حدیث، دائرة المعارف تشیع، کتاب علم الحدیثِ مرحوم شانه چی و حدیث از دیدگاه شیعه بسنده شده است. به منظور توسعه منابع چه تمهیداتی را در نظر گرفته اید؟
در مدیریت این گونه فعالیت ها اصلی به نام «جمع بندی و بستن محدوده یک کار تحقیقاتی» وجود دارد و ما تا جایی که وقت و امکانات اقتضا داشت، در محدوده منابع موجود تحقیق کردیم و منتظر تکمیل صددرصدی کار نبودیم. این کار فوایدی را نیز در برداشته است .
بدیهی است که انتظار کاربران از این پایگاه که پایگاه حوزه است، دستیابی به دیدگاه اسلام در موضوعات مختلف است. از این رو، از منابع معتبر و مقبول دینی استفاده کرده ایم که این نیز محدودیت هایی برای ما ایجاد کرده است. همان گونه که مطلع هستید بحث علوم حدیث در حوزه علمیه از مباحث جنبی تلقی شده و همانند دیگر مباحث دارای منابع متعدد کهن و یا جدید نیست.
یکی دیگر از کاستی های پایگاه در بخش حدیث، فقدان امکانات جستجوست. اگر بخواهید کاربران را در زمینه حدیث پژوهی یاری برسانید، ناگزیر از ارائه قابلیت جستجو در این بخش هستید.
در صفحه اوّل پایگاه، قابلیت جستجو در مطالب پایگاه وجود دارد ؛ ولی اینکه در بخش حدیث و صفحه مربوط به آن، امکان جستجو را ارائه کنیم تا کاربر نیازمند بازگشت به صفحه اوّل نباشد، پیشنهاد خوبی است.
بخش های مهم دیگری مانند: نرم افزارهای حدیثی، مؤسسات حدیثی، پایگاه های حدیثی، نگارخانه حدیث، کتابخانه حدیث، معرفی حدیث پژوهان معاصر و نیز عرضه متن برخی از کتب حدیثی به صورت موضوعی نیز برای کاربران بسیار مفید است که پایگاه از وجود آنها خالی است، در این زمینه چه توضیحی دارید؟
ما پی گیر موضوعات جدید هستیم و در برخی از بخش ها مثل قرآن، به این گونه مباحث پرداخته ایم. البته در بخش مراکز نیز مراکز حدیثی تهیه شده است که امیدواریم این مطالب به زودی به گزینه حدیث نیز اضافه شوند.
در انتها اگر یادآوری نکته دیگری را جهت اطلاع خوانندگان ضروری می دانید، بفرمایید؟
بنده در آخر بیان دو نکته را لازم می دانم:
یکی اینکه ما در گزینش و چینش مطالب بخش حدیث متخصص علم الحدیث در اختیار نداشتیم و درآن زمان واقعاً حدیث پژوهی که علاوه بر حدیث با اینترنت نیز آشنا باشد، بسیار اندک بود. از این جهت، ممکن است نواقصی در کار ما دیده شود .
دوم اینکه ما ادعایی نداریم کار دسته بندی اطلاعات دینی را به طور جامع و کامل انجام داده ایم . از جمله اهداف پایگاه حوزه نت این است که به مراکز و مؤسسات مختلف یادآور شود که در این زمینه هم می شود کار کرد و نتایج خوبی را به دست آورد. ممکن است که یک مؤسسه حدیثی تقسیم بندی ما را در خصوص فلان قسمت از بخش حدیث نپذیرد و بگوید می توان به گونه ای بهتر تقسیم کرد؛ ما هم اتفاقاً همین را می خواستیم و می خواهیم که مؤسسات تخصصی بیایند و دسته بندی مناسب و اطلاعات کافی را ارائه دهند.
متأسفانه برخی از مؤسسات هنوز اطلاعاتشان دست نخورده و در بایگانی باقی مانده است؛ در صورتی که می توان آن را با امکانات روز مانند اینترنت در دسترس همگان قرار داد. به هر حال، اگر مؤسسات تخصصی که به لطف خدا حرکت های خوبی را در این زمینه شروع کرده اند، به طور جدی در این مسیر وارد شوند، چه بسا فعالیت و فرآیند کارشان از ما بهتر خواهد بود و کاربران هم استفاده بهتری خواهند برد.
