ویژگی های جغرافیایی و مختصات فرهنگی خاورمیانه
گرچه خاورمیانه کانون پیدایش سه کیش بزرگ اسلام، مسیحیت و یهود بوده است، اما فرهنگ مردم در خاورمیانه بر معتقدات اسلام بنیان نهاده شده است .
موقعیت منحصربفرد جغرافیایی، خاورمیانه، را به منطقه ای استراتژیک تبدیل کرده است زیرا این قلمرو در مرکز سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته و کوتاهترین راه های هوایی و آبی اروپا و آسیا از این منطقه عبور می کنند .
× در قرن نوزدهم، منافع تجاری و اهمیت سیاسی منطقه، دست به دست هم دادند تا قدرت های مادی اروپایی به امید اقامت نامحدود، استعمارگری و استیلای خود را بر سرزمین های خاورمیانه تحکیم بخشند .
اصطلاح خاورمیانه (Middleast) نخستین بار در سال 1902 میلادی توسط «ا . ت . ماهان » متخصص تاریخ دریایی در بحثی پیرامون استراتژی دریایی بریتانیا در ارتباط با فعالیت های روسیه در ایران و پروژه احداث راه آهن بغداد توسط آلمانی ها، به کار گرفته شد، و به تدریج رسمیت یافت (1) .
گرچه امروزه به طور معمول منظور از خاورمیانه منطقه ای است که از نظر وسعت به مراتب وسیع تر از آنچه «ماهان » در نظر داشت، ولی آثار استراتژیک این اصطلاح باقی مانده است .
خاورمیانه شامل کشورهای ایران، افغانستان، ترکیه و کشورهایی است که در شبه جزیره عربستان و شمال آن و دره نیل واقع شده اند .
این منطقه با حدود دوازده میلیون کیلومتر مربع مساحت (10% وسعت زمین) 300 میلیون نفر سکنه دارد که معادل 5% سکنه جهان را تشکیل می دهد و بر حسب جاذبه های جغرافیایی و آب و هوایی در منطقه پراکنده شده اند و این ویژگی نه تنها در مقایسه دو واحد سیاسی (دو کشور) قابل مشاهده است، بلکه در هریک از سرزمین ها به چشم می خورد . خاورمیانه گرچه از نظر قلمرو جغرافیایی و مشخصات فرهنگی، منطقه ای محدود شده و کاملا بسته نیست، ولی به لحاظ محیط فیزیکی و الگوهای اجتماعی و انسانی هویت مختص خود را دارد که می توان در محورهای ذیل قلمبند کرد:
1 . در میان تمام خصوصیات مشترک، اساسی ترین جنبه یگانگی خاورمیانه اقلیم آن است، در مقیاسی وسیع، این منطقه به داشتن تابستان های گرم و خشک و زمستان های نسبتا کوتاه و حداکثر ریزش های جوی در فصل بهار مشخص شده است . در واقع کشورهای خاورمیانه حدودا بین عرض های 20 و 40 شمالی در یک منطقه انتقالی بین آب و هوای استوایی و عرض متوسط قرار گرفته اند .
2 . گرچه ترکیب نژادی سکنه خاورمیانه بسیار پیچیده و متنوع می باشد اما در اینجا شش نژاد گوناگون در کنار هم زیست می کنند . عرب، ایرانی، افغانی، ترک، افریقایی و کرد .
3 . در خاورمیانه می توان ناظر مناطقی بود که از نظر زندگی شهری و توسعه اقتصادی و اجتماعی با شهرهای اروپائی قابل مقایسه باشند، در عین حال طوایفی از کوچ نشینان با شیوه های معیشتی سنتی نیز در بخش هایی از آن دیده می شود .
4 . گرچه این منطقه مرکز پیدایش سه دین بزرگ اسلام، مسیحیت و یهود می باشد، اما فرهنگ مردم در خاورمیانه بر معتقدات اسلام بنیان نهاده شده و زبان عربی که زبان قرآن و عبادت مسلمین می باشد، در آن رواج بیشتری دارد و اعتقادات اسلامی با زندگی روزمره مردم آمیختگی آشکاری دارد .
در واقع خاورمیانه مرکزیت دنیای اسلام است و مقدس ترین اماکن اسلامی، عالی ترین مکان های عبادی و آموزشی و مواریث ارزشمند فرهنگی اسلام در این ناحیه واقع شده و قبله گاه عالم اسلام در آن قرار دارد . هر ساله میلیون ها مسلمان از اطراف و اکناف جهان در صفوف فشرده و برای آرمانی واحد به زیارت کعبه واقع در ناحیه حجاز عربستان می شتابند و در حرمین شریفین (مکه و مدینه) اجتماع میلیونی آنها عظمت و شکوه اسلام و اتحاد مسلمانان را جلوه گر می شود (2) .
5 . موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی، خاورمیانه را به منطقه ای استراتژیکی تبدیل کرده است زیرا این قلمرو در مرکز سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته و کوتاه ترین راه های هوایی و آبی اروپا به آسیا از این منطقه عبور می کند . اهمیت حساس خاورمیانه به لحاظ مشخصات راهبردی ناشی از خطوط ساحلی منحنی و طویلی است که توسط دریای سیاه، دریای مدیترانه و اقیانوس هند پدید آمده است . از این رو خاورمیانه بیش از نقاط دیگر آسیا و افریقا در معرض رخنه نیروهای دریایی است .
وجود رودهای پرآب (همچون دجله، فرات و نیل)، دریاچه ها، خلیج فارس و تنگه های هرمز، بسفر و داردانیل بر همیت سوق الجیشی این منطقه می افزاید . افتتاح کانال سوئز در سال 1869م باعث اتصال اقیانوس های اطلس و هند از طریق دریای مدیترانه و بحر احمر گردید، در نتیجه ادراک حسی جهان از مسافت به شدت تغییر یافت و خاورمیانه از نظر قدرت های دریایی اهمیت ژئوپولوتیک زیادی به دست آورد، همین ویژگی ها خاورمیانه را در گذر تاریخ خصوصا در دهه های اخیر به صورت صحنه کشمکش های عدیده دریایی و نظامی درآورده است (3) .
6 . نخستین تمدن ها در هزاره پنجم و چهارم قبل از میلاد در خاورمیانه پدید آمد، این تمدن ها ظاهرا محصول تشکیلات پیچیده ای بودند که به منظور بهره برداری از جلگه های رسوبی بالقوه حاصلخیز ولی خشک بین النهرین به وجود آمده بودند، ظهور شهرها، اختراع خط و پیدایش اولین دولت ها ارمغان این تمدن بود .
7 . در خاورمیانه و شمال افریقا امپراتوری های پی درپی به وجود آمده اند، این قدرت ها هنگامی ظهور می کردند که تمرکز خبرگی نظامی، نیروی انسانی، منابع و امکانات در دست مردمانی پرانرژی و مقاوم قرار می گرفت . امپراتوری ها با تحت انقیاد درآوردن واحدهای سیاسی از طریق لشگرکشی، یا تهدید به تهاجم و نیز تفوق قدرت و امکانات، قلمرو حکمرانی خود را گسترش می دادند . اما ویژگی منحصربفرد خاورمیانه این است که امپراتوری های پی درپی در آن به وجود آمده اند . بخشی از توجیه این پدیده را باید در مشخصات جغرافیایی منطقه از قبیل ناهمواری و شرایط آب و هوایی یافت زیرا این ویژگی ها به گونه ای نیست که در مقابل حرکت اقوام و قوای مهاجم چه از طریق خشکی و چه از راه دریا موانع جدی ایجاد کند، همچنین در خاورمیانه نمی توان هیچ منطقه ای را به طور منفرد یافت که به دلیل سکنه زیاد و تمرکز بیش از حد منابع، قدرت سیاسی را منحصر به خود کند . مبنای امپراتوری های اولیه، مصر، بابل و آشور را کشت و زرع دره نیل و بین النهرین تشکیل می داد . هرچند این مناطق حاصلخیز دارای دوران طولانی تفوق سیاسی بودند، ولی امپراتوری های بزرگ دیگر مثل پارس در محیطهای کاملا متضاد و در مکان های مختلف ظهور کرده اند، می توان گفت هر گوشه ای از خاورمیانه یک گذشته پرافتخار قدرت سیاسی را تجربه کرده، ضمن آن که کلیه بخش های خاورمیانه سلطه خارجی را هم تحمل کرده اند . عامل دیگر که در پیدایش امپراتوری های خاورمیانه دخالت داشته، به دلیل قدرت دریایی در مدیترانه است (4) .
8 . گرچه رقابت امپریالیستی اروپائی ها طی قرن نوزدهم میلادی جهانشمول بود، ولی در خاورمیانه و شمال افریقا شدت افزونتری داشت زیرا نه تنها نواحی آن به سهولت در دسترس بودند، بلکه امتیازات استراتژیکی و اقتصادی قابل ملاحظه ای داشتند . این مشخصات و جاذبه ها دست اندازی دولت های اروپایی را به کشورهای خاورمیانه به وجود آورد و آنان قلمروهای مستعمراتی خود را در این ناحیه تاسیس کردند .
الجزایر به عنوان بخشی از متروپلیتن فرانسه اداره می شد و لیبی به عنوان ساحل چهارم ایتالیا محسوب می گردید . بریتانیا و فرانسه تحت تسلط ملاحظات ژنو، استراتژیک سخت علاقه مند به حفظ راه های خود به هندوستان بودند . روسیه به تنگه های ترکیه چشم دوخت و برای دستیابی به خلیج فارس تلاش می کرد . منافع تجاری و اهمیت سیاسی منطقه دست به دست هم دادند تا قدرت های اروپایی به امید اقامت نامحدود استعمارگری و استیلای خود را بر سرزمین های خاورمیانه تحکیم بخشند . آنان توانستند مرزهای دلخواه خود را بر خاورمیانه به طور یکجانبه تحمیل کنند . بدون این که شرایط جغرافیایی، فرهنگی و ویژگی های انسانی را در نظر بگیرند . زیرا این مرزها هیچ رابطه ای با خصوصیات فیزیکی و فرهنگی منطقه نداشت و موجب پیدایش اختلافات کشورهای همسایه، منازعات مرزی، کشمکش های ناحیه ای و عدم ثبات سیاسی کشورهای خاورمیانه حتی پس از استقلال گردید و هنوز آثار شوم این مرزبندی تحمیلی به وضوح قابل مشاهده است، این قدرت های استکباری برای آن که ضریب امنیت ملی و وفاق و اتحاد مسلمانان خاورمیانه را کاهش دهند و منطقه را متشنج و آغشته به التهاب های سیاسی جلوه دهند و پیوستگی آنان را به قداست های دینی کم کنند، با تلاشهای تبلیغی تهاجم فرهنگی و حرکت های سیاسی، ضمن کوشش برای تجزیه امپراتوری عثمانی پدیده ای به نام ناسیونالیسم یا ملی گرایی را مطرح ساختند تا هر قومی برای تحکیم ملیت خود با اقوام دیگر اصطکاک پیدا کند و این روند آشفتگی های منطقه ای را تشدید نماید و نیز حضور مذهب و نمادهای دینی در عرصه های اجتماعی و فرهنگی کم رنگ شود .
ظهور ناسیونالیسم، ترکی و عربی از این رهگذر می باشد . کوشش دیگر بیگانگان بر این بود که کشورهای خاورمیانه اگرچه به استقلال ظاهری دست یافتند، اما رژیم هایی بر آنان حاکم گردید که حالت سرسپردگی و وابستگی خود را به اجانب حفظ کردند و برای تامین منافع آنها و تحکیم پایه های قدرت پوشالی خود به استبداد، خودکامگی، فاصله گرفتن از باورها و ارزشها و فشارهای سیاسی و سرکوبی های خونین روی آوردند و استمرار این وضع خیزش ها و نهضت هایی را در خاورمیانه پدید آورد که براساس معتقدات اسلامی و به منظور رهایی کشورها از یوغ استبداد و فشارهای سیاسی بیگانگان مبارزات خود را ترتیب دادند .
9 . میراث شوم استعمار در خاورمیانه و تاثیرپذیری کشورهای این ناحیه از تجاوز استعماری غرب عوارض منفی زیان باری را به دنبال داشت، استحاله فرهنگ سنتی، شکاف طبقاتی و تغییر ساختار اجتماعی به نفع اجانب، تحمیل نهادها و سنت هایی که با باورها و اعتقادات مردم مغایرت داشت، از طریق تبلیغات، تاسیس نهادهای آموزشی، اداری و سیاسی و گسترش زبان انگلیسی و فرانسوی، تحریک اقلیت های مذهبی و قومی برای خدشه دار ساختن هویت مذهبی و به تاخیر انداختن اتحاد مسلمانان، القای احساس تهدید از جانب همسایگان به کشورهای خاورمیانه، خصومت های سیاسی، تیره ساختن مناسبات منطقه ای، تنش های خونین و حتی کودتاهای نظامی را پدید آورده است .
10 . در ماجرای حرکت های استعماری سهم انگلستان در خاورمیانه یعنی فلسطین و توابع، درست همان نقطه ای بود که کانون توطئه ای بزرگ شد و دولت غاصب صهیونیستی را در قلب جهان اسلام چون غده ای سرطانی پدید آورد و تشکیلاتی بین المللی که تنها کارش تصویب و تایید حق قیومیت انگلستان بر فلسطین بود، به نام جامعه ملل و با سوء استفاده از روابط و حقوق بین الملل به این توطئه رنگ قانونی و جهانی داد . برای مسلمانان، ایجاد دولتی غاصب در سرزمین مقدس فلسطین، نمایش واقعی از احساسات خصمانه انگلستان، فرانسه و امریکا نسبت به دنیای اسلام به حساب می آید . جنگ های خونینی که بر سر این سرزمین میان مسلمانان و اشغالگران قدس درگرفته، دردها، رنج ها و آوارگی هایی که ملت مسلمان فلسطین متحمل گشته اند، و کشمکش پنهانی قدرت های بزرگ روشنگر اهمیت این سرزمین در معادلات سیاسی بین الملل می باشد که همچون زخم خونچکانی، جهان اسلام را در هاله ای از حزن و نگرانی قرار داده است (5) .
پی نوشت:
1) دکتر محمد تقی رضویان، خاورمیانه، ج 1، ص 1 .
2) جغرافیای کشورهای اسلامی، عبدالرضا فرجی، ص 14 .
3) جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، آلاسدیر درایسلد و ... ترجمه دره میرحیدر، ص 22 .
4) ماخذ قبل، ص 63، 64 .
5) نک: تاریخ نوین فلسطین، دکتر عبدالوهاب کیالی، ترجمه محمد جواهرکلام .
