مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
بخش اول
اشاره
گسترش روز افزون وسائل اطلاع رسانی و شیوه های جدید در این زمینه، سالها قبل فضلای حوزه علمیه را به این فکر انداخت تا با استفاده از رایانه و تدوین علوم حوزوی، به شکلهای جدید به نشر علوم اسلامی در سراسر جهان بپردازند و زمینه های تحقیق و تتبع را نیز برای همگان مخصوصا محققان و اساتید حوزه و دانشگاه فراهم سازند.
تبدیل فرهنگ مکتوب به برنامه های رایانه ای نیازمند پشتوانه تحقیقاتی گروهی است تا با تلاش منظم و روشمند بتوان میراث علمی گذشتگان را به حافظه رایانه منتقل نمود. از این رو روشها و اسلوب های تحقیق رایانه ای نقش بسزایی در تهیه نرم افزارهای اسلامی به عهده دارند. در سلسله مقالاتی که از این پس تقدیم خواهد شد با روشهای رایج و ابتکاراتی که پشتوانه تحقیقاتی نرم افزارهای نور هستند، آشنا می شوید. در این شماره روش معجم موضوعی که از روشهای رایج در تهیه نرم افزارهای اسلامی است با تکیه بر اقدامات انجام شده در مورد کتب علوم عقلی تشریح می گردد.
مقدمه
هم اکنون کتابهای مختلفی در زمینه های فلسفه، منطق و کلام به صورت معجم موضوعی در قالب نرم افزار در اختیار محققان حوزه و دانشگاه و سایر علاقه مندان قرار دارد که حاصل تلاش چندین ساله محققان و همکاران در قسمتهای مختلف مرکز تحقیقات کامپیوتری است.
برنامه های نرم افزاری معجم موضوعی که اینک در اختیار محققان و علاقه مندان به فلسفه قرار دارد و در تهیه آن از روشهای بدیع و جدید در برنامه نویسی استفاده شده، محصول تلاشی است که در طول سالیان متمادی صورت گرفته و در طی یک روند تکاملی به اینجا رسیده است، محققان و مسئولان با هم فکری یکدیگر، نقصهای آن را برطرف کرده اند و به مرور شیوه های بهتری برای ارائه مطالب مطرح شده است تا امکان بازیابی موضوعی انبوه اطلاعات را در کوتاه ترین زمان میسر کند.
در زمینه فلسفه تا کنون نرم افزارهای کتاب الاسفار الاربعة نوشته صدر المتالهین در 9 جلد و همچنین کتابهای حاشیه الهیات شفاء، مبدا و معاد، اسرار الایات، عرشیه و مشاعر از همین مصنف، کتابهای الهیات شفاء و اشارات نوشته ابن سینا، شرح اشارات اثر خواجه نصیر الدین طوسی، دو کتاب بدایة الحکمة و نهایة الحکمة نوشته علامه طباطبائی، شرح منظومه از حکیم ملا هادی سبزواری و سه کتاب به زبان فارسی شامل رسائل فارسی صدر المتالهین، اصول فلسفه و روش رئالیسم نوشته علامه طباطبائی همراه با حواشی استاد شهید مرتضی مطهری و آموزش فلسفه از استاد مصباح یزدی تهیه و عرضه گردیده است. البته برنامه رایانه ای کتاب حاشیه الهیات شفاء و اسرار الایات هنوز در اختیار عموم قرار نگرفته است و ان شاءالله در ضمن معجم فلسفی عرضه خواهد شد.
در زمینه منطق نرم افزار کتابهای برهان شفاء، منطق اشارات و منطق المشرقیین از ابن سینا، منطق تجرید، اساس الاقتباس و شرح منطق اشارات نوشته خواجه نصیر الدین طوسی، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید به قلم علامه حلی، اللمعات المشرقیة و رساله تصور و تصدیق متعلق به صدر المتالهین و منطق منظومه و شرح آن از حکیم ملا هادی سبزواری تهیه و عرضه شده است.
در زمینه کلام فقط نرم افزار کتاب تجرید الاعتقاد نوشته خواجه نصر الدین طوسی همراه با شرح آن (کشف المراد) نوشته علامه حلی تهیه و عرضه شده است.
تذکر این نکته لازم است که برای گزینش کتابها دو ملاک عمده مد نظر بوده است; اولا اهمیت کتاب از این جهت که متن اصلی در زمینه علم خاصی باشد و ثانیا اهمیت کتاب از جهت مراجعه دانش پژوهان به آن. هر گاه یکی از این دو ملاک وجود داشته و زمینه نیز فراهم بوده است، بلافاصله آن کتاب در برنامه کار تحقیقاتی بخش قرار گرفته و کار تهیه معجم موضوعی آغاز گردیده است.
مراحل تهیه معجم موضوعی
در تهیه معجم موضوعی به روشی که در بخش علوم عقلی اجرا می شود، مراحل مختلفی بدین قرار وجود دارد:
1- موضوع برداری، 2- نمایه سازی، 3- هماهنگ سازی، 4- تهیه سیستم های جانبی که اینک به اختصار به توضیح هر یک می پردازیم.
1- موضوع برداری
موضوع برداری اولین قدم برای تهیه معجم موضوعی است. در هنگام موضوع برداری، محققان ابتدا یک فصل را کاملا مطالعه و رؤوس مطالب آن را در یک موضوع خلاصه می کنند. این موضوعات که دارای علامت خاصی هستند «روح کلی فصل » نامیده می شوند. بعد از این مرحله موضوع برداری با خطوط کلی فصل ادامه می یابد. در این مرحله، مباحث مطرح شده در باره هر یک از رؤوس مطالب کلی که در «روح کلی فصل » آمده بود، در یک موضوع خلاصه می شود و با علامت خاصی مشخص می گردد. به عنوان مثال در یک فصل از کتاب ممکن است در باره نفس، اتحاد عاقل و معقول، ارتباط نفس و عقل و. . . . بحث شده باشد. این موضوعات به صورت کلی ابتدا در یک موضوع گنجانده می شود، که روح کلی فصل نامیده می شود. آنگاه مباحث خاص هر مورد در موضوعی جداگانه مطرح می شود که خط کلی فصل نامیده می شود. مثلا ممکن است در مورد نفس از اثبات حقیقت، تعریف، جوهر یا عرض بودن آن و . . . . بحث شده باشد که این مباحث در یک موضوع دیگر گنجانده می شود که همان خط کلی فصل است. در ادامه تمام مطالب مطرح شده، در ذیل هر خط کلی موضوع برداری می شود که آنها یا موضوعات عادی هستند یا استنباطی یا . . . . البته اگر مطلبی نیز در کتاب آمده باشد که در ذیل هیچ کدام از خطوط کلی نگنجد، آن مطلب نیز موضوع برداری می شود.
در موضوعات، علایم دیگری نیز وجود دارد; مثلا علامتی خاص برای مطالب استنباط شده. هرگاه مطلبی به صراحت در متن نیامده باشد و جزء لوازم بین نیز نباشد با علامت خاص در رایانه ثبت می شود تا کاربر در هنگام استفاده بداند این موضوع مطلبی است که محقق آن را از متن، برداشت کرده است.
در نرم افزار جدید « نور الحکمة » که در آینده ارائه می گردد قابلیتهای فراوانی وجود دارد. یکی از این قابلیتها به گزینش موضوعات مربوط می شود. کاربر می تواند از میان موضوعات، تنها روح کلی و خط کلی را انتخاب کند. در این صورت یک فهرست جامع و کامل از مطلب مورد نظر در کتابهای مختلف در اختیار محقق قرار می گیرد، بدون اینکه وی موضوعات جزئی دیگر را که بعد از خطوط کلی ترتیب داده می شود، ببیند. بدین ترتیب او تنها فهرست مطالب را در اختیار دارد و می تواند با رجوع به آدرس های آن، مطلب خویش را در موارد مختلف بیابد. کاربر همچنین می تواند فقط موضوعات استنباطی را انتخاب کند تا بفهمد چه مطالبی ممکن است در کتاب مطرح باشد که او به آن دست نیافته و یا چه مطالبی در زمینه موضوع مورد بحث - هر چند صریحا - در کتاب نیامده است ولی می توان آن را به مؤلف کتاب نسبت داد که احتمالا قائل به چنین رایی است. این امر در مطالب مهم و کلیدی برای کاربر راهنمای خوبی خواهد بود.
به بیان دیگر، کتابهایی که اکنون معجم موضوعی آنها آماده شده است تا حدودی از لحاظ موضوعات و نمایه ها تفاوت دارند. روش موضوع برداری در ابتدا به صورت کلی بوده و از نمایه مکمل برای رفع نقص کلی بودن موضوعات استفاده می شده است (نمایه مکمل، نمایه ای است که مطلب مورد بحث در موضوع تنها به صورت کلی به آن اشاره دارد و خود آن مطلب در موضوع نیامده است) اما بعدا روش تغییر کرده است و کلیه جزئیات مطالب کتاب در موضوعات طرح و نمایه ها نیز تنها از موضوعات استخراج می شده است نه از کتاب به عنوان نمایه مکمل.
قابلیت دیگری که به برنامه جدید نور الحکمه افزوده شده است، افزایش سرعت بازیابی موضوعات و آدرس مربوط به آن است.
یکی از ارکان موضوع، آدرس است. موضوع بدون آدرس، مطلب بی ریشه ای است که اصل و نسب آن مشخص نیست. روش موضوع برداری در ابتدای شروع کار در مورد معجم موضوعی، آدرس دهی به صورت ثلث و صفحه بود. بدین معنی که محقق، بعد از استخراج مطلب، شماره صفحه آن را در فیش ثبت می نمود و صفحه را به سه قسمت تقسیم می کرد که از بالای صفحه تا پایین، ثلث اول و دوم و سوم را تشکیل می داد. آنگاه بسته به اینکه موضوع از کدام یک از این قسمتها استخراج شده باشد، ثلث 1 و 2 و 3 را ثبت می نمود. این طریق از جهت کار موضوع برداری آسان بود ولی برای کاربران و محققان که از برنامه استفاده می کردند مشکلات بسیاری ایجاد می کرد. آنها برای یافتن آدرس یک موضوع باید مدتی وقت صرف می کردند تا مطلب مورد نظر را بیابند. این مشکل در موضوعات استنباطی بیشتر آشکار می شد. زیرا نه مطلب به طور صریح و آشکار در کتاب آمده بود و نه آدرس مشخصی وجود داشت تا استفاده کننده از برنامه بتواند دریابد که این موضوع به کجای متن مربوط است.
با توجه به این مشکل، آدرس دهی با سطر و کلمه در دستور کار بخش علوم عقلی قرار گرفت و یکی از کارهای بخش مزبور در طول سالیان گذشته این بود که آدرس تمام کتابهای موضوع برداری شده را با سطر و کلمه معین کند، به صورتی که ابتدای شروع هر مطلب در موضوعات کاملا مشخص گردد و اگر مطلب از وسط سطر 5 آغاز می شود، شماره سطر و شماره کلمه در جای مخصوص ثبت و در برنامه نیز قسمت رنگی در متن کتاب از همان قسمت آغاز شود.
لازم به ذکر است که تمایز رنگ متن در صفحه نمایشگر رایانه برای کاربر، دارای مفهوم ویژه ای است که بستگی به عملکرد هر نرم افزار دارد. در نرم افزار مورد بحث، نمایش رنگ برای آدرس دهی در نظر گرفته شده است. بدین صورت کاملا مشخص است که مطلب از کجا استخراج گردیده است. البته بعضی عقیده داشتند که انتهای مطلب نیز برای استفاده کنندگان مشخص گردد یعنی تمام قسمت متن که مطلب از آن استخراج گردیده است رنگی شود. ولی چون گاهی یک موضوع به دو صفحه اشاره داشت و از طرفی فرض این است که استفاده کننده از برنامه خود با مطالب علم آشنا است نیازی به این کار که احتیاج به دقت و نیروی بسیار داشت احساس نشد و اینکه مطلب تا کجا تمام می شود به عهده خود کاربر گذاشته شد که تا کجای مطلب را نیاز دارد.
لازم به ذکر است که کار آدرس دهی به سطر و کلمه در دو مرحله انجام پذیرفت. ابتدا تنها به سطرزنی اکتفا گردید و در برنامه کامپیوتری نیز تنها همین قابلیت لحاظ گردید و از اینرو در مواردی که مطلب از وسط یا پایان سطر آغاز می گردید، مطلب در متن کامپیوتری از ابتدای سطر، رنگی می شد. در برنامه های فعلی که در دست کاربران قرار دارد نیز تنها همین قابلیت وجود دارد. اما اکنون تمام کتابها در موسوعه فلسفی، با سطر و کلمه آدرس دهی شده است. در برنامه آینده نیز قابلیت رنگی شدن از ابتدای کلمه وجود دارد و در این برنامه مطلب هر موضوع از ابتدای شروع آن چه در وسط یا آخر سطر در متن رنگی می شود.
2 - نمایه سازی
در معجم موضوعی، نمایه یکی از ارکان است. موضوعات استخراج شده بدون نمایه نه تنها هیچ ربط منطقی با همدیگر ندارند بلکه هر یک به تنهایی نیز در دسترس کاربر قرار ندارند زیرا هیچ راهی برای دسترسی به مطالب آنها وجود ندارد و کاربر نمی داند برای یافتن مطلب خویش به کدام موضوع رجوع کند. بدین ترتیب نمایه یک فهرست برای موضوعات است که موضوعات پراکنده را مانند یک رشته یا نخ در دانه های تسبیح به هم پیوند می دهد. نمایه ها واژه مفرد یا مرکبی است که از محتوای موضوع خبر می دهد. بدین ترتیب با دانستن این نمایه ها که غالبا در ذهن محقق آشنای به یک علم نقش بسته است، می توان تمام موضوعات را که این نمایه از آن استخراج شده است به دست آورد.
در غالب برنامه های موضوعی کامپیوتری که مطالب بر اساس نمایه آدرس دهی می شود، تفاوتی بین واژه های مرکب و مفرد گذاشته نمی شود و همه واژه ها چه مفرد و چه مرکب در یک عرض قرار دارند و به عنوان نمایه مطرح می شوند. اما معجم موضوعی نور از این خصوصیت برخوردار است که نمایه ها را در دو سطح عرضه می کند، به این شکل که ابتدا از موضوعات ترکیبات دو کلمه ای یا سه کلمه ای استخراج می شود و این ترکیبات با عنوان « نمایه » نامگذاری می شود. این ترکیبات با تکیه بر موضوع استخراج می شود و محتوای موضوع را بیان می کند. این مرحله از کار بر روی فیش های مخصوص و در کنار موضوعات ثبت می شود.
مرحله دوم نمایه سازی اصطلاحا «تکواژه » نامگذاری شده است. تکواژه در حقیقت به نمایه آدرس می دهد و در مرحله ای از هماهنگ سازی نمایه ها ایجاد می شود. در این مرحله نمایه های مختلف با هم مقایسه و برای نمایه هایی که در یک جهت با هم مشترک باشند، یک واژه مشابه انتخاب می شود و بدین وسیله نمایه ها در قالب تکواژه ها منظم می شوند.
بدین ترتیب، سیر منطقی استفاده از برنامه معجم موضوعی از واژه ها آغاز می شود. کاربر با گزینش یک واژه، مثل «الحرکة » ، به دسته ای نمایه که در این مفهوم کلی مشترک هستند دسترسی پیدا می کند و نمایه های الحرکة الجوهریة، اختلاف الحرکات، حرکة الافلاک و. . . در اختیار او قرار می گیرد که می تواند با گزینش یکی از این نمایه ها موضوعات مربوط به آن را مشاهده کند. این سیر کاملا بر عکس تهیه معجم موضوعی است. یعنی در هنگام تهیه معجم موضوعی، ابتدا موضوع برداری انجام می شود و سپس نمایه زنی و در نهایت تکواژه سازی صورت می پذیرد.
یکی از ویژگیهای برنامه کامپیوتری «معجم موضوعی نور» چه در برنامه قبلی که با اجرا می شد و چه در برنامه آینده که با Windows کار می کند، ارائه لیست تکواژه ها، نمایه ها و موضوعات است. ویژگی لیست در این است که کاربر در هنگام انتخاب یک تکواژه یا نمایه به نمایه ها و واژه های قبل و بعد از آن نیز دسترسی دارد و حتی می تواند از ابتدا لیست تکواژه ها و نمایه ها را مشاهده کند. این خصوصیت برای کسانی که آشنایی کمتری با مطالب علم دارند راهنمای خوبی است تا بتوانند با حرکت در لیست به مطلبی که احتمالا واژه آن را در ذهن ندارند دسترسی پیدا کنند. زیرا هنگام مشاهده لیست و مرور بر واژه ها و نمایه ها واژه مطلب مورد نظر در جلوی آنها آشکار می شود و با برخورد به آن در می یابند که مطلبشان را می توانند از طریق این واژه پیدا کنند. در حالی که در بسیاری از برنامه های کامپیوتری موجود تنها محوطه ای برای جستجو قرار داده شده است که اگر شخص با مطالب علم آشنا نباشد یا حتی با وجود آشنایی با مطالب علم، از واژه هایی که در برنامه به کار رفته است اطلاع نداشته باشد، به سختی به مطلب مورد نظر خود دست می یابد. اما با وجود لیست در برنامه، کاربر با یک مرور اجمالی در آن، از محتوا و واژه های آن اطلاع پیدا می کند.
3- هماهنگ سازی نمایه ها و واژه ها
با توجه به اهمیت جایگاه نمایه در برنامه معجم موضوعی، یکی از کارهای ضروری، هماهنگ سازی نمایه ها است. هماهنگی نمایه ها به این معنی است که مفاهیم یکسان نباید با عبارتهای مختلف در برنامه بیان شده باشد. به طور مثال در بحث حرکت جوهری به شکلهای مختلف می توان از آن تعبیراتی را ارائه داد: مثل الحرکه الجوهریه، الحرکه فی الجوهر، الحرکه الذاتیة و . . . وجود همه یا تعدادی از این نمایه ها در برنامه، کار استفاده از آن را ناقص و مشکل می کند. هر گاه نمایه های الحرکه الجوهریه و الحرکه فی الجوهر را در برنامه داشته باشیم، کاربر با دیدن یکی از آنها این گونه تصور می کند که تمام مطلب ارائه شده در برنامه همین است، در حالی که در باره حرکت جوهری مطالب دیگری نیز در برنامه هست و در ذیل عنوان دیگر آمده است.
برنامه هماهنگ سازی نمایه ها از همان زمان شروع ثبت نمایه ها آغاز می شود. یعنی با تهیه آیین نامه برای نمایه و با دقت و حضور ذهن محققانی که نمایه سازی می کنند، سعی می شود که برای یک مطلب تنها از یک نمایه استفاده شود. ولی به خاطر حضور عامل انسانی افراد ممکن است که دچار نسیان و فراموشی شوند و از این جهت که ذوقها با هم متفاوت است و عملا نیز ممکن است نمایه سازی یک کتاب به وسیله چند نفر انجام شود، حدود 30 درصد ناهماهنگی بین نمایه ها امری طبیعی است که برای رفع این نقیصه، محققان با استفاده از رایانه و برنامه هایی که نمایه ها را به شکلهای مختلف در زیر هم چینش می کنند، به هماهنگ سازی نمایه ها می پردازند. این مرحله از تهیه معجم موضوعی، یکی از کارهای بخش علوم عقلی در طول سالیان گذشته بوده است. روند کار به این صورت بوده است که همواره بعد از پایان یافتن نمایه زنی و تایپ نمایه ها در فایل های مخصوص توسط بخش ورود اطلاعات معاونت فنی و سپس بازگشت به معاونت تحقیقات جهت بررسی و کنترل نهایی، این روال در مورد هر یک از کتابها به طور مستقل انجام می شده است.
قابل تذکر است که کار واژه سازی (تکواژه) و همین طور هماهنگی بین تکواژه ها نیز در مرحله هماهنگ سازی انجام می شود. این کار بعد از تمام شدن هماهنگ سازی نمایه ها و تقسیم نمایه ها به دو بخش انجام می گیرد.
ادامه دارد