همه انسانها در آرزوی جامعه ای سرشار از ارزشهای انسانی و دوراز تباهی و فسادند. به نظر می رسد برای تحقق این آرزو باید سه رکن اساسی محقق شود.
1- قانون صحیح
2- اجرای سالم
3- نظارت دقیق
الف)اسلام با معرفی قرآن و سنت، به عنوان منبع جوشان وکهنگی ناپذیر قوانین ثابت و متغیر مورد نیاز بشر، اولین رکن اساسی را به بهترین وجه فراهم آورده است.
ب)منابع دینی با بیان سیستم حکومتی اسلام، تعیین افراد معصوم برای ولایت و تبیین ویژگیهای حاکمان در زمان غیبت، مشکل مجریان سالم و اجرای صحیح را نیز تا حد بسیاری رفع کرده، اجرای آن رابه عهده امت اسلامی قرار داده است.
ج)از آنجا که حسن اجرای قوانین الهی به نظارتی کارآمد نیازدارد، اسلام با تبیین و ایجاب امر به معروف و نهی از منکر این رکن اساسی را نیز تامین کرده است.
محدوده و تعریف امر به معروف
در تعاریف فقهی، امر به معروف و نهی از منکر واجب به فرمان به واجبات و بازداشت از محرمات محدود می شود; ولی در گستره معارف اسلامی و روایات، امر به معروف عناوین دیگری چون ارشاد،هدایت، تبلیغ و نصیحت را نیز در بر می گیرد که برخی مستحب وبرخی واجب اند.
معروف و منکر یعنی چه؟
گروهی از لغت شناسان، آنچه شرع و عقل پسندیده و به رسمیت شناخته است، معروف می دانند. گروهی دیگر آنچه اکثریت مردم نیکومی شمارند، معروف می خوانند. در نگاه برخی از لغت شناسان، معروف چیزی است که انسان با فطرت پاک الهی اش آن را می شناسد ومی پسندد.منکر در برابر معروف جای دارد و همه محققان آن را ضدمعروف شمرده اند.
سابقه تاریخی
امر به معروف، به عنوان یک دستور، در ادیان گذشته نیز وجودداشته است. قرآن در آیات بسیاری به وجود این فریضه در ادیان گذشته اشاره دارد. شماری از این آیات عبارت است از:
1- آیه 79 سوره مائده ترک امر به معروف و نهی از منکر رایکی از گناهان بنی اسرائیل می شمارد:
(وکانوا لایتناهون عن منکر فعلوه لبئس ما کانوا یفعلون.
آنان(بنی اسرائیل)یکدیگر را از کار زشتی که انجام می دادندنهی نمی کردند و چه زشت کاری انجام می دادند.
تفاسیر و روایات این کار زشت را ترک امر به معروف دانسته اند.
2- آیه 63 سوره مائده درباره ترک این وظیفه بزرگ توسطدانشمندان یهودی و مسیحی چنین می گوید:
(ولولا ینهیهم الربانیون و الاحبار عن قولهم الاثم....
چرا احبار(روحانیان یهودی)و راهبان(روحانیان مسیحی)آنان رااز سخن گناه آلوده شان نهی نمی کنند.
3- آیه 21 آل عمران از سرنوشت تلخ آمران به معروف در برخی از جوامع گذشته سخن می گوید:
(ویقتلون الذین یامرون بالقسط من الناس.
و می کشند آن مردمی را که به قسط فرمان می دهند.
4- آیه 165 سوره اعراف از نجات آمران به معروف وناهیان ازمنکر سخن به میان می آورد:
(...انجینا الذین ینهون عن السوء و اخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس....
و نجات دادیم کسانی را که از زشتی ها نهی می کردند و آنان راکه ستم می کردند به عذابی شدید گرفتار کردیم.
5- آیه 116 سوره هود یکی از علل هلاکت اقوام پیشین را ترک امر به معروف و نهی از منکر می داند:
(فلو لا کان من القرون من قبلکم اولوا بقیه ینهون عن الفسادفی الارض الا قلیلا ممن انجینامنهم....
چرا در اقوام پیشین شما دانشمندان صاحب قدرتی نبودند تا ازفساد باز دارند مگر اندکی از آنان که نجاتشان دادیم .
روایات اسلامی نیز نشان می دهد که این فریضه بزرگ در شرایع پیش از اسلام وجود داشته و شیوه همه انبیا و شایستگان بوده است.
برای مثال امام باقر(ع)می فرماید:
ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء.
همانا امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا و شیوه شایستگان است.
امام علی(ع)نیز می فرماید:
انما هلک من کان قبلکم بحیث ما عملوا من المعاصی و لم ینههم الربانیون و الاحبار عن ذلک فانهم لما تمادوا فی المعاصی نزلت بهم العقوبات.
همانا آنان که قبل از شما هلاک شدند بدان سبب بود که چون گناه می کردند عالمان یهودی و مسیحی آنها را نهی نمی کردند; و چون درگرداب گناه فرور رفتند، عذابهای الهی بر آنان فرود آمد.
حضرت علی(ع)در بیانی دیگر می فرماید:
ان الله لم یلعن القرن الماضی بین ایدیکم الا لترکهم الامربالمعروف و النهی عن المنکر فلعن الله السفهاء لرکوب المعاصی والحکماء لترک التناهی.
به راستی خداوند لعنت نکرد قوم پیشین شما را مگر بدان سبب که آنان امربه معروف و نهی از منکر را ترک کردند. پس خداوندنادانهای آنها را به سبب گناه و دانشمندان آنها را به دلیل ترک نهی از منکر لعنت کرد.
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر
1- نگاهبان فرایض
احکام الهی به دو دسته کلی تقسیم می شوند: دسته ای تنها بیانگرارزش، تکلیف و ثواب یک عمل است و به دیگر اعمال و تکالیف نظرندارد; مانند احکام نماز و روزه.. ...; دسته ای جنبه نگاهبانی از دیگر احکام دارد و استواری سایر احکام به آنها وابسته است;مانند: ولایت.
امام باقر(ع)می فرماید:
... و لم یناد بشی ء ما نودی بالولایه.
آن گونه که دعوت به ولایت شده است به هیچ چیز دعوت نشده است.
آن حضرت در روایتی می فرماید:
الولایه افضل لانها مفتاحهن و الوالی هو الدلیل علیهن.
ولایت برتر از نماز و زکات و حج و روزه است; زیرا ولایت کلیدآنها است و والی راهنمای(مردم)به سوی آن واجبات است.
امر به معروف نیز همین نقش را دارد و بدین سبب از اهمیت بسیار برخوردار است. امام حسین(ع)در خطبه شگفت و طولانی عرفات ودر اجتماع برگزیدگان امت اسلامی می فرماید:
فبدا الله بالامر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضه منه لعلمه بانها اذا ادیت و اقیمت استقامت الفرائض کلها هینها وصعبها...
خداوند ابتدا از فریضه امر به معروف و نهی از منکر شروع کرد;زیرا می دانست اگر امر به معروف و نهی از منکر درست انجام گیردتمامی واجبات آسان و مشکل، استوار گردند.
امام باقر(ع)در بیان این ویژگی امر به معروف و نهی از منکرمی فرماید:
ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضه عظیمه بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمرالارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر.
امر به معروف و نهی از منکر فریضه ای بزرگ است که به واسطه آن تمامی فرایض دیگر استوار شده، راهها امن، درآمدها حلال، ستمهابرطرف و اراضی آباد می شود، از دشمنان انتقام کشیده شده و امورراست می گردد.
امیرمومنان(ع)امر به معروف و نهی از منکر را سنگ پایانی وکامل کننده امور معرفی می کند و چنین می فرماید:
وامر بالمعروف تکن من اهل فان استتمام الامور عندالله تبارک وتعالی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.
و به معروف امر کن تا از اهل معروف باشی; زیرا تمام و کمال امور نزد خداوند متعال به امر به معروف و نهی از منکر است.
2- امتیاز امت اسلامی
(کنتم خیر امه اخرجت اللناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله...
قرآن از امت اسلامی به عنوان نیکوترین و برترین امتها یادمی کند و دلیل این فضیلت و برتری را سه خصوصیت امر به معروف ونهی از منکر و ایمان می داند.
نکته قابل توجه در این آیه مقدم شدن امر به معروف بر ایمان است. ناگفته پیدا است این ویژگیها در سایر امتها نیز بوده است،پس چرا خداوند آنها را امتیاز امت اسلامی می شمارد؟ برخی ازمفسران گفته اند; به خاطر گستردگی وظیفه امر به معروف در اسلام است ; ولی قانون دیگر امتها به این گستردگی و ظهور نبوده است.
و گروهی گفته اند; برتری و امتیاز امت اسلامی به سبب این ویژگی نیست; بلکه این برتری و عظمت به انجام دادن این دو وظیفه بستگی دارد; وقتی مردم مسلمان به ایمان خویش پایبند باشند و امر به معروف کنند،(به این دو شرط)برترین امتهایند و گرنه با عدم شرط،مشروط هم منعدم خواهد بود.
شاید بتوان گفت: بیان این آیه نوعی اخبار غیبی است. امتهای دیگر امر به معروف و نهی از منکر داشتند ولی به شهادت قرآن آن را ترک کردند و دچار تحریف و عذاب شدند; ولی امت اسلامی برترین امتها است; زیرا این فریضه در آن استوارتر و پابرجاتر خواهدبود و از انحراف و تحریف مصون خواهد ماند; یعنی این امت در اصل تشریع امر به معروف و نهی از منکر با دیگر امتها مساوی است ولی در عمل به آن ثابت تر و استوارتر است.
معصومان نیز ملاک خیر و برتری را در امر به معروف و نهی ازمنکر شمرده اند; برای مثال در تفسیر قرطبی می خوانیم:
جاء رجل الی النبی(ص)و هو علی المنبر فقال: من خیرالناس قال:
آمرهم بالمعروف و آنها هم عن المنکر و اتقاهم لله و اوصلهم لرحمه
پیامبر اکرم(ص)بر منبر نشسته بود. مردی به محضرش آمد وپرسید: برترین مردم کیست؟ حضرت فرمود: آن که بیش از دیگران امربه معروف و نهی از منکر کند، از خدا بیشتر بترسد و با خویشانش بیشتر رابطه داشته باشد.
3- راه نجات از زیانکاری
قرآن در سوره عصر با شدت تمام(ان، الف و لام استغراق و لام تاکید)و با سوگند(والعصر)همه انسانها را زیانکار معرفی می کندمگر کسانی که دارای ویژگیهای زیر باشند:
1- ایمان.
2- عمل صالح.
3- سفارش به حق و صبر.
گویا این آیات به یک ویژگی انسانی اشاره دارد. خطر گمراهی وانحراف همواره انسان را تهدید می کند و عوامل درونی و بیرونی اورا به انحراف و تباهی فرا می خواند. تنها راه نجات جامعه وافراد عبارت است از:
الف: علم به حق و باور کردن آن.
ب: عمل به حق.
ج: سفارش شدن پیوسته به حق و صبر.
معصومان نصرت الهی و عنایات او را در گرو امر به معروف و نهی از منکر دانسته اند. پیامبر اکرم(ص)فرمود:
یا ایها الناس ان الله یقول لکم مروا بالمعروف و انهوا عن المنکر قبل ان تدعوا فلا اجیب لکم و تسالون فلا اعطیکم وتستنصرون فلا انصرکم.
ای مردمان! خداوند به شما می فرماید: به معروف امر و از منکرنهی کنید و الا قبل از آن که دعا کنید، اجابت نکنم و درخواست کنید، عنایت نکنم و از من یاری بخواهید، از یاریتان خودداری ورزم.
4- جامعه برتر
(الذین ان مکنا هم فی الارض اقاموا الصلاه و اتوا الزکاه وامروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور.
آنان که چون در زمین قدرتشان بخشیدیم نماز را برپای می دارندو زکات می پردازند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و عاقبت همه کارها از آن خداوند است. این آیه برای جامعه نمونه قرآنی سه شرط ذکر کرده است:
1- رابطه با خالق(نماز).
2- رسیدگی به وضعیت اقتصادی یکدیگر(زکاه).
3- رسیدگی به وضعیت معنوی یکدیگر(امر به معروف و نهی ازمنکر).
به عبارت دیگر، برای رسیدن به جامعه برتر باید به سه نیاززیر توجه شود:
1- نیاز روحی به عبادت.
2- نیاز فقرای مادی به رسیدگی مادی.
3- نیاز فقرای معنوی به ارشاد و هدایت و امر به معروف و نهی از منکر.
در نگاه قرآن و امامان معصوم، جامعه ای که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند، گرفتار فساد، تباهی، و لعنت می شود:
(لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل... کانوا لایتناهون عن منکرفعلوه فلبئس ماکانوا یفعلون)
لعنت شدند آنان که کفر ورزیدند از بنی اسرائیل... آنان که چون کار زشتی انجام می دادند، یکدیگر را نهی از منکر نمی کردند وچه زشت کاری انجام می دادند.
در ذیل این آیه از امام صادق(ع)چنین روایت شده است:
اما انهم لم یکونوا یدخلون مداخلهم و لا یجلسون مجالسهم ولکن کانوا اذا لقوهم ضحکوا فی وجوههم و آنسوابهم.
همانا آنان در راههایی که آنها(گنهکاران) می پیمودند داخل نمی شدند(در گناه با آنان همراه نبودند)و در جلسات آنان شرکت نمی کردند ولی چون با آنان ملاقات می کردند، به روی آنان تبسم کرده و با آنان انس می گرفتند.
امام باقر(ع)می فرماید:
بئس القوم قوم یعیبون الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.
چه زشت مردمی اند آنان که بر امر به معروف و نهی از منکر عیب می گیرند و آن را ناپسند می شمارند.
امام صادق(ع)می فرماید: ویل لقوم لایدینون الله بالامر بالمعروف و النهی عن المنکر.
وای بر مردمی که خدای را با امر به معروف و نهی از منکراطاعت نمی کنند!
ما قدست امه لم یوخذ لضعیفها من قویها غیر متعتع.
هرگز مقدس نیست امتی که بی هیچ لکنت زبانی حق ضعیف را از قوی باز پس نستاند.
اهداف و آثار
همه واجبات، اهداف و مصالحی دارند که به واسطه آن مصلحت ها واهداف واجب شده اند. این مصالح گاه آشکار است و گاه پنهان. هدف امر به معروف و نهی از منکر بسیار آشکار است. لفظ و عنوان این واجب نشان می دهد که هدف آن واداشتن مردم به ارزشهای الهی وبازداشتن آنها از محرمات و مناهی خداوند است; به دیگر عبارت،پاکسازی فرد و جامعه از ناشایستگی ها و آراستن به نیکی ها هدف نهایی امر به معروف و نهی از منکر است.
