فرهنگ موضوعی حکمت اسلامی در سه نگاه
نرم افزار «نورالحکمة 3» یکی دیگر از تولیدات جدید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که به گونه ای مطلوب حکمت و فلسفه اسلامی را جهت استفاده محققان سامان داده است. با توجه به اهمیت و کاربردی بودن این برنامه، ویژه نامه حاضر را به منظور آشنایی خوانندگان محترم با محتوا و قابلیت ها، فرایند تولید و کاستی ها و بایسته های این نرم افزار ارائه می نماییم.
امید است که این تلاش موجب آشنایی هر چه بهتر و بیشتر کاربران با فضای برنامه گردد و افق های نوین و روشنی فراسوی تولید کنندگان و متولیان تهیه چنین معجم هایی بگشاید.
نگاه اول
محتوا و امکانات نورالحکمة 3
علی نعیم الدین خانی
پویایی فرهنگ و معارف متعالی اسلام مرهون تلاش طاقت فرسا و دلسوزی عالمان فرهیخته و دانشمندان ژرف اندیشی بوده است که در مسیر تحقق آرمانهای والای انبیا و اولیا(س) همت بلیغ گمارده اند و موجبات شکوفایی و توسعه هرچه بیشتر علم و دین را در عرصه های گوناگون فراهم آورده اند.
از جمله علومی که در وهله نخست ریشه در عقل و خرد آدمی داشته و آنگاه به وسیله معارف انسان پرور الهی، خاصه کتاب آسمانی قرآن کریم و کلمات گهربار اهل بیت(ع) رونق و بالندگی چشمگیری پیدا نموده است، فلسفه و حکمت می باشد. از آنجا که پژوهش در مفاهیم فلسفی و منطقی حوزه شناخت عقلانی را در سطح وسیعی گسترش می دهد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد با تولید نرم افزار نورالحکمة 3 آثار بزرگ حکیمان و فیلسوفان نامدار اسلامی را تقدیم نویسندگان و پژوهشگران عزیز دارد تا به آسانی دیدگاه ها و اندیشه های ناب آنان را بازشناسند و مشکلات تحقیقاتی خود را در این زمینه برطرف ساخته، پژوهشهای منطقی و فلسفی خویش را به شکل مطلوبی سامان بخشند.
محتوای برنامه
نور الحکمة 3، شامل مهم ترین کتب عقلی اسلامی در زمینه فلسفه، منطق و کلام می باشد که عبارت اند از:
الأسفار الأربعة (الحکمة المتعالیة)، الحاشیة علی الإلهیات، الشواهد الربوبیة، العرشیة، المبدأ و المعاد، أسرار الآیات، اللمعات المشرقیه، التصور و التصدیق و رساله سه اصل (صدر المتألهین شیرازی)، منطق المشرقیین، الشفاء-الإلهیات و الشفاء-البرهان، (شیخ الرئیس ابوعلی سینا)، شرح الإشارات-فلسفه و شرح الإشارات-منطق (خواجه نصیر طوسی)، شرح المنظومه-فلسفه (حاج ملاهادی سبزواری)، بدایة الحکمة و نهایة الحکمة (علامه طباطبائی)، شرح اصول فلسفه و روش رئالیسم (علامه طباطبائی و شهید مطهری)، آموزش فلسفه (محمدتقی مصباح یزدی)، الجوهر النضید و کشف المراد (خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی).
امکانات برنامه
قابلیت های اصلی این برنامه در دو معجم لفظی و موضوعی تنظیم و ارائه شده است و هر قسمت، امکانات پژوهشی متنوعی را در اختیار کاربر قرار می دهد.
الف- معجم موضوعی
معجم موضوعی، مشتمل بر امکانات متعددی از قبیل: کلیدواژه، نمایه، موضوع، نشانی و پژوهش می باشد که در ذیل توضیح هر یک از آنها می پردازیم.
1. کلیدواژه
کلیدواژه ها عناوین و تعابیر کلّی اند که محور اصلی تمام مفاهیم موجود در معجم موضوعی برنامه می باشند و به عنوان مدخل اصلی مورد استفاده قرار می گیرند. صفحه کلید واژه، شامل دو قسمت: کلیدواژه و ریشه است. در قسمت «کلید واژه» فهرست کلیدواژه ها شامل: کلیدواژه های اصلی، مترادفات و الفاظ مشترک فعال است و از چهار طریق: ترتیب الفبایی، تعداد نمایه، تعداد موضوعات و مراحل وصول از کلیدواژه به موضوع قابل تنظیم می باشد.
از دیگر امکانات این قسمت، قابلیت «مرتبط محض» است که به وسیله آن، مجموع مرتبطات یک واژه به فهرست کلیدواژه های اصلی اضافه می شود. ضمن این که از طریق گزینه «پنجره مرتبطات» می توان کلیدواژه های اصلی مرتبط با کلیدواژه جاری را در پنجره های جداگانه مشاهده کرد. همچنین در صفحه کلید واژه ها گزینه های: نمایه، موضوع، نشانی و متن جهت مراجعه مستقیم به بخش های دیگر برنامه و پژوهش در مورد کلیدواژه های فعّال پیش بینی شده است.
«گزینه ترکیب» از جمله قابلیت های کاربردی در صفحه کلیدواژه به شمار می رود. در این گزینه، چنانچه موضوع به عنوان واحد جستجو انتخاب شود، به کمک کلیدواژه و نمایه می توان ترکیبی از عناصر مورد نظر ایجاد نمود. در این حالت، پاسخهای ارائه شده، فهرستی از موضوعات خواهد بود. و چنانچه نمایه به عنوان جستجو انتخاب شود، با استفاده از کلیدواژه، ترکیبی از کلیدواژه های مورد تحقیق ایجاد می شود که در این فرض، پاسخ های موجود فهرستی از نمایه ها می باشد.
همچنین پژوهشگر پس از انتقال دادن عناصر مورد نظر خویش به فهرست ترکیب، می تواند نوع ترکیب، یعنی ترکیب عطفی، فصلی و فصلی مانعة الجمع را مشخص نماید و به انجام عملیات ترکیب بپردازد. به طور کلی، استفاده از قابلیت ترکیب به میزان فراوانی می توان در کاستن تعداد پاسخ های ناخواسته و محدود کردن آنها به تعداد مطلوب تر به محقق کمک برساند.
2. نمایه
نمایه ها، زیر عنوانهای مرکبی هستند که از تألیف کلیدواژه ها حاصل شده اند.
در این بخش از ساختار موضوعی، به کمک نمایه های استخراج شده از فیشها می توان به پژوهش در موضوع یا موضوعات مورد علاقه پرداخت. صفحه نمایه دارای دو قسمت اصلی با کارایی های متفاوت است؛ در قسمت «نمایه»، فهرستی از نمایه به ترتیب الفبایی ارائه شده است و به وسیله برگه «فهرست منتخب» می توان فهرستی از نمایه های دلخواه را فراهم ساخت و تحقیقات خود را در مورد آنها سامان بخشید. گفتنی است که فهرست اصلی نمایه ها، براساس موضوع و یا نمایه اخص قابل تنظیم می باشد.
اما در قسمت «کلمات نمایه»، فهرستی از کلمات تشکیل دهنده نمایه ها مشاهده می شود که به ترتیب حروف الفبا چیده شده اند و می توان آنها را بر مبنای تعداد نمایه ها مرتب کرد و کاربر قادر است تا با انتخاب هر نمایه، به نمایه یا نمایه های مرتبط با آن نیز دست یابد. با استفاده از امکان «نمایه های مرتبط» قابلیت انتخاب یک یا چند گروه از نمایه ها و انجام تحقیق در مورد آنها برای کاربر فراهم می گردد.
گزینه های کلیدواژه، موضوع، نشانی و متن جهت انتقال مستقیم به دیگر بخشهای برنامه و ساماندهی پژوهش در خصوص نمایه های فعال پیش بینی شده است. افزون بر اینکه گزینه «نمایه اخص» محقق را به منظور انجام تحقیقات در خورد نمایه ها اخص به صفحه پژوهش منتقل می سازد.
3. موضوع
موضوع، چکیده متن و اولین مرحله تهیه معجم موضوعی است که از متن مورد نظر استخراج می شود. با بهره گیری از قابلیت های کارآمد صفحه موضوع می توان تحقیقات مختلف را بر روی موضوعات استخراج شده از متون برنامه انجام داد.
این صفحه دارای دو قسمت اصلی است؛ در قسمت «موضوع»، موضوعات کتب برنامه بر مبنای نام آنها به ترتیب حروف الفبای عربی و یا براساس تعداد فیشهای هر موضوع فهرست شده اند. فیشهای موجود، طبق موضوع به پنج دسته: عادی، خطوط کلی، مطالب کلیدی، استنباطات و استطرادیات تقسیم شده است. برگه «فهرست منتخب» نیز امکان تهیه فهرستی از موضوعات با ویژگیهای مورد نظر را در اختیار کاربر می نهد. افزودنی است که ارائه گزینه های: کلیدواژه، نمایه، نشانی و متن در این صفحه باعث شده تا قابلیت پژوهش در موضوعات فعال فراهم آید.
اما در قسمت «کلمات موضوع»، فهرستی از کلمات تشکیل دهنده موضوعات فیشها قابل دستیابی می باشد. در حالت اوّلیه، این فهرست به ترتیب حروف الفبا مرتب گردیده و در آن، امکان چینش کلمات براساس تعداد موضوعهای هر کلمه وجود دارد. در این قسمت نیز گزینه های: کلیدواژه، نمایه، نشانی و متن امکان پژوهش بیشتر در واژه های فعال را برای کاربر فراهم ساخته است.
4. نشانی
در این صفحه، فهرستی از فیشهای تحقیقاتی به همراه شماره، عنوان، عناوین سرفصل و نشانی هر فیش قابل مشاهده است. ضمن اینکه فهرست نمایه ها و کلیدواژه های هر فیش به طور جداگانه در دسترس پژوهشگر قرار دارد.
قابلیت دیگری که در صفحه نشانی ارائه شده، انتقال به صفحه پژوهش و دستیابی به متن مربوط به فیش جاری است و علاوه بر اینکه می توان از امکاناتی چون: پاسخ بعدی، پاسخ قبلی و نمایش کتاب انتخابی بهره مند گردید.
همچنین، وجود گزینه های: کلیدواژه، نمایه، موضوع و متن امکان تحقیق در موارد فعال هر فهرست و یا مورد جاری را فراهم ساخته و کاربر را در ساماندهی مطلوب تر و گسترده تر در امر پژوهش یاری می رساند.
5. پژوهش
صفحه پژوهش، در واقع نقطه آغاز هر تحقیق است و در ابتدا شامل تمام کلیدواژه ها می باشد. این صفحه، جهت به سامان رساندن تحقیقات در بخشهای مختلف برنامه، در نظر گرفته شده است. از این رو، از جمله کاربردی ترین و مهم ترین قسمتهای برنامه به شمار می آید. در دیگر صفحه های اصلی، یعنی: کلیدواژه، نمایه، موضوع، نشانی، نمایش و جستجو گزینه های متعددی مانند: کلیدواژه، نمایه، نمایه اخص، موضوع، نشانی و متن گنجانده شده که از طریق آنها می توان به صفحه پژوهش منتقل شد و روند تحقیقات را در آنجا ادامه داد و به سامان رسانید.
به عنوان مثال، در صفحه کلیدواژه با انتخاب گزینه «نمایه» نمایه های مرتبط با کلیدواژه های فعال، و با انتخاب گزینه «موضوع» موضوعهای مربوط به کلیدواژه های فعال در صفحه پژوهش در فهرست قرار می گیرند.
ب- معجم لفظی
معجم لفظی برنامه نیز شامل قابلیتهای مختلفی است که کاربران را در امر بازیابی و پردازش اطلاعات مدد می رساند. امکانات معجم لفظی این لوح فشرده عبارت است از: نمایش، جستجو و فرهنگ نامه.
در صفحه نمایش، فهرستی از کتابهای موجود و در برنامه به همراه متن کتاب انتخابی در اختیار کاربر قرار دارد و می تواند از قابلیت گزینش عنوان کتاب، جلد و صفحه آن از راههای مختلف بهره مند شود. از قابلیتهای دیگر این صفحه، تطبیق فهرست با متن انتخابی است که مشاهده عنوان باب و فصل و متن پژوهشی را امکان پذیر می سازد. ضمن اینکه قابلیت بزرگ نمایی متن و فهرست، پژوهشگر را در استفاده هرچه بهتر از برنامه یاری می نماید.
به منظور انجام پژوهشهای تطبیقی و مقایسه مباحث مختلف با یکدیگر، امکان مطالعه هم زمان دو متن از یک کتاب و یا مطالب دو کتاب متفاوت، در برنامه پیش بینی شده است که از جمله ویژگیهای مهمّ این صفحه به شمار می رود.
امکانات متنوعی نیز جهت جستجو در الفاظ و عبارات به روشهای گوناگون، در این صفحه ارائه شده است. از ویژگی های کاربردی این بخش، جستجو در متن و یا جستجو در عناوین، فصلها و ابواب کتب است؛ هنگامی که «جستجو در متن» فعال باشد، فهرست کلمات متن کتاب به صورت الفبایی در دسترس قرار می گیرد و می توان به کاوش در متن کتاب ها پرداخت و چنانچه «جستجو در فهرست» فعال باشد، عملیات جستجو تنها در عناوین کتب انتخابی انجام می شود.
همچنین امکانات ویژه ای جهت فهرست سازی و انجام عملیات گوناگون در فهرست های ایجاد شده، در برنامه عرضه گردیده است. بهره گیری از علائم عمومی « ؟ » و « * » به منظور تهیه و تنظیم فهرستهای مورد نظر از دیگر توانمندیهای مفیدی است که در این قسمت قابل دستیابی می باشد.
علاوه بر این، به وسیله عملگرهای منطقی می توان به انجام جستجوهای مختلفی در کلمات و عبارات مبادرت ورزید. این عملگرها جهت افزایش توانمندی کاربران در پژوهشهای گوناگون تهیه شده تا هرچه سریع تر مطلب مورد نظر خود را به دست آورند.
«نمایش کتاب» از ویژگیهای دیگری است که پژوهشگر را به متن کتاب جاری منتقل می کند و در آنجا می تواند از امکان مراجعه به صفحات قبل و بعد و مجلدات دیگر هر کتاب نیز بهره مند شود. گفتنی است که پس از انجام جستجو، حاصل آن به صورت پاسخهای اجمالی و تفصیلی قابل مشاهده و دسترسی است.
سایر امکانات
به منظور ایجاد تسهیل در امر پژوهش، امکان محدود کردن دامنه تحقیق به دو صورت «کتابی» و «موضوعی» فراهم شده است. کاربر می تواند به طور هم زمان از هر دو دامنه استفاده نماید.
در قسمت دامنه کتابی، محدودسازی به دو شکل: فهرستی و صفحه ای وجود دارد، پژوهشگر قادر است با حذف کتاب یا کتب دلخواه و یا عناوینی از فهرست کتابها به محدود نمودن دامنه فهرستی بپردازد. پس از تعیین مشخصاتی چون: نام، شماره جلد کتاب جاری و صفحات مورد نظر، دامنه کتابی به صورت صفحه ای محدود می شود.
در قسمت دامنه موضوعی، می توان امر پژوهش را در مورد کلید واژه ها، نمایه ها و یا موصوعات به طور جداگانه محدود نمود. این دامنه، فقط مربوط به بخشهای موضوعی برنامه است. با انتخاب «دامنه کلیدواژه» فهرستی از کلید واژه های اصلی در دسترس قرار می گیرد که در دو گروه: اعلام و غیر اعلام جای داده شده اند.
در «دامنه نمایه»، فهرستی از نمایه های برنامه، و در «دامنه موضوعی» به موضوعات فیشهای برنامه ارائه می گردد.
ابزارهای پژوهشی متنوعی همچون: علامت گذاری در متن جهت علامت گذاشتن در جاهای مختلف متن به منظور مراجعات بعدی، نمایه بر متن برای قرار دادن نمایه یا عنوان خاص برای متن مورد مطالعه و مراجعه دوباره در صورت لزوم، رنگی کردن متن به منظور رنگی کردن متن مورد نظر و ایجاد زمینه های مختلف به رنگهای دلخواه و انتخاب عنوان برای هر رنگ و نیز انتقال متن انتخابی به دفترچه یادداشت، حاشیه نویسی جهت درج دیدگاهها و نکته های مهم کاربر و دستیابی آسان به آنها در صورت نیاز، همگی از قابلیت های کارآمد پژوهشی به شمار می روند که کاربر را در استفاده بهتر از برنامه یاری می رسانند.
یکی دیگر از امکانات پژوهشی این برنامه، دستیابی به گزینه «پژوهش فعّال» در بخش های مختلف برنامه است. در صورتی که کاربر هنگام ملاحظه متن، نیازمند مراجعه به قسمت های دیگر همچون: نمایش، جستجو، فرهنگ لغات و اصطلاحات باشد، می تواند از این قابلیت استفاده کند.
به منظور آشنایی کاربر با اصطلاحات فلسفی، فهرستی از فرهنگ اصطلاحات فلسفه به همراه شرح کوتاهی درباره هر یک از آنها، در این قسمت ارائه شده است. ضمن اینکه همزمان با نمایش شرح هر اصطلاح، نام مأخذی که شرح جاری در آن نقل شده نیز مشخص می گردد. شرح اصطلاحات فلسفی برنامه از هفت منبع معتبر گرفته شده که در آن، امکان محدود کردن دامنه مآخذ به یک یا چند کتاب وجود دارد.
همچنین در این برنامه، سه لغت نامه معتبر: العین، لسان العرب و مجمع البحرین جهت فهم معانی لغات دشوار گنجانده شده است. «فرهنگ لغات» دارای دو قسمت: «ریشه» و «مشتق» با کارآییهای متفاوت می باشد.
یکی دیگر از امکانات لوح فشرده، کتاب شناسی کتب موجود در برنامه و زندگی نامه مؤلفان است. در قسمت «کتاب شناسی» فهرست کتب برنامه به صورت الفبایی مرتب شده است که با گزینش هر عنوان کتاب، مطالبی چند درباره کتاب انتخابی دراختیار کاربر قرار خواهد گرفت.
در قسمت «زندگی نامه مؤلفان»، فهرست نام نویسندگان به صورت الفبایی ارائه شده که با انتخاب اسم هر مؤلف، افزون بر اینکه اساسی کتب وی که در برنامه موجود است، مشاهده می شود، نوشتاری نیز در مورد شرح حال او در معرض مطالعه قرار می گیرد.
امکانات جانبی دیگری نیز در این برنامه ارائه شده که مسیر پژوهش را به شکل مطلوبی برای کاربر سامان می بخشد، این قابلیت ها عبارت اند از:
انتقال متن به یادداشت، ذخیره سازی و ویرایش متن در قسمت یادداشت، چاپ مطالب دلخواه، راهنمای برنامه، 7 نوع صفحه کلید رایج، امکان تغییر قلم و ضبط تحقیقات شخصی.
گفتنی است که به منظور آشنایی بهتر کاربران با امکانات برنامه و نیز شیوه استفاده از قسمتهای مختلف آن، 12 درس آموزشی به شکل صوتی تصویری در بخش ضمایم گنجانده شده است.
نگاه دوم:
کاستی ها و بایسته های نرم افزار نور الحکمة3
اکبر راشدی نیا
اشاره
استفاده از رایانه نقش بسزایی در اطلاع رسانی میراث مکتوب ما دارد؛ اما چگونگی استفاده و ذخیره اطلاعات در آن، گونه های متفاوتی دارد که از بین همه آنها معجم موضوعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
معجم موضوعی یا فرهنگ واژگان عبارت است از مجموعه ای از اطلاعات؛ یعنی خلاصه متن کتب که آن را موضوع می گویند، مجموعه ای از نمایهها که از موضوعات استخراج می شوند؛ مجموعه ای از کلید واژه ها که به نمایه ها متصل هستند.
برای استفاده از معجم موضوعی کافی است محقق واژه ای را که در مورد آن اطلاعات می خواهد، وارد رایانه کند تا مجموعه از اطلاعات را به صورت منظم در دو یا سه مرحله مشاهده نماید؛ مثلا اگر الغزالی واژه کلیدی، یک محقق باشد، با تقه پیاپی بر کلیدواژه الغزالی به نمایه هایی از قبیل: آراء الغزالی، الأخرویات عند الغزالی و الدفاع عن الغزالی دست می یابد که با انتخاب هر نمایه می تواند به موضوعات آن نمایه منتقل شود و از طریق موضوع هم می تواند به متون مورد نظر خود دست یابد.
«نور الحکمة 3» برای عرضه اطلاعات کتب فلسفه و منطق و کلام از این شیوه که شیوه ای بی بدیل در عرضه اطلاعات می باشد استفاده نموده است و محققانی که در تهیه این مجموعه نقش داشتند، زحمات فراوانی را متحمل شده اند، ولی با همه اینها مشکلاتی در این برنامه وجود دارد که قابل چشم پوشی نیستند. در این مقاله تنها به بیان چند مورد از آنها اکتفا می کنیم. امید است که برای تهیه کنندگان این نرم افزار مفید باشد.
اشکالات ظاهری
1. بخش جانبی برنامه
این بخش که عبارت است از چند کتاب فلسفی، منطقی و کلامی، هیچ گونه هماهنگی ندارد و مثلاً سه کتاب فلسفی فارسی می توانستند یکجا و به نام موسوعه فلسفی فارسی، و هشت کتاب منطقی با هماهنگی لازم و با عنوان موسوعه منطقی عربی آورده شوند چرا که این مجموعه ها دارای موضوع و لغت واحدی هستند و ارائه آنها به صورت مستقل و بدون هماهنگی بین واژه ها و نمایه ها موجب تضییع وقت محقق و بروز مشکلات فراوان در تحقیق مطالب منطقی خواهد شد.
2. عدم پیروی از ساختار واحد:
در این برنامه همه کتب لغت، موضوعات، نمایه ها و واژه ها تابع لغت خود کتاب است، به جز در «اساس الاقتباس». با اینکه کتاب به زبان فارسی نگارش یافته است؛ اما موضوعات، نمایه ها و واژه های آن به زبان عربی است.
تعلیقات کتاب اسفار با تقه بر روی علامت « » در پنجره ای مستقل به نمایش در می آید و با اینکه تعلیقات کتاب اسفار از اهمیت زیادی برخوردار است، اما هیچ یک از امکانات صفحه نمایش همچون: علامت گذاری، نمایه زنی و حاشیه نویسی در این پنجره وجود ندارد و حتی قابلیت انتقال به صفحه یادداشت و ذخیره کردن نیز در دسترس قرار ندارد.
در کتاب منظومه، تعلیقات در زیر صفحه آمده است و همه امکانات صفحه نمایش در آنها قابل اجرا بوده و حتی قابلیت جستجوی الفاظ را هم داراست. همچنین در کتاب الشواهد الربوبیة با اینکه تعلیقات در آخر کتاب هستند، اما با فشردن شماره تعلیقه محقق به تعلیقه مورد نظر منتقل شده و می تواند از همه امکانات صفحه نمایش استفاده کند. فرق این دو کتاب در این است که در کتاب شرح منظومه محقق نمی تواند تنها در متن کتاب جستجو کند؛ بلکه الزاما جستجو از محیط تعلیقات صورت می گیرد. اما در کتاب الشواهد الربوبیة محقق با تحدید دامنه صفحه ای به صفحات متن کتاب می تواند تنها موضوع مورد نظر خود را در متن جستجو کند و یا بالعکس.
با نهایت تأسف باید گفت که در کتاب شرح الاشارات هیچ یک از تعلیقات قطب الدین شیرازی که در ذیل کتاب وجود دارد، نمایش داده نمی شود.
3. کارشناسانه نبودن انتخاب کتب
برای موسوعه فلسفی ابتدا باید کتبی را که لازم است در برنامه آورده شود، کارشناسی شده و اولویت آنها مشخص گردد و آنگاه به ترتیب اولویت کتب در برنامه گنجانده شوند؛ مثلا برای موسوعه فلسفی کتبی مانند الشفاء، الاشارات، شرح الاشارات، الاسفار الاربعه، شرح المنظومة، حکمة الاشراق و شرح حکمة الاشراق از اولویت اوّل برخوردارند؛ ولی در برنامه نورالحکمة از حکمت اشراق هیچ کتابی وجود ندارد و از فلسفه مشایی تنها به کتاب الشفاء و شرح الاشارات اکتفاء شده است و بیشترین کتاب از ملاصدرا و حکمت متعالیة می باشد. یا اینکه در کتب صدرالمتألهین هم اولویت ها مراعات نشده است و کتبی همچون اسرار الآیات و المشاعر آورده شده، ولی کتبی همچون مفاتیح الغیب که به اذعان بزرگان یکی از بهترین کتب صدراء محسوب می شود، در برنامه نیامده است.(1)
اشکالات محتوایی
یکی از اساسی ترین اشکالاتی که این مجموعه دارد، این است که متنهای کاملاً مشابه، کلیدواژه و نمایه های مشابه ندارند. برای اینکه مطلب بهتر مشخص شود، به مثال های ذیل توجه شود:
1. از متن «قال بعض العلماء: کل من شاهد بنور البصیرة باطنه فی الدنیا لرآه مشحونا بأنواع المؤذیات....» (الاسفار، ج 9 / ص 220)، واژه ها و نمایه ها و موضوعات زیر استخراج شده است:
تک واژه ها:
«احیاء العلوم، الآراء، الاحتجاب، البرزخ، البرزخی، التجسم، الثواب، الصورة، العذاب، العمل، الغزالی، القبر، الکتب، المعنی، الملکة، النفس».
نمایه ها: «آراء الغزالی، احتجاب البرزخ، الصور البرزخیة، تجسم الأعمال، ثواب القبر، صورة المعانی، عذاب القبر، کتاب احیاء العلوم، ملکات النفس».
موضوعات: اشارة الی أن لکل معنی صورة یناسبها، إشارة الی عذاب القبر و ثوابها فی کلام بعض العلماء، کون الملکات النفسانیة فی الدنیا هی الصور البرزخیة، وجود الصور البرزخیة بالفعل و احتجاب أکثر الناس عنها.
و از متن «قال بعض أصحاب القلوب کل من شاهد بنور البصیرة باطنه فی الدنیا لرآه مشحونا بأنواع المؤذیات...» (العرشیة، 260) که مشابه متن سابق است، واژه ها و نمایه ها و موضوعات زیر استخراج شده است:
تک واژه ها: «الاراء، الأثر، الأقوال، الإیمان، التجسم، الحشر، الخلاص، الدنیا، الرحمة، الرذیلة، الشهود، الصالح، العمل، الغزالی، الملکة، الموت، الواجب».
نمایه ها:
«آثار الایمان، آراء الغزالی، الحشر حسب الملکات، الرذائل بعد الموت، الرذائل فی الدنیا، العمل الصالح، النجاة من الرذائل، تجسم الرذائل، رحمة الله، شهود الرذائل، کلام الغزالی»
موضوعات: تشکل الناس بصور السبع و البهائم و غیرها فی الآخرة لتحقق ملکاتها فی نفوسهم و عدم النجاة منها إلا بالرحمة الإلهیة لأجل الإیمان و العمل الصالح، رؤیة الناس الرذائل النفسانیة من الشهوة و... عند انکشاف الغطاء بالموت و تمثلهم بصورها و أشکالها المحسوسة المطابقة لمعانیها، کلام بعض أصحاب القلوب حول الرذائل النفسانیة و عدم مشاهدتها أکثر الناس للحجب و تمثلها بعد الموت و عدم النجاة منها إلا بالرحمة الإلهیة.
از بررسی اطلاعات بالا آمار زیر به دست می آید که از مجموع 37 واژه، 10 واژه مشترک و 27 مورد مختلف هستند و از مجموع 20 نمایه، تنها دو نمایه مشترک و بقیه مختلف هستند و از مجموع 7 موضوع هیچ مورد مشترکی وجود ندارد. در نمودار «1» درصد واژه ها و نمایه ها و موضوعات مشابه بیان شده است.
2. همچنین دو متن: «قاعدة فی أحوال تعرض یوم القیامة إذا ظهر نور الأنوار و انکشف جلال وجه الله القیوم و غلب...» (اسرار الآیات، 199). و «فصل (23) فی أحوال تعرض یوم القیامة إذا ظهر نورالأنوار و انکشف عند ارتفاع الحجب جلال وجه الله القیوم و غلب...» (الأسفار، ج 9 / ص 306).
با اینکه این دو متن تفاوتهایی جزئی دارند، اما واژه ها و نمایه ها و موضوعات خیلی با هم متفاوت هستند. این دو متن، 267 واژه دارد که تنها 46 مورد آنها مشترکاند و 288 نمایه دارند که فقط 21 مورد مشترک است و 137 موضوع دارند که هیچ کدام از آنها مشترک نیستند. به نمودار «2» توجه شود.
3. همچنین متن: «کشف مقال لدفع إشکال: أن أعضل شبه الجاحدین للمعاد الجسمانی و أعظم إشکالات المنکرین للجنة و النار المحکوم بثبوتهما و تحققهما فی الشریعة الحقة التی أتی بها أهل النبوة والحکمة المؤسسة علی الأصول و المبانی المحکمة المهمة هو طلب المکان لهما و التزام کونهما فی جهة من الجهات الامتدادیة الوضعیة و فی زمان من الأزمنة المتصرمة...» (الاسفار، ج 9 / ص 202)
و عبارت «کشف مقال لدفع إعضال: ان أعضل شبه الجاحدین للمعاد الجسمانی وأعظم إشکالات المنکرین للجنة و النار المحکوم بثبوتهما و تحققهما فی الشریعة الناموسیة و الحکمة القدوسیة هو طلب المکان لهما و استلزام کونهما فی جهة من الجهات الامتدادیة الجرمیة و فی زمان من الأزمنة المتصرمة...» (المبدأ و المعاد، ص 444)
در مجموع، 125 واژه وجود دارد که تنها 14 واژه مشترکاند و 143 نمایه وجود دارد که 8 نمایه مشابه اند و 67 موضوع دارد که هیچ نمونه مشابهی در میان آنها وجود ندارد. به نمودار «3» دقت شود.
آنچه از سه مثال بالا می توان نتیجه گرفت این است که استفاده از جستجوی الفاظ در مواردی که متن کتب مشابه هستند، سریع تر ما را به جواب خواهد رساند و جواب حاصله دقیق تر از جوابی خواهد بود که معجم موضوعی ما را به آن رهنمون می کند.
راهکارها
به منظور اصلاح این گونه اشکالات راهکارهای ذیل پیشنهاد می شود:
الف تطبیق کتب و انتخاب موضوعات و نمایه های مشابه برای متون مشابه
بیشتر کتب برنامه دارای متون مشابهی هستند؛ چرا که اگر ما تنها متشابهات کتب صدرالمتألهین را که حدودا 70% حجم برنامه را به خود اختصاص داده است در نظر بگیریم با اینکه کتب دیگران هم درصد قابل توجهی از متون متشابه را دارا هستند بیشتر از 50% مطالب آن تکراری خواهد بود؛ زیرا تنها کتاب اسفار بیشتر از 50% مطالب دیگر کتب ملاصدرا را دارا است. پس به راحتی می توان حدس زد که چه مقدار از زمانی که در این برنامه صرف استخراج موضوعات و نمایه ها و واژه ها از تک تک کتب و هماهنگی آنها شده، بی مورد بوده است و اگر قبل از شروع به استخراج موضوعات، متون مشابه مشخص می شدند، این برنامه در زمانی خیلی کمتر از زمان صرف شده و با ضریب دقت بالاتری می توانست عرضه شود؛ بلکه اگر کتب عرضه شده در نور الحکمة2 ملاک قرار می گرفت و کتب جدید ابتدا با آنها مطابقت داده می شد، هم در زمان صرفه جویی می شد و هم موضوعات و نمایه ها و واژه هایی دقیق تر از موارد فعلی عرضه می شد و از سوی دیگر، اشکالات کتب نور الحکمه2 نیز برطرف می شد.
ب استفاده از نمایه های همارا به خصوص پیش همارا
در برنامه حاضر، به طور دقیق معلوم نیست که اطلاعات با استفاده از چه نوع نمایه ای ذخیره شده است. آنچه که مشخص است این است که از نمایه گردان یا آزاد برای ذخیره اطلاعات استفاده نشده است؛ چون اصطلاحات و الفاظ استفاده شده در متن کتب مراعات نشده است و بیشتر آنها تغییر یافته اند. از سوی دیگر، اصول و قواعد نمایه سازی همارا نیز در آنها مراعات نشده است؛ چرا که نمایه سازی همارا، روشی در نمایه سازی مدارک است که در آن هنگام بازیابی، از ترکیب و همارایی اصطلاحات از پیش تخصیص یافته استفاده می شود. اساس نظام نمایه سازی همارا بر پایه تشخیص و تعیین مفاهیم و محتوای هر کتاب با چکیده آن بر اساس این اصطلاحات تحلیل می شدند. از این رو در نمایه «همارا» یکی از ضرورت ها تهیه تزاروس(2) یا اصطلاح نامه است. اصطلاح نامه یک فهرست مستند و پویا از مصطلاحات علمی خاص است که بر اصطلاحات نمایه سازی نظارت مستمر دارد و در استفاده از اصطلاحات موجود در سراسر نظام به نمایه ساز اطمینان می بخشد. وجود اصطلاح نامه از یک سو به نمایه ساز کمک می کند و اصطلاحاتی را که برای نمایه های یک متن لازم است به ذهن او متبادر می سازد و به کار او سرعت می بخشد و از سوی دیگر، به پژوهشگر کمک می کند تا از اصطلاحاتی که توسط نمایه ساز در تجزیه و تحلیل متن به کار گرفته شده است، اطلاع پیدا کند. در تجزیه و تحلیل متون تخصصی وجود اصطلاح نامه از ضرورتهاست. اگر در مثال 1 توجه شود نمایه های استخراج شده از دو متن مشابه چنین است:
نمایه های متن اوّل: «آراء الغزالی، الحشر حسب الملکات، الرذائل بعد الموت، الرذائل فی الدنیا، العمل الصالح، النجاة من الرذائل، تجسم الرذائل، رحمة اللّه، شهود الرذائل، کلام الغزالی».
در نمایه های متن دوم به جای «الصور البرزخیة، تجسم الأعمال، عذاب القبر» از نمایه ها «الحشر حسب الملکات الرذائل بعد الموت، تجسم الرذائل، شهود الرذائل» استفاده شده است؛ بلکه حتی در موضوعات مشابه نیز چنین اتفاقی افتاده است؛ مثلاً در مقابل موضوع «عجز الفلاسفه عن إثبات المعاد...»، نمایه «التشنیع علی الحکماء» خورده است و در برابر موضوع «عجز الشیخ و الفارابی عن اثبات النشاة الأخرویة...»، نمایه «الإیراد علی الفارابی خورده است و برای شیخ نمایه ای ثبت نشده است. و همچنین در مقابل موضوع «عجز الشیخ و اتباعه من اثبات حدوث الأجسام...» نه نمایه «عجز الشیخ الرئیس» و نه «الإیراد علی...» و نه «التشنیع علی...» ثبت شده است. پس گاهی چند موضوع که محتوای همه عجز مثلاً شیخ یا فلاسفه است، نمایه التشنیع و گاه نمایه الإیراد و گاهی نمایه عجز... و گاهی هم هیچ نمایه ای برای نشان دادن این عجز ثبت نشده است. اما اگر اصطلاحات مشخص می شدند و نمایه ساز تعریف درستی از آنها داشت، چنین اتفاقی نمی افتاد.
ضمن اینکه بعضی از اصطلاحات مورد استفاده در متون توسط نمایه ساز تغییر یافته است، به گونه ای که پژوهشگر به راحتی نمی تواند به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابد؛ مثلاً: الانسان الکامل مثل الانسان الحقیقی و الانسان... باید در فهرست نمایه ها باشد؛ ولی این نمایه به واژه الکاملون تبدیل شده است و در فهرست تک واژه ها آمده است و الصور الجوهریة و الصورة الجوهریة گرچه 53 مورد در متن کتب هست، ولی در نمایه ها هیچ موردی ثبت نشده است که ظاهراً تبدیل شده است؛ ولی پژوهشگر نمی داند که این نمایه به چه نمایه یا واژه ای مبدل گشته است از این رو، کار با چنین مجموعه ای برای محقق سخت خواهد بود.
ج طبقه بندی اطلاعات
از اشکالاتی که در این برنامه وجود دارد، آشفتگی اطلاعات و طقبه بندی نشدن آنهاست. معجم موضوعی گرچه مقتضی طبقه بندی اطلاعات نیست، اما این امکان هست که با برنامه ریزی صحیح اطلاعات موجود در معجم را طبقه بندی کرد؛ به عنوان نمونه، هنگام استخراج موضوعات، موضوع بردار می توانست موضوعات را با علائم مناسب، به گروه های: اعم، عام، خاص تقسیم کند و همچنین هنگام نمایه سازی، نمایه ساز می توانست نمایه ها را طبقه بندی کند و نمایه اصلی و یا نمایه های اصلی موضوع از نمایه های غیر اصلی جدا شود. در موسوعه حاضر گرچه موضوعات به موضوعات: عادی، خطوط کلی، مطالب کلیدی، استنباطیات و استطرادیات تقسیم شده اند، ولی ذیل مطالب کلیدی هیچ موضوعی وجود ندارد و استنباطیات و استطرادیات هیچ نقشی در طبقه بندی موضوعات ندارند، هرچند خود استطرادیات هم بدرستی جدا نشده است. پس تمام موضوعات فقط به دو بخش خطوط کلی و عادی طبقهبندی شده است.
خطوط کلی عبارت است از روح کلی مطالب یک فصل که در یک موضوع خلاصه شده است. جدا کردن مطالب کلیدی، بیش از خطوط کلی می توانست برای پژوهشگر مفید باشد؛ چرا که او برای مشاهده خلاصه فصول و جستجو در آنها می تواند از فهرست برنامه که فهرست کاملی از محتویات کتاب است نیز استفاده بکند؛ اما مطالب کلیدی که در واقع خلاصه کل کتاب هستند، از هیچ طریقی به جز از طریق جدا کردن آنها در موضوعات قابل مشاهده نیستند.
پانوشت ها:
1. استاد سید جلال الدین آشتیانی می فرمایند: مفاتیح را صدرالمتألهین در موقعی که مبانی خویش را کاملاً محکم نموده بوده، نوشته است. لذا مفاتیح الغیب مورد توجه اهل ذوق قرار گرفته و این کتاب را اهل فن بر بسیاری از کتب دیگر صدرالدین ترجیح می دهد. (مقدمه کتاب المظاهر الالهیة).
2. thesaurus.
