6 . اصل روانشناسی تبلیغی
یکی از اصول شیوه تبلیغی قرآن، کاربرد اصول روانشناسی است . گرچه اصول روانشناسی در تبلیغ به صورت کلاسیک و مدون از ابتکارات علم و دانش روزگار معاصر است، اما اصول فطری آن هیچگاه جدای از انسان ها نبوده است و اگر به آیات قرآن بنگریم به این نتیجه می رسیم که قرآن در امر تبلیغ به اصول روانشناسی فردی و اجتماعی عنایت کامل داشته است (1) .
در روانشناسی تبلیغی قرآن روش هایی به کار رفته است که در ذیل به برخی از آنها در فراخور این نوشتار اشاره می شود:
1 . شیوه ی تحریک عواطف و احساسات:
خداوند متعال از این روش برای تربیت انسان استفاده می کند و نمونه های فراوانی از آن در قرآن دیده می شود:
1 . برای دور نمودن مردم از غیبت کردن، آن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه می کند و بدینوسیله عواطف و احساسات را تحریک می کند:
«... ایحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتا . .» (2) .
«آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد ...» ؟!
2 . حضرت ابراهیم علیه السلام عموی خود «آزر» را با لفظ «یا ابت » ، «ای پدرم » خطاب می کند تا شاید از این راه دلش نرم شده و عاطفه اش برانگیخته گردد و به راه راست هدایت شود (3) .
3 . قرآن برای ترساندن مردم از تقسیم ناعادلانه ارث، عواطف پدری را تحریک می کند و فرزندان یتیمشان را در برابر چشمانشان مجسم می سازد:
«و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم . .» (4) .
«کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود به یادگار بگذارند، از آینده آنان می ترسند ...» .
لازم است بدانیم که از آنجا که سیاست تبلیغی قرآن براساس واقع نگری و حقیقت گرایی و به تعبیر خود قرآن «بلاغ مبین » است، از به کارگیری ابزارهای تبلیغاتی ناروا و غیر اخلاقی نظیر شایعه پراکنی، تشنج آفرینی، نیرنگ و فریب و ... خودداری نموده است و فقط به تبلیغات انحرافی و بکارگیری ترفندها و سوژه های گمراه کننده اشاره نموده و ماهیت آنها را برملا کرده و خطر آنها را خاطرنشان ساخته و راه مقابله با آن را نشان داده است (5) .
2 . روش اسوه سازی - الگویی
یکی از روش های تبلیغی که از نظر روانی می تواند تاثیر زیادی داشته باشد، روش اسوه سازی و معرفی الگوی خوب و بد است . در این روش، مبلغ می تواند واقعیت را عینیت بخشد .
این روش در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است . مثلا گاهی صریحا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان بهترین الگوها معرفی می کند:
«لقد کانت لکم فی رسول الله اسوة حسنة لمن کان یرجو الله و الیوم الآخر . .» (6) .
«برای شما در زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله سرمشق نیکویی می باشد . برای آنها که امید به بهشت خدا و روز قیامت دارند» .
«قد کانت لکم اسوة حسنة فی ابراهیم و الذین معه » (7) .
«برای شما مؤمنان، ابراهیم علیه السلام و یارانش الگوی خوبی هستند» .
و گاهی نیز بدون چنین تصریحی، اسوه ها را معرفی می کند:
«و ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الضر و انت ارحم الراحمین » (8) .
«و یاد کن حال ایوب را وقتی که دعا کرد که ای پروردگار! مرا بیماری سخت رسیده و تو از همه مهربان تری » .
در آیه فوق، نحوه سخن گفتن حضرت ایوب علیه السلام با خداوند بیان شده است که پس از ذکر بیماری خود به گفتن «و انت ارحم الراحمین » اکتفا می کند و تقاضای خود را آمرانه از خدا نمی خواهد . این یک اسوه حسنه است که خداوند آن را در معرض دید و آگاهی قرار می دهد .
نمونه دیگر آن را، حضرت یونس علیه السلام معرفی می کند که از خداوند درخواستی داشته که به سبب حیا و ادب آن را به زبان نمی آورد (9) .
«... سبحانک انی کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجیناه من الغم ...» (10) .
3 . روش تشویق
تشویق از اموری است که در تربیت و تبلیغ افراد از نظر علم روانشناسی تاثیر زیادی دارد و قرآن هم در شیوه تبلیغی اش از این روش استفاده نموده است از جمله:
با یکسان ندانستن عالم و غیر عالم، دانشمندان را تشویق می کند:
«هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون » (11) .
«آیا دانایان با کسانی که نمی دانند، برابرند؟» .
و گاهی قرآن تشویق های مضاعف می کند، مثلا به هدایت یافتگان وعده می دهد که بر هدایتشان بیفزاید و بدین صورت آنان را به تقوای بیشتر تشویق می کند:
«و یزید الله الذین اهتدوا . .» (12) .
«خداوند بر هدایت هدایت یافتگان می افزاید» .
پی نوشت:
1) رهبر، محمد تقی، پژوهشی در تبلیغ، ص 466 .
2) حجرات: 12 .
3) مریم: 42 .
4) نساء: 9 .
5) ر . ک: رهبر، محمدتقی، پژوهشی در تبلیغ، ص 275 .
6) مائده: 90 .
7) ممتحنه: 4 .
8) انبیا: 83 .
9) طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج 14، ص ذیل آیه 88 از سوره انبیا .
10) انبیاء: 88 .
11) زمر: 9 .
12) مریم: 76 .